Jacek Wrzesiński
"Smoła i dziegieć - First International
Symposium on Wood Tar and Pitch",
(Biskupin 1-4 lipca 1993 r.)
Studia Lednickie 3, 393-395
S T U D IA L E D N IC K IE III P o z n a ń — L e d n ic a 1994
S M O Ł A I D Z I E G I E Ć — F I R S T I N T E R N A T I O N A L S Y M P O S I U M O N W O O D T A R A N D P I T C H ( B I S K U P I N 1 - 4 L I P I E C 1 9 9 3 R .)
„O sm ole drzew nej w iecie państw o teraz w ięcej, niż ch cielib y ście w ied zieć” — pow iedział na zakończenie obrad biskupińskiego sym pozjum A ndreas K urzw eil z B er lina. T em atyka sym pozjum m iała ch arak ter interdyscyplinarny. D otyczyła archeologii, archeom etrii, chem ii, ekonom ii, etnologii, filologii, m edycyny, o raz historii chem ii w okresie od p aleolitu po w ie k X X na obszarze Europy i A m eryki. S m oła drzew na o b ecn ie stosow ana je s t coraz rzadziej, a d zieg ieć n ależy do produktów dziś niem al zapom nianych. A p rzecież dzięki un iw ersaln y m w łaściw ościom , ja k p rzylepność, p la styczność, spalanie się ja sn y m p łom ieniem i m ożliw ość zastosow ania ja k o sm aru oraz cech o m dezyfekcyjnym — sm oła o trzym yw ana z drew na stała się p ierw szy m m ate riałem plastycznym w ytw arzanym przez człow ieka. M etody je j pozyskiw ania otw ierały d rogę rozw oju techniki ch em iczn ej. 1 D ziegieć o trzy m u je się w w yn ik u term icznego
rozkładu białej ko ry brzozow ej. Je st to ciecz o m ałej gęstości, zabarw ieniu czarno- niebieskim lub czam o zielo n y m i ch arak tery sty czn y m zapachu. C zysty dziegieć u ży w any był niegdyś przede w szystkim do w y p raw ian ia skór ju c h to w y c h oraz ja k o środek an ty sep ty czn y. 2
Po oficjalnych pow itaniach (J. Jaskanis — W arszaw a, K. G oldm ann — Berlin, W . Z ajączkow ski — B iskupin) obrady ro zp o częto od prezentacji w yników badań na stanow iskach archeologicznych od neolitu po X IX w ieku (A. K osko, J. J. L an g er — P oznań; G. C helidonio — V erona; D. N eu b au er — R iegel; D. B ialek o v â — N itra; R. V oß — S ternberg; S. C zopek — R zeszów ). W yniki badań uzyskane na stan o w i skach rozpoznanych m etodą arch eo lo g iczn ą uzupełnione zostały o m ateriały rejestru ją c e X IX -w ieczne piece i m ielerze, a także o urząd zen ia i sposoby otrzy m y w an ia
sm oły stosow ane w spółcześnie (G . H eil — R ostock; N. K ainzbauer — Enns; J. Sur- m iński — Poznań; О . S choch — E nzklösterle; H .-J. B öttcher, R. A ufan — La T este; N .N . U tkin — A rchangielsk). W szystkie referaty były bogato ilustrow ane przeźroczam i i foliogram am i. D oskonałym u zu p ełn ien iem części ilustracyjnej by ł film video re je strujący proces otrzym yw ania oleju dzieg cio w eg o (N. K ainzbauer), oraz film
krót-1 P o w ie la n e m a teria ły k o n fe r e n c y jn e : First In tern a tion a! S y m p o s iu m o n W o o d T a r an d P itc h , B e r lin . 1 9 9 3 .
2 Z p osteru p r z y g o to w a n e g o p rze z p ro f, dr h ab. J a n u sz a S u r m iń s k ie g o z In stytu tu C h e m ic z n e j T e c h n o lo g ii D r e w n a A k a d e m ii R o ln ic z e j w P o zn a n iu
394
K R O N IK Akom etrażow y zrealizow any podczas ostatniego tradycyjnego w y tap ian ia sm oły w N o r wegii w 1966 r. (Institut für den w issenschaftlichen Film , G öttigen 1971).
