Procesy dostosowawcze polskiego przemysłu spożywczego do zmieniającego się otoczenia rynkowego (1)

Pełen tekst

(1)

(2) Procesy dostosowawcze polskiego przemysłu spożywczego do zmieniającego się otoczenia rynkowego (1).

(3)

(4) Procesy dostosowawcze polskiego przemysłu spożywczego do zmieniającego się otoczenia rynkowego (1) Praca zbiorowa pod redakcją dr. inż. Roberta Mroczka Autorzy: mgr Jadwiga Drożdż mgr Agnieszka Judzińska dr inż. Robert Mroczek dr Iwona Szczepaniak mgr Mirosława Tereszczuk prof. dr hab. Roman Urban Konsultacja prof. dr hab. Roman Urban.

(5) Autorzy publikacji s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego Prac zrealizowano w ramach tematu Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej w zadaniu Procesy dostosowawcze polskiego przemysu spoywczego do zmieniajcego si otoczenia rynkowego Celem pracy jest ocena postpów procesów dostosowawczych polskiego przemysu spoywczego do zmieniajcego si otoczenia rynkowego w ostatniej dekadzie, tj. w latach 2000-2010.. Recenzent dr hab. Krzysztof Firlej, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Opracowanie komputerowe Anna Staszczak. Korekta Barbara Walkiewicz. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-122-4. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pa stwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci. Wstp ......................................................................................................................................... 7 dr in. Robert Mroczek 1. Rozwój produkcji przemysu spoywczego........................................................................ 9 mgr Jadwiga Drod 1.1. Dynamika rozwoju przemysu spoywczego i jego otoczenia ....................................... 9 1.2. Rozwój poszczególnych kierunków przetwórstwa spoywczego ................................ 12 1.3. Tempo rozwoju gównych grup wyrobów przemysu spoywczego ........................... 14 2. Warto produkcji sprzedanej i warto dodana przemysu spoywczego .................. 18 dr in. Robert Mroczek, prof. dr hab. Roman Urban 2.1. Warto produkcji sprzedanej przemysu spoywczego .............................................. 18 2.2. Warto dodana brutto w przemyle spoywczym....................................................... 21 2.3. Struktura ceny producentów ywnoci i napojów........................................................ 25 3. Wydajno pracy w polskim przemyle spoywczym..................................................... 33 dr in. Robert Mroczek 3.1. Uwagi metodologiczne ................................................................................................. 33 3.2. Wydajno pracy mierzona wartoci produkcji sprzedanej........................................ 33 3.3. Wydajno pracy mierzona wartoci dodan brutto ................................................... 38 3.4. Podsumowanie.............................................................................................................. 40 4. Zatrudnienie i wynagrodzenia w przemyle spoywczym.............................................. 42 mgr Agnieszka Judziska 4.1. Zatrudnienie w przemyle spoywczym....................................................................... 42 4.2. Wynagrodzenia w przemyle spoywczym.................................................................. 46 4.3. Porównanie dynamiki pac i wydajnoci pracy ............................................................ 49 5. Inwestycje, majtek przedsibiorstw i produktywno przemysu spoywczego i gównych bran................................................................................................................. 52 dr in. Robert Mroczek 5.1. Warto inwestycji w przemyle spoywczym ............................................................ 52 5.2. Stopa inwestowania ...................................................................................................... 54 5.3. Majtek trway i jego struktura..................................................................................... 56 5.4. Majtkochonno przemysu spoywczego oraz produktywno majtku ................. 61 5.5. Podsumowanie.............................................................................................................. 65.

(7) 6. Struktura podmiotowa przemysu spoywczego ............................................................. 67 dr Iwona Szczepaniak 6.1. Tendencje ogólne zmian struktury podmiotowej przemysu spoywczego.................... 67 6.2. Rozwój procesów koncentracji i konsolidacji w przemyle spoywczym ..................... 74 6.3. Podsumowanie.............................................................................................................. 80 7. Efektywno polskiego przemysu spoywczego.............................................................. 82 prof. dr hab. Roman Urban 7.1. Istota i metody pomiaru................................................................................................ 82 7.2. Efektywno nakadów (zuycia poredniego) ............................................................ 84 7.3. Efektywno nakadów pracy ....................................................................................... 87 7.4. Efektywno stosowania kapitau................................................................................. 90 7.5. Podsumowanie.............................................................................................................. 93 8. Porównawcza ocena rozwoju, struktur i produktywnoci polskiego przemysu spoywczego na tle innych krajów UE ............................................................................. 94 mgr Mirosawa Tereszczuk 8.1. Wstp ............................................................................................................................ 94 8.2. Porównawcza ocena rozwoju przemysu spoywczego w Polsce i w UE w latach 2000-2008 ...................................................................................................... 95 8.3. Wpyw kryzysu wiatowego na europejski przemys spoywczy.............................. 100 8.4. Wydajno pracy i obroty przecitnej firmy w Polsce i w UE................................... 103 8.5. Rozwój struktur przemysu spoywczego w Polsce i w UE ...................................... 106 8.6. Ocena porównawcza gównych dziaów przemysu spoywczego ............................ 110 8.7. Podsumowanie............................................................................................................ 114 Aneks statystyczny ............................................................................................................... 117 Literatura.............................................................................................................................. 151.

(8) Wstp Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pa stwowy Instytut Badawczy na pocztku 2011 roku rozpocz realizacj kolejnego (drugiego) Programu Wieloletniego obejmujcego lata 2011-2014 pt. „Konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej”. Dotyczy to take zadania pt. „Procesy dostosowawcze polskiego przemysu spoywczego do zmieniajcego si otoczenia rynkowego”, realizowanego w temacie pt. „Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej”. W raporcie, skadajcym si z 8 rozdziaów zawarte i zanalizowane zostay nastpujce zagadnienia: rozdz. 1. – rozwój produkcji przemysu spoywczego, rozdz. 2. – warto produkcji sprzedanej i dodanej przemysu spoywczego, rozdz. 3. – wydajno pracy w polskim przemyle spoywczym, rozdz. 4. – zatrudnienie i wynagrodzenia w przemyle spoywczym, rozdz. 5. – inwestycje, majtek przedsibiorstw i produktywno przemysu spoywczego i gównych bran, rozdz. 6. – struktura podmiotowa przemysu spoywczego, rozdz. 7. – efektywno polskiego przemysu spoywczego, rozdz. 8. – porównawcza ocena rozwoju, struktur i produktywnoci polskiego przemysu spoywczego na tle innych krajów UE. Miniona dekada bya okresem intensywnego rozwoju polskiego przemysu spoywczego, do czego niewtpliwie przyczynio si przystpienie Polski do Unii Europejskiej. Przemys spoywczy w Polsce rozwija si szybciej ni w krajach UE-15 i jest liderem UE-12. Integracja z UE pozytywnie wpyna na przyspieszenie wzrostu produkcji polskiego przemysu spoywczego, a kilkuletni proces dostosowawczy do wymogów UE istotnie zmieni wizerunek polskich firm ywnociowych na Wspólnym Rynku Europejskim. Polski przemys spoywczy sta si liczcym producentem ywnoci na rynku europejskim, a polskie zakady przetwórstwa spoywczego uwaane s za jedne z najnowoczeniejszych w UE. Kryzys gospodarczy, który pojawi si w poowie 2008 roku, spowodowa jedynie przejciowe osabienie tempa rozwoju produkcji przemysu spoywczego i zmniejszenie wymiany handlowej z zagranic produktami ywnociowymi. Polski przemys spoywczy najlepiej sporód krajów UE poradzi 7.

(9) sobie w warunkach kryzysowych. Jednym z gównych czynników rozwoju przemysu spoywczego w Polsce w minionej dekadzie by bardzo szybko rosncy po wstpieniu do UE eksport produktów ywnociowych. Poprawa wydajnoci pracy w polskim przemyle spoywczym bya zjawiskiem powszechnym i dotyczya praktycznie wszystkich jego sektorów. Wzrost wydajnoci pracy by wyszy od przyrostu wynagrodze . Te zjawiska stanowiy zdrowe podstawy do rozwoju przemysu spoywczego i sprostaniu rosncej konkurencji. Przedmiotem bada bya ostatnia dekada, tj. lata 2000-1010. Gównym ródem danych byy publikowane i niepublikowane dane Gównego Urzdu Statystycznego (GUS), Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW), Centrum Analitycznego Administracji Celnej (CAAC) oraz dane z Eurostatu i Confederation of the food and drink industries of the EU (CIAA). Cz analityczn raportu o procesach dostosowawczych polskiego przemysu spoywczego do zmieniajcego si otoczenia rynkowego uzupenia aneks statystyczny, zawierajcy podstawowe dane m.in. o wielkoci produkcji sprzedanej, wartoci dodanej brutto, zatrudnieniu, poziomie inwestycji i stopie inwestowania, wydajnoci pracy oraz o majtku przemysu spoywczego i jego strukturze. Zagadnienia przedstawione w tym raporcie bd analizowane w nastpnych latach realizacji Programu Wieloletniego.. 8.

(10) mgr Jadwiga Drod. 1. Rozwój produkcji przemysu spoywczego 1.1. Dynamika rozwoju przemysu spoywczego i jego otoczenia W okresie poprzedzajcym wejcie Polski do Unii Europejskiej (w latach 2000-2002) tempo rozwoju przemysu spoywczego byo niewielkie – na poziomie 1,6% rocznie i byo ono kilkakrotnie wolniejsze ni w drugiej poowie lat dziewidziesitych. Bezporednio przed przystpieniem Polski do UE w przemyle spoywczym rozpoczo si kolejne oywienie produkcyjne (tab. 1.1). W 2003 roku produkcja sprzedana tego sektora zwikszya si o 7,7%, a w latach 2004-2007 rednio o 6,3% rocznie. W kolejnych latach wystpio osabienie dynamiki rozwoju sektora, ale w caym badanym okresie (2001-2010) przemysowa produkcja ywnoci, napojów i wyrobów tytoniowych rozwijaa si w tempie 4,4% rocznie1. Dynamika rozwoju przemysu spoywczego w minionej dekadzie bya nisza ni caego polskiego przemysu (5,8% rocznie), ale jednoczenie bya szybsza ni tempo wzrostu produktu krajowego brutto (3,9%). Produkcja sprzedana przemysu spoywczego zwikszaa si dwukrotnie szybciej ni towarowa produkcja rolnictwa (2,5% rocznie) oraz dwuipókrotnie szybciej ni spoycie ywnoci, napojów i wyrobów tytoniowych. Najwiksze byo tempo rozwoju eksportu produktów rolno-spoywczych (niespena czterokrotnie wiksze ni przemysu spoywczego), a nieco mniejsze importu tych produktów, który wzrasta o prawie 14% rocznie. W cigu jedenastu lat, w wyniku takich zmian zarówno w przemyle spoywczym, jak i w jego otoczeniu rynkowym, odnotowano wzrost produkcji ywnoci, napojów i wyrobów tytoniowych o 60,5%, przy wzrocie produkcji caego polskiego przemysu o 84,4%. Przyrost produkcji przemysu spoywczego w analizowanym okresie by zbliony do wzrostu produktu krajowego brutto (o 59,3%). Jednoczenie by on zdecydowanie wikszy ni produkcji towarowej rolnictwa (28% w cigu 10 lat) i spoycia ywnoci, napojów i wyrobów tytoniowych (18,1%). Mona wic stwierdzi, e przemys spoywczy wzmocni swoj pozycj w sektorze ywnociowym i zwikszy udzia w zaspokajaniu krajowego popytu na ywno. Natomiast sabnie jego pozycja w caym polskim przemyle i caej gospodarce, co wie si gównie ze zmian wzorców konsumpcji i malejcym udziaem ywnoci w wydatkach i dochodach ludnoci. 1. Wska niki dynamiki produkcji przemysu spoywczego GUS ustala na podstawie danych o wartoci produkcji sprzedanej w cenach biecych oraz indeksu cen producenta. 9.

(11)

(12). -0,3. 7,9. 2002. 2003. 7,2. 1,1. 3,8. 2007. 2008. 2009. 3,8. b. 3,8. 4,4. 4,0. 0,4. 6,9. 6,6. 7,0. 3,6. 7,7. -0,2. 4,3. przemys spoywczy. .. 14,7. 17,1. 14,4. 10,8. 4,7. 5,9. 10,7. 3,0. 3,8. 5,8. produkcja globalna rolnictwa. .. 28,0. 28,6. 24,7. 17,6. 15,8. 11,2. 16,5. 12,8. 7,2. 2,9. produkcja towarowa rolnictwa. 59,3. 52,7. 47,1. 38,7. 31,9. 23,5. 16,3. 12,3. 6,6. 2,6. 1,2. PKB. 84,4. 72,5. 57,2. 64,6. 58,9. 43,5. 28,6. 24,0. 10,1. 1,7. 0,6. produkcja przemysowa. 60,5. 54,6. 48,1. 42,5. 41,9. 32,7. 24,4. 16,2. 12,2. 4,1. 4,3. produkcja przemysu spoywczego. 18,1. 18,1. 17,8. 17,4. 14,7. 12,1. 8,2. 6,4. 3,5. 2,4. 0,9. spoycie ywnoci, napojów i wyrobów tytoniowych. Przyrost w stosunku do 2000 roku. 393,4. 360,2. 284,2. 293,6. 245,4. 195,5. 140,7. 75,0. 34,7. 17,4. 17,0. eksport produktów przemysu spoywczego. dane nieostateczne; prognoza na podstawie omiu miesicy ródo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS publikowanych w Rocznikach Statystycznych 2003, 2004, 2008 i 2010.. a. 2011. 4,4. 6,2. 2006. b. 7,1. 2005. 2010. 3,7. 2004. a. 4,9. ywno i napoje. 2001. Lata. Przyrost produkcji sprzedanej w stosunku do roku poprzedniego. 278,8. 249,6. 203,7. 210,2. 149,6. 105,3. 71,1. 32,5. 6,6. 9,3. 10,1. import produktów przemysu spoywczego. Tabela 1.1. Porównanie tempa rozwoju produkcji przemysu spoywczego i jego otoczenia rynkowego (w procentach).

(13) W latach dziewidziesitych podstaw rozwoju przemysu spoywczego by szybki wzrost chonnoci rynku krajowego, ale w ostatnim dziesicioleciu wystpio osabienie tempa rozwoju krajowego popytu na ywno, napoje i wyroby tytoniowe. Skutki tego osabienia zostay zagodzone przez szybki rozwój eksportu produktów rolno-spoywczych. W ostatniej dekadzie eksport przemysu spoywczego zwikszy si ponad czteroipókrotnie (z 2,4 mld euro w 2000 roku do 11,2 mld euro w 2010 roku i okoo 12 mld euro w 2011 roku), a jego udzia w sprzeday przemysu spoywczego przekroczy 26% (rys. 1.1). Jest to wska nik dwuipókrotnie wikszy ni przed wejciem Polski do Unii Europejskiej. Najwiksze tempo wzrostu eksportu artykuów ywnociowych, napojów i wyrobów tytoniowych (ponad 20% rocznie) odnotowano w pierwszych latach czonkostwa, a spadek jego wartoci wystpi tylko w 2009 roku. Warto zaimportowanych pófabrykatów i wyrobów gotowych przemysu spoywczego zwikszya si z 2,2 mld euro w 2000 roku do 7,7 mld euro w 2010 roku i okoo 8,3 mld euro w 2011 roku. Rezultatem takiej dynamiki obrotów handlu zagranicznego produktami przemysu spoywczego by duy (prawie pitnastokrotny) wzrost salda obrotu tymi towarami. Zwikszyo si ono z 0,2 mld euro w 2000 roku do ponad 3,5 mld w 2010 roku. Jednake w 2011 roku dynamika importu bya nieco wiksza ni eksportu, czego skutkiem moe by nieco mniejszy wzrost salda obrotów produktami ywnociowymi, napojami i wyrobami tytoniowymi. Rysunek 1.1. Rozwój handlu zagranicznego produktami przemysu spoywczego mld euro 14. % 28 eksport (w mld euro). 12. 26. import (w mld euro). 24. eksport w procentach produkcji sprzedanej. 10. 22. 8. 20. 6. 18 16. 4. 14 2. 12. 0. 10 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010 2011*. * prognoza ródo: opracowanie wasne na podstawie danych z Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) oraz Centrum Analitycznego Administracji Celnej (CAAC).. 11.

(14) Ponad poowa przyrostu produkcji sprzedanej przemysu spoywczego zostaa ulokowana na rynkach zagranicznych. Oznacza to, e bez rozwoju eksportu, bdcego efektem integracji z Uni Europejsk, przyrost produkcji sektora byby o okoo poow niszy. Eksport by nie tylko wanym kanaem zbytu dla wyrobów krajowego przemysu spoywczego, ale take stymulowa koniunktur w wielu branach i przyczyni si do poprawy wyników ekonomiczno-finansowych przemysu spoywczego.. 1.2. Rozwój poszczególnych kierunków przetwórstwa spoywczego Innym wanym czynnikiem rozwoju przemysu spoywczego w ostatniej dekadzie by stale rosncy popyt na ywno wysoko przetworzon, a take rozwój tej gazi przemysu, która produkuje na potrzeby innych dziaów gospodarki (rys. 1.2). Produkcja tych wyrobów (tj. pasz dla zwierzt hodowlanych, karmy dla zwierzt domowych, spirytusu odwodnionego i skaonego, estrów, glukozy i izoglukozy) zwikszaa si w tempie 7,5% rocznie. Warto tej produkcji (w cenach staych) w 2010 roku bya dwukrotnie wiksza ni na pocztku dekady. Przyrosty tej produkcji we wszystkich latach (z wyjtkiem 2004 roku) byy dodatnie, a najwiksze tempo rozwoju odnotowano w 2003, 2006 i 2009 roku. W minionej dekadzie szybko rozwijao si wtórne przetwórstwo ywnoci, do którego zalicza si produkcj konserw, potraw, da gotowych i innych wyrobów wieloskadnikowych oraz rónego rodzaju przeksek, deserów i napojów bezalkoholowych. Jego tempo rozwoju wynioso 5,8% rocznie i byo wiksze ni caego przemysu spoywczego. Produkcja ywnoci wysoko przetworzonej w latach 2000-2010 zwikszya si o 75%. Najwiksze przyspieszenie rozwoju tego kierunku przetwórstwa odnotowano bezporednio przed integracj (w 2003 roku), a nastpnie utrzymywao si ono na wysokim poziomie nawet w okresie kryzysu (w 2008 roku), gdy produkcja caego sektora wzrosa tylko o 0,4%. Duy przyrost produkcji osignito take w tzw. przerobie wstpnym produktów rolnictwa (tj. ubojów przemysowych, przerobu mleka, rzepaku, buraków cukrowych, owoców i warzyw oraz przemiau zbó na cele spoywcze, oraz na pasz i ich zuycie przemysowe). Warto przerobu wstpnego w latach 2000-2010 zwikszya si o ponad poow, a rednioroczne tempo jej wzrostu byo nieco wiksze ni caego przemysu spoywczego i wynioso 4,6%. W ostatnich latach (od 2007 roku) odnotowano nie tylko spowolnienie rozwoju tego kierunku przetwórstwa, a wrcz jego zastój lub nawet niewielki spadek (z wyjtkiem 2009 roku). Wysokie tempo rozwoju przerobu surowców rolniczych byo notowane bezporednio przed integracj (2001-2003). Wzrost tego 12.

(15) przetwórstwa w nastpnych latach by nieco wolniejszy ni globalnej produkcji rolnictwa i dlatego nie odnotowano zwikszenia udziau przemysu spoywczego w zagospodarowaniu produkcji rolniczej. Proces uprzemysawiania tego przetwórstwa zosta zahamowany take z powodu niskich zbiorów owoców i warzyw w 2007 roku i buraków cukrowych od 2008 roku. Rysunek 1.2. Dynamika rozwoju gównych kierunków przemysowego przetwórstwa produktów rolno-spoywczych (2000 = 100) 220 200. produkcja na inne cele. 180. przerób wtórny. 160 produkcja uywek 140 przerób wstpny. 120 100. przerób waciwy. 80 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010. ródo: obliczenia wasne na podstawie danych GUS o produkcji gównych wyrobów przemysu spoywczego.. W latach 2000-2010 warto produkcji uywek zwikszya si o prawie 40%, tj. w tempie 3,7% rocznie, czyli nieco mniejszym ni caego przemysu spoywczego. Nowym zjawiskiem po integracji z UE byo przyspieszenie rozwoju produkcji napojów spirytusowych i wyrobów tytoniowych, przy znaczcym obnieniu produkcji sektora winiarskiego (o ponad poow). Po szybkim rozwoju produkcji uywek w pierwszej poowie minionej dekady, od 2007 roku nastpio wyra ne obnienie jej dynamiki. Moe to wynika z faktu, i popyt na te artykuy jest bardziej elastyczny ni na gówne produkty ywnociowe (nie jest to dobro podstawowe). Najwolniej rozwijaa si produkcja standardowych artykuów ywnociowych tzw. przerób waciwy. W latach 2000-2010 warto produkcji tego kierunku przetwórstwa w cenach staych zwikszya si tylko o 7%, a roczne tempo nie przekroczyo 1%. Najwiksze (okoo 4% rocznie) byo ono w pierwszych latach po integracji (2004-2005), ale ju od 2007 roku notujemy stagnacj lub nawet niewielki spadek wartoci tego przetwórstwa (podobnie jak w przerobie wstpnym). 13.

(16) 1.3. Tempo rozwoju gównych grup wyrobów przemysu spoywczego Porównanie rozwoju przetwórstwa produktów rolnictwa i produkcji gównych grup wyrobów przemysu spoywczego (tab. 1.2) w ostatniej dekadzie, wskazuje na szybki wzrost, tj. wyszy lub zbliony do tempa rozwoju caego przemysu spoywczego (ponad 4,4% rocznie): x w przerobie wstpnym: przerobu rzepaku, ubojów przemysowych drobiu oraz produkcji sodu i spirytusu surowego (tj. trzy grupy asortymentowe z dziewiciu badanych), x w przerobie waciwym: tuszczów topionych, warzyw mroonych oraz kasz i patków (trzy grupy z szesnastu badanych), x w przetwórstwie wtórnym: ywnoci preparowanej i mieszanek, napojów i nektarów, karmy dla zwierzt domowych, wody i oranady, konserw i marynat warzywnych, pasz przemysowych, deserów mlecznych, konserw misnych, makaronów, klusek i ciast makaronowych serów oraz przetworów rybnych (kierunek przetwórstwa reprezentowany najliczniej – przez jedenacie grup asortymentowych z szesnastu badanych), x w produkcji uywek: produkcji napojów spirytusowych, papierosów oraz tylko nieco nisze produkcji piwa, x w produkcji wyrobów na cele niespoywcze: produkcji spirytusu odwodnionego i skaonego oraz glukozy i syropu glukozowego. Tendencje spadkowe wystpiy: x najliczniej w przerobie waciwym, gdy dotyczyy a czterech grup asortymentowych (mleko i mietana w proszku, skrobia ziemniaczana, ryby i filety oraz wdliny), a rednioroczne tempo ich spadku wahao si od 5,3% w pierwszej wymienionej grupie do 1,4% w ostatniej, x w pozostaych kierunkach przetwórstwa ujemne tempo rozwoju wystpio w produkcji pojedynczych grup wyrobów; w przerobie wstpnym by to przerób buraków cukrowych, we wtórnym zmalaa produkcja soków, a izoglukozy w produkcji wyrobów na inne cele ni spoywcze.. 14.