W sp ó łcześn ie w ytw arzana sm oła drzew na nadal u żyw ana je s t do konserw acji za bytków drew n ian y ch w N orw egii (I.M . E genberg — O slo). Jej w łaściw ości grzybo bójcze sp raw dzano na sm ole do niedaw na otrzym yw anej w Polsce (K. L utom ski — Poznań).
W w ielu referatach autorzy sporo m iejsca pośw ięcali archeologii dośw iadczalnej i eksperym entom . Ich celem je s t zarów no p róba odtw orzenia sam ego procesu, urządzeń, narzędzi, ja k i przeprow adzenie analizy surow cow ej (gatunki, ilość itp.) (D .D . N eu b auer; A. K urzw eil, D. T odtenhaupt; R. V oß). E ksperym enty d otyczące otrzym yw ania sm oły zapoczątkow ał w 1948 r. W . S zafrański po odkryciu jam y dziegciarskiej w łaśnie w B iskupinie (W . S zafrański 1949/1950). Przed kilku laty tem atyka ta została podjęta p onow nie. T y m razem pracow nicy M uzeum w B iskupinie podjęli j ą w spólnie z grupą z M u seu m sd o rf D üppel w B erlinie. R ezultaty tych eksperym entów prezentow ane były n a sym pozjum pośw ięconym problem atyce d zieg ciu. 3 W DUppel podjęto także prace
nad rekonstrukcją urządzeń do otrzym yw ania sm oły znanych ze średniow iecznych źródeł pisanych (A. K urzw eil, D. T odtenhaupt). Je d n a z relacji znana je s t z przekazów zagadkow ej postaci A l M ardiniego zm arłego w 1015 - 1018 r. (G. P rouveur — B er lin). Inna zaw arta je s t w je d n y m z licznych d zieł A lb erta W ielkiego zm arłego w 1280 r. (H. A nzulew icz — Bonn).
C oraz częściej m ielerze, ja k o niezw ykle atrakcyjne, stają się elem entam i ekspozycji m uzealnych typu skansenow skiego (N .N . U tkin). A zrekonstruow ane i odnow ione piece połączone z b a z ą noclegow ą i turystyczną tw orzą w spaniałe m ini kom pleksy rekre- acyjno-m uzealne (H.-J. B öttcher).
N iezw ykle interesująco zaprezentow ana została tem atyka analiz fizy k o -ch em icz nych. Przedstaw iono zarów no historię (początki sięgają 1870 r.) badań analitycznych, ja k i n ajnow sze m etody i otrzym yw ane w yniki (K. R ithenberg — C ouburg; A .J.G . G raw shaw — Y ork; C.W . B eck — P oughkeepsie; С. H eron — B radford; J.J. L an g e r — Poznań). D o analizy sm oły i dziegciu w ykorzystuje się zarów no tak tradycyjne m etody, ja k p róba zapachu i sm aku, ale przede w szystkim n ajbardziej now oczesne — spektroskopia, chrom atografia, p rzetw arzanie kom puterow e, spek tro sk o p ia w ęgla С13.
Z astosow anie tych m etod pozw ala określić surow iec z jak ieg o robiono sm ołę, id en tyfikow ać substancję, z ja k ą m am y do czy n ien ia podczas badań archeologicznych (ży w ica, sm oła, dziegieć?), a także um ożliw ia odtw arzanie w arunków klim atycznych. D zięki archeom etrii uzyskano w ynik św iadczący, iż d ziegieć m ógł pow stać z m ieszniny dw u surow ców (brzozy i sosny) (A. K ośko, J.J. L anger 1986). O trzym any w ynik je st, ja k dotąd, p ierw szy i jedyny.