(17) Tabela 1.2. Tempo rozwoju produkcji gównych wyrobów przemysu spoywczego (w procentach rocznie) Kierunki przetwórstwa Przerób wstpny. Przerób waciwy. Przerób wtórny. Produkcja uywek. Produkcja na inne cele. Produkty przerób rzepaku uboje przemysowe drobiu produkcja sodu i spirytusu surowego przerób owoców i warzyw uboje przemysowe zwierzt przerób mleka przerób ziemniaków przemia zbó przerób buraków tuszcze topione warzywa mroone kasze i patki twarogi mleko spoywcze mietana maso soki skoncentrowane owoce mroone margaryny mki pieczywo wdliny ryby i filety skrobia ziemniaczana mleko i mietana w proszku ywno preparowana i mieszanki napoje i nektary karma dla zwierzt domowych wody i oranady konserwy i marynaty warzywne pasze przemysowe desery mleczne konserwy misne makarony, kluski i ciasta makaronowe sery przetwory rybne przyprawy, zupy i buliony sodycze kawa i herbata konserwy i prezerwy rybne soki pitne wódki papierosy piwo wina spirytus odwodniony spirytus skaony glukoza i syrop glukozowy izoglukoza. ródo: obliczenia wasne na podstawie aneksów 1.1-1.3. 15. Przyrost w okresie rednio w latach 2010 2001-2010 9,7 -5,5 8,0 11,2 5,8 -0,1 3,1 -27,8 2,8 4,3 2,5 -1,3 2,0 6,6 0,3 -0,6 -1,8 -11,5 7,5 14,1 6,1 8,7 4,6 1,4 3,4 8,9 3,2 2,5 1,8 -3,7 1,6 -2,5 1,3 -47,9 1,0 -0,3 0,3 7,4 0,2 -0,6 0,1 0,7 -1,4 -3,5 -4,4 5,9 -4,6 -23,8 -5,3 -16,7 12,9 9,8 11,7 -2,1 7,6 10,8 7,0 2,1 6,5 1,6 6,2 8,5 5,6 5,4 5,3 13,0 5,2 0,9 5,1 5,0 5,1 0,8 4,2 -16,2 4,2 0,7 1,6 8,8 1,4 12,8 -2,0 1,9 7,4 3,1 6,6 15,6 4,3 1,1 -6,9 -2,9 15,1 53,7 14,3 2,6 8,5 -4,3 -0,2 -0,7. I-IX 2011 -12,5 3,4 . 0,7 -2,2 2,1 . -3,8 3,8 15,2 8,3 -3,0 3,3 2,4 -10,5 8,6 18,8 9,9 4,1 -5,6 7,0 5,1 -14,7 129,9 17,2 17,6 7,7 4,2 3,8 -62,3 0,2 2,2 22,6 0,0 1,2 . -7,5 7,4 13,2 29,0 -18,8 0,6 16,6 2,7 -18,9 24,8 0,3 3,6 12,5.

(18) . 2004. 2005. 2006. 2007. 2008 .. 3 718 2 990 3 199 2 881 2 815 2 791. Produkcja sprzedana, w mln z: - ceny biece, wg GUS - ceny stae z 2007 rokua 3 333 2 836. 102,6. 101,4. 3 466. 36,0. 6,0. 20,0. 22,0. 82,2 90,5. 3 285 2 987. 100,7. 98,1. 3 463. 65,1. 7,0. 43,0. 29,1. 86,6 80,1. 3 629 3 533. 105,3. 103,5. 3 905. 79,5. 12,0. 58,0. 33,5. 102,4 96,2. 3 229 3 830. 88,6. 100,2. 4 037. 92,5. 12,0. 64,0. 40,5. 111,0 122,0. 4 282 4 282. 109,4. 120,7. 5 054. 96,2. 20,8. 77,5. 39,5. 124,0 149,8. .. .. 2010. .. I-IX 2011 .. 92,0. 19,5. 69,5. 42,0. .. .. 20,4. 80,0. .. .. .. 10,6. 62,4. .. 96,5. 99,1 2 726 3 235 3 089 2 424 4 488 4 319 4 992 3 930. 63,0 111,3. 101,3 107,1 104,3 104,1. 3 707 3 401. 91,6. 18,5. 68,9. 41,2. 130,1 125,2 144,7 113,9 135,2 120,2 126,8 .. .. .. 2009. iloczyn produkcji w mld szt. i redniej ceny z 2007 roku ródo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS publikowanych w Rocznikach Statystycznych 2003-2010, Eurostatu oraz danych z CAAC.. 84,8 103,5. 83,5. Indeks produkcji sprzedanej. 94,6 103,5. 106,7. 68,7. 5,0. 53,0. 20,7. 80,9 73,1. . 2 670,0 2 810,0 3 457,4 3 843,0 4 440,1 3 490,0. Indeks cen produkcji sprzedanej. a. 2003. . 2 641,2 2 767,6 3 497,0 3 834,1 4 588,1. 2002. 3 796 2 891 3 245. 48,9. 7,0. 32,0. 23,9. 81,6 72,2. .. .. 2001. Produkcja globalna, ceny biece, w mln z. 52,5. Przerób tytoniu, w tys. ton. 24,0. Import tytoniu, w tys. ton 4,0. 29,5. Zbiory tytoniu, w tys. ton. Eksport tytoniu, w tys. ton. 83,6 77,9. 2 400,0. Produkcja wyrobów tytoniowych: w mld szt. w tys. ton. 2 569,2. Produkcja wg Eurostatu, w mln euro. 2000. Obroty wg Eurostatu, w mln euro. Wyszczególnienie. Tabela 1.3. Przemys tytoniowy w Polsce.

(19) Ocena zmian produkcji gównych grup wyrobów przemysu spoywczego wskazuje na niskie tempo wzrostu lub spadek produkcji w dziedzinach objtych kwotowaniem (produkcja cukru, skrobi ziemniaczanej, izoglukozy oraz przerób mleka). Z drugiej strony notowano stay i szybki rozwój produkcji wyrobów na cele niespoywcze, a w szczególnoci zwizane z sektorem biopaliw oraz w dziedzinach o rozwinitej orientacji eksportowej (np. wyrobów tytoniowych, przetworów rybnych, niektórych wyrobów cukierniczych itp.) czy te zaspokajajcych potrzeby dynamicznie rozwijajcych si segmentów krajowego rynku ywnociowego (np. wszystkich napojów, przeksek i deserów oraz ywnoci wysoko przetworzonej). S to dziedziny, które bezporednio lub porednio zwizane s z korzyciami i moliwociami, jakie stworzya integracja z UE (rozwój handlu zagranicznego, ale i wzrost dochodów konsumentów). W 2010 roku oraz w kolejnych miesicach 2011 roku nastpowaa kontynuacja spadku produkcji wina. Odnotowano take spadek przerobu rzepaku, który w latach poprzednich cechowa si wysok dynamik oraz produkcji przypraw, zup i bulionów, przemiau zbó, produkcji mk oraz mietany. S to grupy asortymentowe charakteryzujce si nieco mniejszym tempem wzrostu ni tempo wzrostu caego przemysu spoywczego. W 2011 roku obniya si take produkcja ryb i filetów, konserw i marynat warzywnych, soków pitnych, kasz i patków oraz ubojów przemysowych zwierzt. Wysok dynamik ma nadal produkcja wyrobów na cele niespoywcze. Wiele wtpliwoci budz dane dotyczce brany tytoniowej z drugiej poowy minionej dekady. Wystpuje brak spójnoci pomidzy rónymi danymi statystycznymi GUS (tab. 1.3). Szybko wzrastaa produkcja papierosów, przy staym wzrocie ich cen, a GUS podaje duy spadek indeksu produkcji sprzedanej. Z tego powodu pozycja brany tytoniowej w przemyle spoywczym (mierzona udziaem brany w sprzeday) by moe jest znieksztacona.. 17.

(20) dr in. Robert Mroczek prof. dr hab. Roman Urban. 2. Warto produkcji sprzedanej i warto dodana przemysu spoywczego 2.1. Warto produkcji sprzedanej przemysu spoywczego Warto produkcji sprzedanej przemysu spoywczego (w cenach bazowych) w minionej dekadzie wzrosa o 3/4 z 92,9 mld z w 2000 r. do 162,3 mld z w 2010 r. (rys. 2.1). Wzrost ten by efektem zwikszonego eksportu produktów rolno-spoywczych z Polski (zwaszcza po 2004 r.) oraz rosncego popytu wewntrznego. Przecitny przyrost produkcji sprzedanej w latach 2003-2010 nominalnie wyniós 6,4% rocznie, a w latach 2000-2003 – 4,2% rocznie (rys. 2.1). 2. Rysunek 2.1. Warto produkcji sprzedanej przemysu spoywczego (cznie z mikrofirmami) w cenach bazowych mld z. 170 150 130 110 90 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. w cenach nominalnych. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. w cenach realnych. ródo: obliczenia wasne na podstawie Roczników Statystycznych GUS 2001-2011.. Realna warto produkcji sprzedanej przemysu spoywczego (w cenach z 2010 r.) take wykazywaa tendencj rosnc3. Zwikszya si ona o 1/3 ze 121,9 mld z w 2000 r. do 162,3 mld w 2010 r., co oznacza, e jej przecitne 2. Warto produkcji sprzedanej liczona jest w tak zwanych cenach bazowych, które s nisze od rzeczywistych cen realizacji (sprzeday) o warto podatków porednich (tj. akcyzy i VAT). 3 Przeliczenia nominalnej wartoci w cenach biecych na realne dokonano przy wykorzystaniu wska ników inflacji, tj. cen detalicznych towarów i usug, które byy wysze od tempa wzrostu cen producentów artykuów spoywczych, napojów i wyrobów tytoniowych. Dlatego te zmiany realnej wartoci produkcji przemysu spoywczego s inne (mniejsze) ni wtedy, gdy przedmiotem oceny by rozwój tego sektora w cenach staych, tj. opartych na indeksach cen producenta (por. w rozdz. 1). 18.

(21) tempo wzrostu byo ponad 2-krotnie nisze ni w cenach nominalnych. Ostatnie lata przyniosy jednak wyhamowanie tendencji rosncej realnej wartoci produkcji sprzedanej polskiego przemysu spoywczego, na co wpyw mia wiatowy kryzys gospodarczy i spowolnienie rozwoju gospodarczego w krajach Wspólnoty, tj. gównych odbiorców polskich produktów rolno-spoywczych. W latach 2007-2010 przyrost nominalnej wartoci produkcji sprzedanej przemysu spoywczego zwolni do ok. 3,3% rocznie, a realna jej warto bya stabilna. W przedsibiorstwach przemysu spoywczego warto produkcji sprzedanej zwikszya si o ponad 3/4 z 84,5 mld z w 2000 r. do 151,1 mld z w 2010 r. (tab. 2.1). Wikszo sektorów (poza winiarskim, tytoniowym i cukrowniczym) zdoaa w tym czasie zwikszy przychody ze sprzeday. Tabela 2.1. Warto produkcji sprzedanej przedsibiorstw przemysu spoywczego (bez mikrofirm) Produkcja sprzedana w mln z Dzia przemysu. Przemys spoywczy w tym: Misny Drobiarski Mleczarski z lodami w tym: mleczarski Rybny Mynarski Olejarski Cukrowniczy Ziemniaczany Owocowo-warzywny Sokowniczy Napojów bezalkoholowych Paszowy Piekarski Sodyczy Makaronowy Przetwórstwa kawy i herbaty Koncentratów spoywczych Spirytusowy Piwowarski Winiarski Tytoniowy a b. w cenach nominalnych. Zmiana w proc. roczniea. w cenach realnychb c. nominalna. realna. Struktura produkcji przemysu spoywczego w proc. 2000 2010 100,0 100,0. 2000 84 507. 2010 151 112. 2000 111 604. 2010 151 112. 6,0. 3,1. 16 855 3 096 11 357 10 809 1 791 3 224 2 014 3 922 980 4 641 1 470 3 286 5 382 4 675 4 810 443. 28 457 9 616 21 404 20 596 4 849 6 459 3 643 3 695 1 042 6 586 3 204 6 584 9 458 9 438 7 877 971. 22 114 4 062 14 900 14 181 2 350 4 229 2 642 5 146 1 286 6 089 1 928 4 311 7 061 6 134 6 311 581. 28 457 9 616 21 404 20 596 4 849 6 459 3 643 3 695 1 042 6 586 3 204 6 584 9 458 9 438 7 877 971. 5,4 12,0 6,5 6,6 10,5 7,2 6,1 -0,6 0,6 3,6 8,1 7,2 5,8 7,3 5,1 8,2. 2,5 9,0 4,7 4,8 7,5 4,3 3,3 -2,5 -1,7 0,8 5,2 4,3 3,0 4,4 2,2 5,3. 19,9 3,7 13,4 12,8 2,1 3,8 2,4 4,6 1,2 5,5 1,7 3,9 6,4 5,5 5,7 0,5. 18,8 6,4 14,2 13,6 3,2 4,3 2,4 2,4 0,7 4,4 2,1 4,4 6,3 6,2 5,2 0,6. 1 630. 1 996. 2 139. 1 996. 2,0. -0,6. 1,9. 1,3. 3 398 1 653 4 852 1 061 3 718. 10 287 2 589 9 035 607 3 014. 4 458 2 168 6 366 1 392 4 878. 10 287 2 589 9 035 607 3 014. 11,7 4,6 6,4 -3,6 -1,7. 8,7 1,8 3,6 -4,6 -3,3. 4,0 2,0 5,7 1,3 4,4. 6,8 1,7 6,0 0,4 2,0. sposób obliczenia zmian rocznych przedstawiony zosta w uwagach metodologicznych w rozdz. 3; w cenach z 2010 roku; c szacunki wasne. ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS. 19.

(22) Najwikszy przyrost wartoci sprzeday, nominalnie przekraczajcy 10% rocznie, odnotoway nastpujce brane: koncentratów spoywczych, drobiarska oraz rybna. Dobre wyniki osigny nastpujce sektory: mleczarski, mynarski, olejarski, sokowniczy, napojów bezalkoholowych, piekarski, makaronowy oraz piwowarski (nominalnie ponad 6%, realnie ponad 3%). W piciu branach realny wzrost wartoci produkcji by ujemny. Udzia poszczególnych bran w wartoci produkcji sprzedanej przemysu spoywczego jest bardzo róny, a zmiany, jakie zaszy w minionej dekadzie, byy determinowane wieloma czynnikami, np. wzrostem popytu i preferencjami konsumentów, dostpnoci surowca i jego cenami. Najsilniejsz pozycj w strukturze przemysu spoywczego (rys. 2.2 i 2.3) zachoway dwa sektory, tj. misny oraz mleczarski. Pierwszy z nich nieco straci, a drugi nieznacznie zyska, gdy udzia sektora misnego zmniejszy si o 1,1 p.p. do 18,8%, natomiast sektora mleczarskiego wzrós o 0,8 p.p. do 13,6% w 2010 roku. Najbardziej umocniy (poprawiy) swoje pozycje te sektory, które odnotoway najwikszy przyrost produkcji sprzedanej. W tej grupie znalazy si: sektor drobiarski (wzrost udziau z 3,7 do 6,4%), koncentratów spoywczych (z 4,0 do 6,8%) oraz rybny (z 2,1 do 3,2%). Wkad w tworzenie produkcji sprzedanej przemysu spoywczego zwikszyy znaczco (o ponad 1/5) brana sokownicza i makaronowa – zwikszajc swój udzia odpowiednio do 2,4 i 0,6%. Nieznacznie (o ok. 1/10) swoje pozycje umocniy take brane: mynarska, napojów bezalkoholowych oraz piekarska. Stabiln pozycj, ze stosunkowo duym udziaem w produkcji sprzedanej przemysu spoywczego (po ok. 6%) zachowaa brana piwowarska oraz paszowa. Rysunek 2.2. Udzia bran przetwórstwa produktów zwierzcych i rolinnych w wartoci produkcji sprzedanej przemysu spoywczego % 20 2000. 15. 2010. 10 5. ródo: na podstawie tab. 2.1. 20. sokownicza. owocowo-warzywna. ziemniaczana. cukrownicza. mynarska. olejarska. rybna. drobiarska. mleczarska. misna. 0.

(23) Rysunek 2.3. Udzia bran przetwórstwa pogbionego oraz produkcji uywek w wartoci produkcji sprzedanej przemysu spoywczego %8 2000. 6. 2010. 4 2. tytoniowa. winiarska. piwowarska. spirytusowa. koncentratów spoywczych. przetwórstwa kawy i herbaty. makaronowa. napojów bezalkoholowych. piekarska. paszowa. sodyczy. 0. ródo: na podstawie tab. 2.1.. Udzia niektórych sektorów w wartoci produkcji sprzedanej caego przemysu spoywczego si zmniejszy. W minionej dekadzie najbardziej, bo o ponad poow zmala udzia sektora winiarskiego i tytoniowego, a znaczco obniy si: cukrowniczego i ziemniaczanego (o 2/5 lub 1/2). Nieco sabsz pozycj w tworzeniu wartoci sprzeday przemysu spoywczego miay równie takie brane, jak: owocowo-warzywna, przetwórstwa kawy i herbaty, spirytusowa oraz produkcji sodyczy.. 2.2. Warto dodana brutto w przemyle spoywczym Warto dodan brutto mona okrela w róny sposób. Jest ona czci produkcji globalnej, po potrceniu tzw. zuycia poredniego, obejmuje warto produktów finalnych i cz produktów kooperacyjnych, które nie zostay zuyte do wyrobu produktów finalnych. Warto dodan brutto w przemyle spoywczym mona okreli jako warto usug oferowanych przez przemys, podnoszcych warto podstawowych produktów rolnych, poddanych dalszemu przetworzeniu. Na warto dodan w przemyle spoywczym skadaj si: koszt wynagrodze wraz z obcieniami, amortyzacja, podatki obciajce koszty (bez VAT i akcyzy), koszty finansowe oraz wynik finansowy brutto4. S to elementy, które stanowi „obudow” produktu rolnego, uatwiaj dostp do ywnoci, wygod korzystania czy te wzrost zadowolenia z jej spoywania. 4. J. Drod, Analiza ekonomiczno-finansowa wybranych bran przemysu spoywczego w latach 2003-2009, seria Studia i Monografie, nr 151, IERiG-PIB, Warszawa 2011, s. 7. 21.

(24) Warto dodana brutto (WDB) wytwarzana jest w kadym dziale gospodarki narodowej i skada si na produkt krajowy brutto. Udzia WDB przemysu spoywczego w PKB Polski5 wynosi ok. 2,7%. W minionej dekadzie warto dodana brutto przemysu spoywczego (wraz z tytoniowym) wzrosa o ponad 3/4 z 22,3 do 39,3 mld z. Realnie6 wzrost ten by o poow niszy (rys. 2.4). Rysunek 2.4. Warto dodana brutto w przemyle spoywczym mld z 40 35 30 25 20 15 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. nominalna. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. realna. ródo: obliczenia wasne na podstawie Roczników Statystycznych GUS 2001-2011.. W przedsibiorstwach przemysu spoywczego skadajcych sprawozdania finansowe warto dodana brutto zwikszya si o 78% z 18,1 mld z w 2000 r. do 32,2 mld z w 2010 r., za realnie (w cenach 2010 roku) WDB zwikszya si o 35% z 23,8 do 32,2 mld z. Dynamiczny wzrost wartoci dodanej w przemyle spoywczym nastpi po 2003 roku. redni przyrost wartoci dodanej w latach 2003-2010 wyniós 7,6% rocznie, a realnie jej tempo byo nisze o 1,9 p.p. W latach 2000-2003 nominalna warto dodana nie zmienia si, a realnie nastpi jej spadek. Wszystkie dziay przemysu (poza ziemniaczanym) zwikszyy w tym okresie warto dodan brutto. Najwikszy jej przyrost – ponad 10% rocznie odnotoway nastpujce brane: sokownicza, rybna, drobiarska, piekarska i makaronowa (tab. 2.2). Niszy przyrost, ale wikszy ni przecitny w caym przemyle spoywczym (6,1%) miay sektory: misny, olejarski, owocowo-warzywny, koncentratów spoywczych, paszowy, sodyczy oraz winiarski. 5. Produkt krajowy brutto liczony jako (produkcja globalna + podatki od produktów – dotacje do produktów) – zuycie porednie. 6 Warto urealniona indeksem cen detalicznych towarów i usug. 22.