O m aw iane sym pozjum zgrom adziło w pierw szych dniach lip ca w B iskupinie li cznych przedstaw icieli różnych dyscyplin (ponad 90 uczestników ). I m im o dużej liczby referatów , oraz ożyw ionej dyskusji atm osfera spotkania była bardzo przyjacielska. A ju ż zw łaszcza popołudnie, w czasie którego zesp ó ł „K w artet Jo rg i” zaprezentow ał sw ój ko n cert d edykow any legendarnem u ju ż odkryw cy B iskupina, obecnem u na sali, W a
3 S y m p o z ju m p o ś w ię c o n e p r o b le m a ty c e d z ie g c iu o d b y ło s ię w B is k u p in ie w 1 9 9 0 r., a m ateriały o p u b lik o w a n o w „ A c ta P r a e h islo ric a e t A r c h a e o lo g ic a " .
K R O N IK A
395
lentem u Szw ąjcerow i. D oskonała o rg an izacja i w yjątkow y ch arak ter sym pozjum były w ynikiem w spółpracy polsko-niem ieckiej (organizatoram i byli: M u seu m sd o rf D üppel, M uzeum w B iskupinie, a sponsoram i m .in. M inisterstw o K ultury i Sztuki RP, der R egierende B ürgerm eister von B erlin, S tiftu n g für D eu tsch -P o ln isch e Z usam m enarbeit, F undacja w spółpracy polsko-niem ieckiej, Stiftung P reußische S eehandlung). B yła to zarazem form a upam iętnienia 70 rocznicy p o w sta n ia P aństw ow ego M uzeum A rch eo logicznego i 60 rocznicy o dkrycia osiedla obro n n eg o k u ltury łużyckiej w Biskupinie. N a zakończenie należy podkreślić, iż zarów no sm oła d rzew n a, ja k i d zieg ieć były m ateriałam i znanym i p o w szech n ie na terenie E uropy od neolitu po w iek X X . Jednak m ało znalezisk pochodzi ze stanow isk archeologicznych. Z je d n e j strony w ynika to z sam ego procesu produkcji (podczas w y p alan ia sm oły i desty lacji dzieg ciu zużyty zo staje cały surow iec, nie m a produktów ubocznych). Z drugiej — zarów no urządzenia (jam y, paleniska, naczynia), ja k i n arzęd zia (kam ienie) n ajczęściej n ie są łączo n e ze sm olarstw em . W arto w przyszłości zw ró cić b aczn iejszą uw agę (poszerzoną o analizy fizyko-chem iczne) m .in. na naczy n ia sitow ate (czy tzw. piecyki), a tak że na kam ienie (ciekaw y i inspirujący m ateriał ilustracyjny przedstaw ili m .in. D. N eu b au e r i N . K ain z bauer).
O sobną kw estią, nie p odjętą je d n a k n a sym pozjum , je s t w y k o rzy stan ie sm oły ja k o środka bojow ego (Cz. Sikorski — Inow rocław ).
C ennym i w skazów kam i do problem atyki sm olarstw a m o g ą być nazw y m iejscow e, przysłow ia, p o rzek ad ła (W . P iotrow ski — B iskupin), a także nazw iska i n azew nictw o św iadczące o dużym znaczeniu dziegciu i sm oły.
U zu p ełn ien iem sym pozjum były p ostery (m .in. T h e S zafrański-Story, D ifferen t A n c ien t M ethods o f P roducing Pitch and T ar, D ie V erw endung von H olzteer: B eispiele, D ie H arzung d er K iefer (P in u s silvestris) in d e r D D R , W o o d p y ro ly sis in th e R ussian N orth).
N iew ątpliw ie najciekaw iej w ypadła p rezen tacja — eksperym enty p ędzenia d z ie g ciu i sm oły.
N a zakończenie o brad w ystosow ano apel do w szystkich uczestników oraz o d k ry w ców śladów sm oły i dziegciu o p rzesy łan ie każdej inform acji do M uzeum w B iskupinie bądź M u seu m sd o rf D üppel. Ja cek W rzesiński L I T E R A T U R A K o ś k o A ., L a n g e r J. J. 1 9 8 6 , Z b a d a ń n a d w y tw a r z a n ie m i u ż y tk o w a n ie m d z ie g c iu w n e o lic ie , K H K M 3 4 , s. 5 8 6 - 6 0 0 . S za fr a ń sk i W . 1 9 4 9 /1 9 5 0 , W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n a s m o ia m i a z B is k u p in a w p o w . ż n iń s k im , S1A 2 , s. 4 5 3 -4 8 -4 .