(25) Zwikszya si natomiast liczba sektorów, w których malaa realna warto dodana brutto. W tej grupie znalazy si sektory: ziemniaczany, mynarski i skrobiowy, cukrowniczy, tytoniowy i pieczywa cukierniczego, a tempo spadku wartoci dodanej wynosio od 0,6% do 4,9% rocznie (tab. 2.2). Tabela 2.2. Warto dodana brutto w przedsibiorstwach przemysu spoywczego skadajcych sprawozdania finansowe Warto dodana w mln z Dzia przemysu. Przemys spoywczy w tym: Misny Drobiarski Mleczarski Rybny Mynarski i skrobiowy Olejarski Cukrowniczy Ziemniaczany Owocowo-warzywny Sokowniczy Napojów bezalkoholowych Paszowy Piekarski Pieczywa cukierniczego Sodyczy Makaronowy Przetwórstwa kawy i herbaty Koncentratów spoywczych Spirytusowy Piwowarski Winiarski Tytoniowy a b. w cenach nominalnych. w cenach realnychb. Zmiana w proc. roczniea nominalna. realna. 2000 18 135. 2010 32 170. 2000 23 793. 2010 32 170. 6,1. 3,3. 2 329 422 2 160 317 675 398 1 612 343 904 218 837 848 707 441 1 008 90 344 958 495 1 771 143 1 115. 4 997 1 238 3 515 946 927 496 1 579 309 1 651 670 1 632 1 567 1 981 536 1 675 245 508 2 854 735 2 790 194 1 125. 3 056 554 2 834 416 886 522 2 115 450 1 186 286 1 098 1 113 928 579 1 322 118 451 1 257 649 2 324 188 1 463. 4 997 1 238 3 515 946 927 496 1 579 309 1 651 670 1 632 1 567 1 981 536 1 675 245 508 2 854 735 2 790 194 1 125. 8,1 11,5 5,3 14,1 0,6 6,6 0,2 -4,0 6,9 16,2 4,6 8,1 11,6 2,4 7,5 11,0 3,0 9,3 5,4 3,9 6,6 0,1. 5,3 8,7 2,4 11,0 -2,0 3,2 -1,5 -4,9 4,5 13,0 1,6 5,6 8,8 -0,6 4,7 8,1 0,4 6,6 2,3 1,1 3,9 -2,4. Struktura wartoci dodanej przemysu spoywczego w proc. 2000 2010 100,0 100,0 12,8 2,3 11,9 1,7 3,7 2,2 8,9 1,9 5,0 1,2 4,6 4,7 3,9 2,4 5,6 0,5 1,9 5,3 2,7 9,8 0,8 6,1. 15,5 3,5 10,9 2,9 2,9 1,5 4,9 1,0 5,1 2,1 5,1 4,6 6,2 1,7 5,2 0,8 1,6 8,9 2,3 8,7 0,4 3,5. sposób obliczenia zmian rocznych przedstawiony zosta w uwagach metodologicznych w rozdz. 3; w cenach z 2010 roku. ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS.. Udzia poszczególnych bran w tworzeniu wartoci dodanej brutto caego przemysu spoywczego by bardzo zrónicowany. Na pocztku ubiegej dekady najwikszy udzia w tworzeniu WDB przemysu spoywczego mia sektor misny (12,8%) oraz mleczarski (11,9%), a wszystkich bran zajmujcych si przetwórstwem produktów zwierzcych wynosi prawie 29%. Znaczcy udzia miay równie brana piwowarska (9,8%) oraz cukrownicza (8,9%). Po dziesiciu latach sektor misny umocni swoj pozycj, podnoszc o 2,7 p.p. swój wkad w two23.

(26) rzenie wartoci dodanej brutto przemysu spoywczego, za udzia przemysu mleczarskiego obniy si o 1 p.p. W 2010 roku zwikszya si rozpito udziaów midzy poszczególnymi branami do 14,9 p.p. (w 2000 r. byo 12,3 p.p.). W minionej dekadzie dziesi bran zwikszyo swój udzia w wartoci dodanej brutto przemysu spoywczego. Oprócz wspomnianej ju brany misnej, uczyni to sektor: drobiarski, rybny, sokowniczy, piekarski, makaronowy oraz koncentratów spoywczych (wzrost o ponad 1/2). Mniej wzrosy udziay brany owocowo-warzywnej, paszowej oraz napojów bezalkoholowych (rys. 2.5 i 2.6). Rysunek 2.5. Udzia bran przetwórstwa produktów zwierzcych i rolinnych w wartoci dodanej przemysu spoywczegoa % 18 15. 2000. 2010. 12 9 6 3 sokownicza. owocowo-warzywna. ziemniaczana. cukrownicza. olejarska. mynarska i skrobiowa. rybna. mleczarska. drobiarska. misna. 0. a. dotyczy przedsibiorstw skadajcych sprawozdania finansowe ródo: na podstawie tab. 2.2.. Rysunek 2.6. Udzia bran przetwórstwa pogbionego oraz produkcji uywek w wartoci dodanej przemysu spoywczegoa % 10 2000. 8. 2010. 6 4 2. a. dotyczy przedsibiorstw skadajcych sprawozdania finansowe ródo: na podstawie tab. 2.2. 24. tytoniowa. winiarska. piwowarska. spirytusowa. koncentratów spoywczych. przetwórstwa kawy i herbaty. makaronowa. sodyczy. pieczywa cukierniczego. piekarska. paszowa. napojów bezalkoholowych. 0.

(27) Udzia dwunastu bran przemysu spoywczego w tworzeniu wartoci dodanej brutto tego przemysu zmniejszy si. Najbardziej, bo o ponad 2/5 obniy si udzia przemysu cukrowniczego (z 8,9 do 4,9%) oraz tytoniowego (z 6,1 do 3,5%). O ile spadek znaczenia przemysu cukrowniczego wynika z jego redukcji (ograniczania iloci produkowanego cukru i zamykania cukrowni), o tyle spadek w sektorze tytoniowym moe budzi pewne wtpliwoci (por. rozdz. 1).. 2.3. Struktura ceny producentów ywnoci i napojów Podstaw oceny efektywnoci i postpów w ekonomice produkcji ywnoci jest zwykle analiza nadwyki ekonomicznej realizowanej przez przemys spoywczy i jej relacji do nakadów poniesionych w tym dziale gospodarki. W tym celu konieczna jest identyfikacja struktury wartoci produkcji tego sektora, która w rachunkach globalnych wyraana jest w tzw. cenach bazowych. Wedug GUS „Cena bazowa definiowana jest jako kwota pienidzy otrzymywana przez producenta od nabywcy za jednostk produktu, pomniejszona o podatki otrzymywane do produktu”7. Do podatków od produktu zalicza si przede wszystkim akcyz, podatek od towarów i usug (tzw. VAT) oraz inne podatki porednie, takie jak ca od importu, od gier losowych i zakadów wzajemnych. Po doliczeniu tych podatków do ceny bazowej otrzymuje si tzw. cen producenta brutto. Tak zdefiniowan cen bazow mona ustali dla kadej firmy, sektora i brany (grup i klas PKD) jako sum: kosztów materiaów (cznie z surowcami i pófabrykatami), energii, usug obcych i innych kosztów materialnych (podróy subowych itp.), które w rachunkach globalnych zaliczane s do tzw. zuycia poredniego, opaty pracy, cznie z kosztami ubezpiecze pracowniczych, podatków zaliczanych do kosztów, tj. bez podatków porednich i dochodowych), nadwyki finansowej (ekonomicznej) skadajcej si z zysku brutto, kosztów finansowych (opaty kapitau obcego) i amortyzacji, które cznie mona kwalifikowa jako opat kapitau. Suma tych elementów rachunku wyraa warto produkcji globalnej w cenach biecych. Warto ta pomniejszona o zuycie porednie (koszty materialne) wyznacza warto dodan brutto wytworzon w danej firmie, sektorze czy te. 7. Por. Rocznik Statystyczny 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 759. 25.

(28) brany, a nastpnie powikszona o wspomniane podatki porednie okrela ich udzia w wytwarzaniu produktu krajowego brutto. GUS szacuje warto produkcji globalnej, zuycia poredniego i wartoci dodanej brutto w kadym dziale naszej gospodarki i publikuje je w swoich wydawnictwach. Takie dane dostpne s dla dwóch dziaów przemysu spoywczego, tj. przemysowej produkcji ywnoci i napojów oraz wyrobów tytoniowych. Natomiast warto produkcji w cenach bazowych i struktur tej ceny w poszczególnych sektorach i branach tego przemysu mona szacowa na podstawie sprawozda finansowych. Wprawdzie sprawozdania takie skada tylko ok. 20% wszystkich czynnych firm tego przemysu, ale reprezentuj one ponad 90% jego obrotów.. Tabela 2.3. Struktura ceny bazowej przemysu spoywczego (w procentach) Wyszczególnienie Materiay Energia Usugi Inne materialne Razem zuycie bezporednie Opata pracy Podatki Nadwyka finansowa w tym: amortyzacja koszty finansowe zysk Warto w cenie bazowej Akcyza VAT Cena producenta w tym: podatki. 2000. 2003. 2007. 2008. 2009. 2010. 62,2 1,7 9,5 3,3 76,7 12,9 0,9 9,5 3,9 4,0 1,6 100,0 15,8 14,2 130,0 32,2. 61,2 2,0 11,3 2,9 77,4 11,7 1,1 9,8 4,1 2,7 3,0 100,0 17,2 14,1 131,3 33,6. 62,3 1,7 11,3 2,8 78,1 9,8 1,2 10,9 3,4 1,5 6,0 100,0 15,3 14,4 129,7 32,3. 62,5 2,0 11,0 2,6 78,1 10,3 1,2 10,4 3,4 3,0 4,0 100,0 13,4 14,4 127,8 29,9. 60,6 2,2 11,2 2,7 76,7 10,1 0,9 12,3 3,5 2,4 6,4 100,0 11,5 14,6 126,1 28,0. 61,6 2,2 11,4 2,7 77,9 10,1 0,8 11,2 3,4 1,5 6,3 100,0 9,9 . . .. ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS.. Z danych przedstawionych w tab. 2.3 wynika, e w poprzedniej dekadzie nie byo duych zmian struktury ceny bazowej produktów przemysu spoywczego. Dotyczy to szczególnie wzgldnego poziomu kosztów materiaów, zuycia poredniego i wartoci dodanej, gdy zmiany odpowiednich wska ników udziau nie przekraczay 1 punktu procentowego. Równoczenie mona 26.

(29) wskaza, e zmiany struktury ceny bazowej byy wiksze przed wejciem do UE (lata 2000-2003), a bardzo mae po roku 2003. I tak w latach 2000-2003 nastpi wzrost udziau kosztów usug i energii, przy znaczcym zmniejszeniu udziau opaty pracy i kosztów materiaów. W tym okresie zmienia si struktura nadwyki ekonomicznej: spadek kosztów finansowych skutkowa wzrostem zysku firm. Natomiast w latach 2003-2010 nie zmienia si w zasadzie udzia kosztów materiaów i innych skadników zuycia poredniego, a tym samym i wartoci dodanej. W tych latach dokonay si zmiany struktury wartoci dodanej, gdy nastpi dalszy spadek opaty pracy i wzrosa nadwyka ekonomiczna, skutkujca zwikszeniem zysków, ale przy duej zmiennoci kosztów finansowych. W caej minionej dekadzie udzia opaty pracy (w cenie bazowej) zmniejszy si o 1/5 (z 12,9% do nieco ponad 10%), ponad dwukrotnie obniyy si koszty finansowe przy czterokrotnym zwikszeniu udziau zysku. Istotne jest take to, e wzrost zysku nie mia wikszego wpywu na poziom kosztów materiaowych oraz, e gównym ródem wzrostu zysku byo obnienie opaty pracy i opaty kapitau obcego. Oznacza to take, e poprawa wyników ekonomicznych przemysu spoywczego nie dokonaa si kosztem rolnika, lecz bya efektem poprawy gospodarowania wewntrznymi czynnikami produkcji, tj. prac i kapitaem angaowanym w dziaalno tego sektora. Na popraw wyników sektora miao take wpyw zmniejszenie obcienia ceny bazowej podatkami porednimi (z 30% w 2000 roku i 31,6% w 2003 roku do 26,1% w 2009 roku) oraz zmniejszenie udziau podatków w cenie producenta (z 24,8% w 2000 roku, 25,6% w 2003 roku do 22,2% w 2009 roku). Struktura ceny bazowej jest silnie zrónicowana w gównych branach przemysu spoywczego: 1. Udzia kosztów materiaów w cenie bazowej (tab. 2.4) mieci si w przedziale od 35 do 72,5%, przy redniej 61,6%. Najwyszy (ponad 70%) jest on w przemyle misnym, olejarskim, mleczarskim i paszowym, a niski poniej 50% w 6 branach: piwnej, piekarskiej, spirytusowej, cukrowniczej, koncentratów spoywczych i tytoniowej. W caej minionej dekadzie udzia kosztów materiaowych zwikszy si w 5 branach, najbardziej w olejarskiej (o 9,3 p.p.), tytoniowej (o 4,8 p.p.), a zmniejszy w pozostaych 10, najbardziej w spirytusowej (o 7 p.p.), rybnej (o 6,8 p.p.), koncentratów spoywczych (o 6,5 p.p.) i misnej (o 3,6 p.p.).. 27.

(30) Tabela 2.4. Udzia kosztów materiaów w cenie bazowej (w procentach) Wyszczególnienie 2000 2003 Przemys spoywczy 62,2 61,2 w tym: misny i drobiarski 76,1 73,5 olejarski 62,4 64,2 mleczarski 71,2 68,4 paszowy 70,1 68,6 mynarskia 64,9 64,2 rybny 69,9 68,3 owocowo-warzywny 62,1 61,8 cukierniczy 57,6 51,7 napojów bezalkoholowychb 56,5 54,2 tytoniowy 43,7 48,0 koncentratów spoywczych 53,1 50,8 cukrowniczy 46,5 58,4 spirytusowy 49,3 51,1 piekarski 43,6 42,9 piwny 37,1 35,5 a bez skrobiowego; b cznie z sokowniczym ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS.. 2007 62,3 73,4 72,3 73,4 69,7 66,1 69,0 62,2 54,3 57,5 48,4 45,3 43,2 47,8 43,1 37,6. 2010 61,6 72,5 71,7 71,5 70,9 65,5 63,1 60,8 55,5 54,4 48,5 46,6 43,6 42,3 41,7 34,5. 2. Udzia kosztów energii (tab. 2.5) w cenie bazowej sektora jest may i wykazuje sab tendencj wzrostow. Jest on najwikszy (powyej 3%) w brany piekarskiej i owocowo-warzywnej, a niski w przemyle cukrowniczym (0,9%) oraz rybnym, koncentratów, spirytusowym i misnym (1,7-1,8%). W minionej dekadzie najbardziej wzrosa energochonno przemysu tytoniowego (+1,5 p.p.), cukierniczego (+1,0 p.p.), paszowego i koncentratów (po +0,9 p.p.), piekarskiego i mynarskiego (po +0,8 p.p.), a znaczco obniya si tylko w przemyle cukrowniczym (-0,3 p.p.). Tabela 2.5. Udzia kosztów energii w cenie bazowej (w procentach) Wyszczególnienie 2000 2003 Przemys spoywczy 1,7 2,0 w tym: piekarski 3,1 3,6 owocowo-warzywny 2,9 3,0 olejarski 2,6 2,5 mynarskia 1,9 2,5 napojów bezalkoholowychb 2,0 2,4 cukierniczy 1,4 1,7 tytoniowy 0,9 1,0 paszowy 1,4 1,3 piwny 2,0 1,7 mleczarski 1,7 1,9 spirytusowy 1,6 1,6 misny i drobiarski 1,5 1,8 koncentratów spoywczych 0,9 1,2 rybny 1,2 1,4 cukrowniczy 1,2 1,2 a bez skrobiowego; b cznie z sokowniczym ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS.. 28. 2007 1,7 2,9 2,8 2,5 2,1 2,2 1,7 1,0 1,7 1,7 1,6 1,8 1,5 1,0 1,2 1,1. 2010 2,2 3,9 3,6 2,8 2,7 2,6 2,4 2,4 2,3 2,1 2,0 1,8 1,8 1,8 1,7 0,9.

(31) 3. Koszty usug (tab. 2.6), po znaczcym wzrocie w latach 2000-2003, w nastpnych latach minionej dekady byy wzgldnie stabilne. Szczególnie wysoki poziom osigny one w przemyle spirytusowym (23,7% ceny bazowej), a wysoki take w przemyle piwnym, koncentratów spoywczych, cukrowniczym i napojów bezalkoholowych (od 18,5% do 14,5% ceny). Natomiast relatywnie niski poziom (mniej ni 10% ceny) osigny one w 4 branach: w przemyle misnym, olejarskim, mleczarskim i owocowo-warzywnym. W pozostaych 6 branach udzia usug w cenie by zbliony do redniego poziomu caego przemysu spoywczego. W minionej dekadzie znaczcy wzrost wzgldnego poziomu kosztów usug odnotowano w branach: najwikszy w przemyle spirytusowym (o 10,2 p.p.), koncentratów spoywczych (o 5,7 p.p.), cukrowniczym (o 4,7 p.p.), rybnym i mynarskim (po 3,0 p.p.) oraz w misnym, mleczarskim i piekarskim (po ok. 2,1-2,3 p.p.). Tabela 2.6. Udzia kosztów usug w cenie bazowej (w procentach) Wyszczególnienie Przemys spoywczy w tym: spirytusowy piwny koncentratów spoywczych cukrowniczy napojów bezalkoholowycha piekarski mynarskib tytoniowy cukierniczy rybny paszowy owocowo-warzywny mleczarski olejarski misny i drobiarski. 2000 9,5 13,5 17,0 12,5 10,8 13,3 11,1 9,0 18,6 10,1 7,6 9,1 9,8 6,2 10,5 5,1. 2003 11,3 14,5 18,6 17,7 16,9 14,9 12,5 11,0 19,2 10,4 9,3 9,3 9,0 8,8 8,5 6,8. 2007 11,3 13,4 13,1 25,9 16,1 14,3 12,9 11,7 17,3 12,8 9,5 10,4 9,7 8,2 8,6 7,1. 2010 11,4 23,7 18,5 18,2 15,5 14,5 13,2 12,0 11,7 11,4 10,6 10,4 9,3 8,8 8,5 7,4. a. cznie z sokowniczym; b bez skrobiowego ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS.. 4. Wzrost udziau kosztów usug zosta w caym przemyle spoywczym skompensowany podobnym obnieniem udziau kosztów opaty pracy, których wzgldny poziom obniy si w minionej dekadzie prawie o 3 punkty procentowe (z 12,9% do 10,1%). Jest on najwyszy w przemyle piekarskim (22,4%), a wysoki take w przemyle tytoniowym, rybnym, koncentratów spoywczych, owocowo-warzywnym i cukierniczym (od 12,1% do 15,9%). 29.

(32) Udzia opaty pracy w cenie bazowej (tab. 2.7) jest bardzo niski (4,4%) w przemyle olejarskim, a relatywnie niski take w przemyle paszowym, cukrowniczym, piwnym, mynarskim, mleczarskim i spirytusowym (od 6,1% do 8,8%). Istotne jest przy tym, e duy (prawie dwukrotny) spadek tej opaty nastpi w przemyle cukrowniczym, olejarskim, piwnym i spirytusowym. Znaczca redukcja tej opaty (o ok. 3 p.p.) nastpia take w przemyle mleczarskim, napojów bezalkoholowych, cukierniczym, owocowo-warzywnym i piekarskim. Wzgldny poziom opaty pracy wzrós tylko w przemyle tytoniowym, przy jej stabilizacji w grupie koncentratów spoywczych. Tabela 2.7. Udzia opaty pracy w cenie bazowej (w procentach) Wyszczególnienie Przemys spoywczy w tym: piekarski tytoniowy rybny koncentratów spoywczych owocowo-warzywny cukierniczy napojów bezalkoholowycha misny i drobiarski spirytusowy mleczarski mynarskib piwny cukrowniczy paszowy olejarski. 2000 12,9 25,7 14,8 14,6 12,6 16,1 15,3 14,0 11,0 16,9 11,8 8,9 15,2 15,6 7,2 8,7. 2003 11,7 22,0 12,5 17,7 12,4 11,9 15,6 11,9 10,5 14,7 10,7 8,3 10,7 19,5 6,6 5,8. 2007 9,8 22,0 12,4 10,8 11,7 11,7 11,9 9,6 9,5 10,1 8,5 7,4 8,9 9,9 6,5 5,4. 2010 10,1 22,4 15,9 13,4 12,7 12,6 12,1 10,0 9,7 8,8 8,5 8,1 7,9 7,3 6,1 4,4. a. cznie z sokowniczym; b bez skrobiowego ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS.. 5. Nadwyka operacyjna (finansowa) jest skadnikiem ceny bazowej o najwikszym zrónicowaniu midzy branami przemysu spoywczego (tab. 2.8). Jej udzia w cenie waha si w przedziale 6,7-29,4%, przy czym najwyszy poziom osiga ona w przemyle cukrowniczym (29,4%), piwnym (24,1%), tytoniowym (18,9%) oraz w spirytusowym, piekarskim i koncentratów spoywczych (od 15,4% do 16,6%). Nadwyka ta jest najnisza w sektorze olejarskim, misnym, mleczarskim, paszowym i rybnym (6,7-9,3%). W pozostaych branach ksztatowaa si ona w pobliu wartoci redniej (10,1-12,9%). W wikszoci bran notowano jej wyra ny wzrost, ale przy bardzo duej zmiennoci poziomu nadwyki finansowej w przemyle cukrowniczym i ole30.

(33) jarskim. W ostatniej dekadzie przyrost opaty kapitau by najwikszy w przemyle cukrowniczym (6,8 p.p.), piekarskim (6,0 p.p.), owocowo-warzywnym (5,8 p.p.), rybnym (5,7 p.p.), spirytusowym (5,1 p.p.) i napojów bezalkoholowych (4,7 p.p.). Obniya si ona natomiast tylko w przemyle olejarskim (-6,0 p.p.), mynarskim (-2,1 p.p.) oraz paszowym (-0,4 p.p.). Tabela 2.8. Udzia nadwyki finansowej (opaty kapitau) w cenie bazowej (w procentach) Wyszczególnienie 2000 2003 2007 Przemys spoywczy 9,5 9,8 10,9 w tym: cukrowniczy 22,6 -2,8 12,6 piwny 20,5 24,4 27,9 tytoniowy 15,9 11,2 13,8 spirytusowy 11,5 12,8 16,8 piekarski 10,1 14,7 16,4 koncentratów spoywczych 14,2 12,9 12,1 napojów bezalkoholowycha 8,2 12,8 12,8 cukierniczy 10,5 14,3 13,7 owocowo-warzywny 5,0 10,5 10,0 mynarskib 12,2 11,1 10,8 rybny 3,6 7,2 7,9 paszowy 9,0 10,2 9,0 mleczarski 3,6 7,2 6,0 misny i drobiarski 4,4 5,2 6,7 olejarski 12,7 17,7 10,0 a cznie z sokowniczym; b bez skrobiowego ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS.. 2010 11,2 29,4 24,1 18,9 16,6 16,1 15,4 12,9 12,8 10,8 10,1 9,3 8,6 7,0 6,8 6,7. W wikszoci bran wzrost nadwyki finansowej osignito w wyniku redukcji kosztów materiaowych i opaty pracy, przy czym w niektórych branach wysoka rentowno bya czynnikiem sprzyjajcym zastpowaniu pracy ywej usugami. Wzrostowi nadwyki finansowej nie sprzyjay rosnce w wikszoci bran obcienia ceny bazowej podatkami porednimi; zmniejszenie tych obcie nastpio tylko w przemyle spirytusowym8, a w mniejszym stopniu take w przemyle owocowo-warzywnym i napojów bezalkoholowych (tab. 2.9).. 8. By to efekt obnienia stawek akcyzy na napoje spirytusowe w 2002 roku (z 6000 z do 4000 z za 1 hl, tj. o 30%). 31.

(34) Tabela 2.9. Udzia podatków porednich w cenie producenta (w procentach) Wyszczególnienie 2000 2003 2007 Przemys spoywczy 23,1 23,8 22,9 w tym: tytoniowy 69,5 75,9 79,2 spirytusowy 77,4 73,0 71,0 piwny 40,6 43,1 42,1 cukierniczy 15,0 15,6 15,6 napojów bezalkoholowycha 16,8 14,7 14,5 koncentratów spoywczych 12,4 12,7 14,0 piekarski 9,2 9,2 10,2 olejarski 7,1 6,0 7,8 cukrowniczy 6,7 8,2 8,3 mynarskib 6,6 6,6 7,6 mleczarski 6,3 6,5 7,1 owocowo-warzywny 7,9 6,7 7,3 paszowy 2,7 3,4 8,7 misny i drobiarski 4,6 5,4 5,5 rybny 5,0 3,6 4,5 a cznie z sokowniczym; b bez skrobiowego ródo: obliczenia wasne na podstawie niepublikowanych danych GUS.. 2009 20,7 78,1 65,9 44,8 15,6 14,7 13,2 9,3 9,3 7,3 7,2 6,7 6,6 6,6 5,4 4,5. Analiza struktury ceny bazowej gównych bran przemysu spoywczego wskazuje, e w ostatniej dekadzie w tym sektorze dokonay si zmiany, których wynikiem byo zwikszenie efektów dziaalnoci polegajcej na wytwarzaniu ywnoci i napojów. Wprawdzie zmiany gównych skadników ceny nie byy due, ale na tyle istotne, e zwikszya si nadwyka ekonomiczna generowana przez producentów tych wyrobów. Byo to zjawisko powszechne, wystpujce w wikszoci bran przemysu spoywczego. Najwikszy wpyw na wzrost omawianej nadwyki ekonomicznej miaa redukcja kosztów opaty pracy, której skala bya bardzo dua w niektórych branach. Istotne jest jeszcze to, e wzrost nadwyki ekonomicznej by tylko w czci zwizany z redukcj kosztów materiaów, co wskazuje, e nie by to wynik zmniejszenia opaty dostawców rodków produkcji dla przemysu spoywczego, w tym take opaty rolnika. Jeeli za efekt dziaalnoci przemysu spoywczego uznamy nadwyk ekonomiczn tego sektora, to moemy stwierdzi, e poprawia si relacja tego efektu do nakadów pracy, do kapitau (wasnego i obcego) angaowanego w t dziaalno oraz do nakadów materiaowych i surowcowych. Problemy te bd przedmiotem dalszych analiz, cho mona ju stwierdzi, e sukcesy sektora, notowane w caym okresie transformacji, nie s przypadkowe, lecz s wynikiem poprawy efektywnoci i konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci.. 32.

(35) dr in. Robert Mroczek. 3. Wydajno pracy w polskim przemyle spoywczym. 3.1. Uwagi metodologiczne Wydajno pracy okrelana jest najczciej jako ilo dóbr lub usug wytworzonych przez pracownika w jednostce czasu. Zaley ona od wielu czynników, w tym m.in. od kwalifikacji i dowiadczenia pracowników, stanu technicznego maszyn i narzdzi, ich nowoczesnoci oraz od organizacji pracy i motywacyjnego systemu pac i nagród. Pomiaru wydajnoci pracy w polskim przemyle spoywczym i jego poszczególnych dziaach przetwórstwa (sektorach) dokonano w oparciu o dwa mierniki, tj. warto produkcji sprzedanej oraz warto dodan brutto przypadajc na jednego zatrudnionego9. W analizie problemu w poszczególnych branach wykorzystano dwa róda informacji, tj. (1) niepublikowane dane Gównego Urzdu Statystycznego o firmach przemysowych zatrudniajcych ponad 9 osób staej zaogi oraz (2) dane firm skadajcych sprawozdania finansowe F-01/I-01. Do przeliczenia wartoci produkcji sprzedanej oraz wartoci dodanej przemysu spoywczego na ceny realne (z roku 2010, bd z 2009 r.), uyto wska nika cen detalicznych towarów i usug. Z uwagi na zmian Polskiej Klasyfikacji Dziaalnoci, jakiej dokona Gówny Urzd Statystyczny, rok 2009 ujty jest w dwóch wariantach, tj. wedug PKD z 2004 r. i PKD z 2007 r. W ten sposób powstay dwa okresy: duszy obejmujcy lata 2000-2009 wg PKD z 2004 roku oraz krótki, tj. lata 2009-2010 wg PKD z 2007 roku. Pozwolio to okreli przecitny przyrost bd spadek wydajnoci pracy w caym badanym okresie, tj. w latach 2000-2010. Do okrelenia rednich rocznych przyrostów wydajnoci pracy wykorzystano metod procentu skadanego.. 3.2. Wydajno pracy mierzona wartoci produkcji sprzedanej Poprawa wydajnoci pracy w polskim przemyle spoywczym w latach 2000-2010 bya wynikiem przede wszystkim zwikszonej produkcji sprzedanej, która dokonaa si w warunkach niewielkiego spadku zatrudnienia. W minionej dekadzie warto produkcji sprzedanej caego przemysu spoywczego (cznie. 9. Osob zatrudnion na penym etacie. 33.

(36) z tytoniem) zwikszya si o 3/4 z 92,9 do 162,3 mld z, a realnie o 1/3 (tab. 3.1). Przed wejciem do Unii Europejskiej liczba osób pracujcych w przemyle spoywczym malaa w tempie ok. 2,2% (lata 2000-2003). Trend ten by kontynuowany take w pierwszych latach po akcesji, jednake jego tempo byo o poow mniejsze. Od 2007 roku ponownie obnia si liczba osób pracujcych w polskim przemyle spoywczym. W caej minionej dekadzie liczba pracujcych w tym dziale gospodarki obniya si o 10%, tj. rednio o 1% rocznie (tab. 3.1). Tabela 3.1. Wydajno pracy w polskim przemyle spoywczym (cznie z mikrofirmami) mierzona produkcj sprzedan Wyszczególnienie 2000 2003 2007 2010 Warto produkcji sprzedanej przemysu spoywczegoa (w mld z) 92,9 105,0 146,0 162,3 x w cenach nominalnych 121,9 126,9 161,5 162,3 x w cenach realnych (z 2010 r.) Zasoby pracy 500,1 468,2 473,5 454,3 x liczba pracujcych (w tys. osób) Wydajno pracy (w tys. z) mierzona produkcj sprzedan 186 242 308 357 x nominalnab 244 271 342 357 x realnac a b produkcja artykuów spoywczych i napojów oraz wyrobów tytoniowych; w cenach biecych; c w cenach staych ródo: Roczniki Statystyczne GUS 2001-2011; R. Urban, J. Drod, A. Staszczak, Wpyw integracji z Uni Europejsk na polski przemys spoywczy, [w:] Wpyw integracji z Uni Europejsk na polsk gospodark ywnociow, seria Program Wieloletni 2005-2009, Raport nr 90, IERiG -PIB, Warszawa 2008, s. 92.. Wydajno pracy w polskim przemyle spoywczym mierzona wartoci produkcji sprzedanej na jednego pracujcego w 2010 roku wyniosa 357 tys. z i bya prawie 2-krotnie wysza ni w 2000 roku. W cenach realnych wzrost ten wyniós niespena 50%. Prawie cay ten przyrost zosta osignity po 2002 roku, co wskazuje, e wejcie do Unii Europejskiej i swobodna wymiana handlowa z krajami Wspólnoty, zwikszyo tempo wzrostu wydajnoci pracy w polskim przemyle spoywczym. Poprawa wydajnoci pracy bya zjawiskiem powszechnym, wystpujcym praktycznie we wszystkich branach przemysu spoywczego, ale skala zmian wydajnoci pracy w poszczególnych branach bya róna. W latach 2000-2009 najszybszy realny wzrost wydajnoci pracy mierzonej wartoci produkcji sprzedanej nastpi w brany cukrowniczej (14,3%), olejarskiej (9,5%), piwnej (9,1%), spirytusowej (8,4%) oraz sokowniczej, mleczarskiej, rybnej i makaro34.

(37) nowej (od 7,0 do 7,6% rocznie). Byy to wska niki wysze ni caego przemysu spoywczego (tab. 3.2). Dua poprawa wydajnoci pracy w brany cukrowniczej bya wynikiem duej redukcji zatrudnienia oraz koncentracji produkcji cukru w czynnych zakadach (pomimo obnienia limitu produkcji cukru dla Polski do 1406 tys. ton rocznie od sezonu 2008/09). W latach 2000-2010 liczba czynnych cukrowni zmniejszya si o 3/4 z 76 do 18 zakadów, a ilo produkowanego cukru przez jeden zakad wzrosa 3-krotnie (z 27 do 80 tys. ton). Z kolei dynamicznemu rozwojowi produkcji piwa, spirytusu oraz oleju, w tym take na rzecz biopaliw, towarzyszy spadek zatrudnienia wynoszcy od 19,5% do 37,7%10. Tabela 3.2. Wydajno pracy w przemyle spoywczym mierzona wartoci produkcji sprzedanej w cenach realnych. 2000. 2003. 2007. 2009. Dziay przemysu w tys. z/osoba Przemys spoywczy w tym: Misny Drobiarski Mleczarski Rybny Mynarski Olejarski Cukrowniczy Ziemniaczany Owocowo-warzywny Sokowniczy Napojów bezalkoholowych Paszowy Piekarski Sodyczy Makaronowy Przetwórstwo kawy i herbaty Koncentratów spoywczych Spirytusowy Piwowarski Winiarski Tytoniowy. 253,7. 285,4. 240,3 282,8 284,5 180,4 408,2 628,2 243,5 278,5 214,3 303,2 259,4 688,3 95,5 176,3 115,7 508,5 255,7 302,0 459,7 376,9 505,8. 250,7 331,4 329,0 241,2 435,5 1 103,7 265,7 293,8 263,8 449,0 267,6 850,5 96,0 217,1 138,5 463,5 330,4 408,4 687,3 340,5 623,6. 367,5. 376,4. 309,3 357,9 391,3 430,4 547,9 523,4 323,1 335,8 518,0 591,0 1 180,9 1 424,3 643,0 808,3 389,2 346,4 305,2 294,1 526,7 587,7 405,7 451,1 950,2 961,7 107,7 110,0 310,9 305,8 151,7 214,7 416,5 477,8 382,0 351,9 556,2 626,8 923,5 1 089,3 440,1 410,1 677,3 537,9. a. w cenach z 2009 r.; b w cenach z 2010 r. ródo: obliczenia wasne na podstawie aneksów 3.3. i 3.6.. 10. Wicej o zatrudnieniu patrz rozdz. 4. 35. Przyrost w proc. rocznie w tym: w firmach skadajcych przemysowych sprawozdania 2001-2009a finansowe 2001-2010b 4,8 4,6 4,5 4,8 7,0 7,1 4,2 9,5 14,3 2,4 3,6 7,6 6,3 3,8 1,6 6,3 7,1 -0,6 3,6 8,4 9,1 0,9 0,6. 3,8 5,0 7,0 8,1 3,0 10,2 12,6 6,1 3,8 8,3 5,8 5,4 4,4 6,0 7,7 0,6 2,9 8,2 8,7 8,5 1,1.

(38) W firmach przemysowych (zatrudniajcych powyej 9 osób zaogi) skadajcych sprawozdania finansowe F-01/I-01 wzrost wydajnoci pracy nie przekroczy 4% rocznie w 6 branach przemysu spoywczego (na 24). Tak niewielk popraw wydajnoci pracy osigny sektory o rónym poziomie wielkoci produkcji sprzedanej, najczciej mieszczcym si w przedziale 300-600 tys. z/osob (tab. 3.3). W pierwszej „podgrupie” (do 300 tys. z/osob) znalaz si sektor misny charakteryzujcy si: x nisk koncentracj produkcji, x duym rozdrobnieniem dziaajcych na rynku zakadów11, x nisk automatyzacj procesów produkcyjnych, x zaangaowaniem duych nakadów pracy ludzkiej, x szerokim asortymentem produkowanych wyrobów, x zoonoci procesów produkcyjnych (np. w sektorze misnym mona wyróni trzy etapy produkcji, tj.: ubój, rozbiór i przetwórstwo). Niskie tempo wzrostu wydajnoci pracy w sektorze misnym jest take wynikiem przeinwestowania oraz niskiego wykorzystania posiadanych mocy produkcyjnych, przede wszystkim w przetwórstwie misa czerwonego. A. Pisula12 szacuje przecitne wykorzystanie zdolnoci uboju na poziomie ok. 50% i na ok. 80% mocy przerobowych (liczonych na jedn zmian). Niewykorzystane zdolnoci produkcyjne s potencjalnym ródem poprawy wydajnoci pracy. May wzrost wydajnoci pracy odnotowano równie w takich sektorach, jak: owocowo-warzywny, przetwórstwa kawy i herbaty, koncentratów spoywczych, tytoniowy13 oraz mynarski. W grupie dziaów przemysu spoywczego o rednim wzrocie wydajnoci pracy (od 4,1% do 6,0% rocznie) znalazy si takie brane, jak: piekarska, drobiarska, produkcji napojów bezalkoholowych, sodyczy oraz paszowa.. 11. W sektorze misnym czynnych firm jest ok. 3,2 tys. Jeszcze wiksza liczba firm dziaa w sektorze piekarskim i pieczywa cukierniczego – ok. 10 tys. podmiotów. 12 Informacja ze strony internetowej www.portalspozywczy.pl/mieso/artykuly/przemysl-miesnyprzeinwestowani, 08.12.2011 r. 13 Miejsce sektora tytoniowego w tej grupie sektorów przemysu spoywczego moe budzi pewne wtpliwoci (por. rozdz. 1). 36.

(39) Tabela 3.3. Zrónicowanie realnego tempa wzrostu i poziomu wydajnoci pracy mierzonej wartoci produkcji sprzedaneja w gównych dziaach przemysu spoywczegob Przecitne tempo wzrostu wydajnoci pracy w latach 2001-2010. Przecitna wydajno pracy w 2010 roku w tys. z/zatrudnionego < 300. mae < 4,0% rocznie. misny. rednie 4,1-6,0%. piekarski. wysokie 6,1-8,0%. makaronowy. bardzo wysokie > 8,1% rocznie. 300-600 owocowo-warzywny, przetwórstwo kawy i herbaty, koncentratów spoywczych, tytoniowy drobiarski, napojów bezalkoholowych, sodyczy. 601-900. > 900. mynarski. paszowy. ziemniaczany. mleczarski. rybny, sokowniczy, winiarski. spirytusowy. olejarski, cukrowniczy, piwowarski. a. w cenach z 2010 roku; b w przedsibiorstwach skadajcych sprawozdania finansowe ródo: na podstawie tab. 3.2 i aneksu 3.6.. Wysoki wzrost wydajnoci pracy, tj. od 6,1% do 8,0% rocznie wystpi w przedsibiorstwach produkujcych makarony oraz w sektorze ziemniaczanym i mleczarskim. Jeszcze wysz popraw wydajnoci przekraczajc 8,0% rocznie, uzyskano w takich branach, jak: rybna, sokownicza, winiarska, spirytusowa, olejarska, cukrownicza i piwowarska. W grupie tej dominoway dziay przemysu zajmujce si produkcj uywek oraz o wysokiej koncentracji produkcji. Najwiksza liczba bran (ponad poowa) w ubiegej dekadzie poprawia wydajno pracy w stopniu maym bd rednim. Jednoczenie byy to brane o niskiej i co najwyej redniej koncentracji produkcji, gdy warto produkcji sprzedanej redniej firmy wahaa si od 3,0 mln z w brany pieczywa cukierniczego do 72,7 mln z w brany napojów bezalkoholowych. Sektory o najszybciej rosncej wydajnoci pracy byy tymi, w których warto produkcji sprzedanej w przeliczeniu na jednego zatrudnionego bya najwysza; w 2010 roku wynosia: w olejarskim 1,4 mln z, cukrowniczym 1,0 mln z, piwowarskim 1,1 mln z oraz mleczarskim 0,6 mln z. S to brane o wysokim poziomie automatyzacji procesów produkcyjnych, w przeciwie stwie do brany misnej czy piekarskiej, gdzie wiele etapów produkcji wymaga zaangaowania duych nakadów pracy ywej.. 37.

(40) 3.3. Wydajno pracy mierzona wartoci dodan brutto W polskim przemyle spoywczym w latach 2000-2010 wydajno pracy mierzona wartoci dodan brutto wykazywaa szybk tendencj rosnc. W cenach nominalnych wzrosa ona prawie 2-krotnie (z 44,6 do 86,5 tys. z/pracujcego), a realnie o niespena 50% (tab. 3.4). Tabela 3.4. Wydajno pracy w polskim przemyle spoywczym (cznie z mikrofirmami) mierzona wartoci dodan brutto Wyszczególnienie Warto dodana brutto (w mld z) x w cenach nominalnych x w cenach realnych (z 2010 r.) Zasoby pracy x liczba pracujcych (w tys. osób) Wydajno pracy (w tys. z) mierzona wartoci dodan brutto x nominalnaa x realnab. 2000. 2003. 2007. 2010. 22,3 29,3. 22,1 26,7. 31,1 34,4. 39,3 39,3. 500,1. 468,2. 473,5. 454,3. 44,6 58,6. 47,2 57,0. 65,7 72,7. 86,5 86,5. a. w cenach biecych; b w cenach staych ródo: Roczniki Statystyczne GUS 2001-2011; R. Urban, J. Drod, A. Staszczak, Wpyw integracji z Uni Europejsk na polski przemys spoywczy, [w:] Wpyw integracji z Uni Europejsk na polsk gospodark ywnociow, seria Program Wieloletni 2005-2009, Raport nr 90, IERiG -PIB, Warszawa 2008, s. 92.. Realny wzrost wydajnoci pracy mierzonej wartoci dodan sta si udziaem wszystkich bran przemysu spoywczego (poza mynarskim i skrobiowym), a jego tempo byo bardzo zrónicowane. Najszybszy jej przyrost wystpi w brany cukrowniczej (13,5%), sokowniczej (12,7%) oraz winiarskiej (10,1% rocznie). Du popraw wydajnoci pracy (6-9% rocznie) osign sektor mleczarski, rybny, napojów bezalkoholowych, sodyczy, makaronowy, spirytusowy oraz piwowarski (tab. 3.5). W poszczególnych branach przyrost wydajnoci pracy mierzony wartoci dodan brutto najczciej nie przekracza 4,0% rocznie. Tak popraw wydajnoci pracy uzyskano w sektorze drobiarskim, owocowo-warzywnym, pieczywa cukierniczego, ziemniaczanym, przetwórstwa kawy i herbaty, koncentratów spoywczych oraz tytoniowym. Najnisz warto dodan w przeliczeniu na jednego zatrudnionego osignito w brany drobiarskiej, tj. poniej 75 tys. z.. 38.

(41) Tabela 3.5. Wydajno pracy mierzona wartoci dodan brutto w przemyle spoywczym (na podstawie danych z przedsibiorstw skadajcych sprawozdania finansowe). Dziay przetwórstwa. Wydajno pracy w ujciu nominalnym 2000. Misny Drobiarski Mleczarski Rybny Mynarski i skrobiowy Olejarski Cukrowniczy Ziemniaczany Owocowo-warzywny Sokowniczy Napojów bezalkoholowych Paszowy Piekarski Pieczywa cukierniczego Sodyczy Makaronowy Przetwórstwa kawy i herbaty Koncentratów spoywczych Spirytusowy Piwowarski Winiarski Tytoniowy Przemys spoywczy. 29,9 34,6 47,2c 26,9 72,6 110,6 89,6 76,2 40,7 33,5 60,7 91,2 30,5 45,0 51,4 31,0 88,2 69,4 77,3 136,2 49,3 118,6 52,9. Wydajno pracy w ujciu realnyma. 2010 2000 w tys. z/zatrudnionego 62,6 39,2 60,7 45,4 100,7 58,7c 70,1 35,2 113,0 95,2 171,0 145,0 385,1 117,5 128,8 100,0 80,1 53,4 113,6 44,0 139,5 79,6 180,1 119,6 59,7 40,0 68,7 59,0 106,0 67,5 81,7 40,7 133,7 115,7 138,5 91,1 210,0 101,5 377,0 178,7 129,3 64,7 187,5 155,6 100,7 69,3. 2010 62,6 60,7 100,7 70,1 113,0 171,0 385,1 96,8 80,1 113,6 139,5 180,1 59,7 85,7 106,0 81,7 133,7 138,5 210,0 377,0 129,3 187,5 100,7. Przyrost w proc. rocznie w latach 2001-2010b nominalny. realny. 7,4 6,0 8,8 11,5 2,0 7,4 16,4 6,0 6,7 16,7 9,1 7,6 6,6 4,8 8,9 9,6 3,7 5,4 9,7 10,3 12,7 5,5 6,5. 4,8 3,3 6,5 8,6 -0,7 4,3 13,5 3,4 3,8 12,7 6,4 5,1 4,1 2,0 6,3 6,9 1,2 3,0 7,1 7,7 10,1 2,7 3,8. a. w cenach z 2010 r.; b uwzgldniajc dwa podokresy, tj. lata 2001-2009 wg klasyfikacji PKD z 2004 r. oraz lata 2009-2010 wg klasyfikacji PKD z 2007 r. (patrz uwagi metodologiczne); c w cenach 2001 r. ródo: na podstawie aneksów 3.8 i 3.9.. rednie tempo wzrostu wydajnoci pracy (od 4,1% do 6,0% rocznie) uzyskano w sektorze misnym, piekarskim, olejarskim oraz paszowym. Takie sektory, jak: mleczarski, sodyczy, napojów bezalkoholowych, makaronowy, spirytusowy oraz piwowarski zdoay podnie produktywno pracy swoich zaóg od 6,1% do 8,0% rocznie. Wikszy wzrost wydajnoci pracy wystpi w sektorze rybnym, sokowniczym, winiarskim i cukrowniczym (tab. 3.6). S to te same brane, które uzyskay najwikszy przyrost wydajnoci pracy mierzony wartoci produkcji sprzedanej. 39.