Adam Świętoń
Status prawny rzemieślników
pracujących w cesarskich
manufakturach w późnym
Cesarstwie Rzymskim (przełom IV i V
wieku n.e.) : przegląd konstytucji
zachowanych w C.Th. 10.20 i 10.22
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 231-241
2010
A dam Ś w ię to ń
U n iw e r s y te t W a rm iń s k o - M a z u rs k i w O lsz ty n ie
Status prawny rzem ieślników pracujących
w cesarskich m anufakturach w późnym
Cesarstwie Rzymskim (przełom IV i V w ieku n.e.).
Przegląd konstytucji zachowanych
w C.Th. 10.20 i 10.22
P o lity c z n a , e k o n o m ic z n a i g o s p o d a rc z a n ie w y d o ln o ść p a ń s tw a r z y m s k ie go, sp o w o d o w a n a tzw . k ry z y s e m I I I w ie k u , z m u s iła w ła d a ją c y c h n im c e s a rz y do p o d ję c ia sz e ro k o z a k ro jo n y c h re fo rm . P o c z ą w sz y od p a n o w a n ia D io k le c ja n a , w ie le d z ia ła ń p o d e jm o w a n y c h było w c e lu o d z y s k a n ia p rz e z p a ń s tw o s ta b iliz a c ji a d m in is tr a c y jn e j i p o lity c z n e j ( s y s te m t e t r a r c h i i , u tr w a l e n i e w sp ó łrz ą d ó w A u g u stó w i C ezarów , n o w y p o d z ia ł a d m in is tra c y jn y i ro z b u d o w a a p a r a t u u rz ę d n ic z e g o ) czy te ż o d b u d o w y p o tę g i m ilita r n e j (ro z b u d o w a a rm ii i re fo rm y o rg a n iz a c y jn e , ro z d z ia ł m ilitia a r m a ta od m ilitia c o h o rta lis). P o z a ty m i r e f o r m a m i is to tn e z m ia n y n a s tą p iły ta k ż e w s fe rz e g o s p o d a rk i, e k o n o m ii i o rg a n iz a c ji s t r u k t u r sp o łe c z n y c h . N a p r a w a s k u tk ó w in fla c ji i z a ła m a n ia się g o s p o d a r k i n a w ie lu o b s z a r a c h c e s a r s tw a w y m a g a ły in te r w e n c ji p a ń s tw o w ej, k tó re j z a k r e s j e s t w ciąż sz e ro k o d y sk u to w a n y . R e fo rm o m m o n e ta r n y m i z m ia n o m s t r u k t u r y d a n in p u b lic z n y c h to w a rz y sz y ło w p ro w a d z e n ie s z e r e g u c ię ż a ró w p u b lic z n y c h (m u n u s ). P o d e jm o w a n o te ż p ró b y s te r o w a n ia g o s p o d a r k ą p o p rz e z o d g ó rn ą re g u la c ję c e n (E d y k t D io k le c ja n a ). R e fo rm y te alb o z a in i cjow ały, a lb o p rz y s p ie s z y ły z m ia n ę s t a t u s u w ie lu g r u p sp o łe c z n y c h . D e g r a d a cji u le g ła p r ę ż n a w p o p rz e d n ic h s tu le c ia c h w a r s tw a d e k u rio n ó w , o b c ią ż o n a o b e c n ie w ie lo m a c ię ż a r a m i p u b lic z n y m i. P rz y s p ie s z y ł i o s ta te c z n ie z a k o ń c z y ł się p ro c e s w y o d rę b n ie n ia się k o lo n a tu ja k o w a r s tw y lu d z i p ó łw o ln y ch .
C h o c ia ż p a ń s tw o r z y m s k ie w p ły w a ło n a g o s p o d a r k ę ra c z e j p o p rz e z s k o m p lik o w a n y s y s te m p o d a tk ó w i c ię ż a ró w p u b lic z n y c h n iż p o p rz e z objęcie b e z p o ś re d n ie j k o n tr o li n a d je j s e k to r a m i, n ie s tro n iło g d z ie n ie g d z ie od m e to d , k tó r e m o ż n a b y o k re ś lić m ia n e m „ręczn eg o s te r o w a n ia ”. J e d n ą z n ic h b y ło z a p e w n ie n ie c iąg łeg o fu n k c jo n o w a n ia n ie k tó r y m s e k to ro m p ro d u k c ji p o
p rz e z w p ro w a d z e n ie b e z p o ś re d n ie j k o n tro li n a d s iłą ro b o c z ą i z w ią z a n ie jej z w y k o n y w a n y m z a w o d e m (p o d o b n ie j a k fu n k c jo n o w a n ie o rg a n iz m ó w m ie j sk ic h , g łó w n eg o z a p le c z a fis c u s , m ia ło by ć u trz y m y w a n e p o p rz e z p r z y w ią z a n ie d e k u r io n ó w do orig o ). D o ta k ie g o r o z w ią z a n ia p a ń s tw o u c ie k ło się w s to s u n k u do k ilk u g r u p z a w o d o w y ch w s tr a te g ic z n y m z p u n k t u w id z e n ia
p a l a t i u m s e k to rz e p ro d u k c ji. Z n a jd o w a ły się w n im n a le ż ą c e do s k a r b u ce
s a rs k ie g o la rg itio , m a n u f a k t u r y w y tw a rz a ją c e p r o d u k ty n a p o trz e b y o b u f ila ró w w ła d z y : w o jsk a i a d m in is tr a c ji c y w iln e j1.
Do w s p o m n ia n y c h m a n u f a k t u r n a le ż a ły : z a k ła d y p ro d u k u ją c e u z b ro je n ie z a c z e p n e i o c h ro n n e (fa b rica e), tk a ją c e u b r a n i a d la w o js k a i u rz ę d n ik ó w (g y n a e c e a ), m e n n ic e b iją c e m o n e ty (m o n e ta e ) o ra z m a n u f a k t u r y w y tw a r z a ją ce p u r p u r o w y b a r w n ik u ż y w a n y do p ro d u k c ji s z a t d la c e s a rs k ie j rodziny. K o n tro li p o d d a n e z o s ta ły ta k ż e s łu ż b y tr a n s p o r to w e (b a s ta g a r ii) d z ia ła ją c e n a rz e c z c e s a rs k ie g o s k a r b u . P o n ie w a ż k a ż d y z w yżej w y m ie n io n y c h r o d z a jó w p ro d u k c ji m ia ł f u n d a m e n ta ln e z n a c z e n ie d la p a ń s tw a (b ro ń i u b r a n i a d la
a r m ii, e m is ja p ie n ią d z a n ie z b ę d n a d la u t r z y m a n ia lo ja ln o śc i u rz ę d n ik ó w i żo łn ierzy , u b r a n ia , w ty m b a r w io n e p u r p u r ą , d la czło n k ó w a d m in is tr a c ji i e lity rz ą d z ą c e j), je j c ią g ło ść b y ła k w e s tią b e z d y s k u s y jn ą . P r o s ty m sp o so b e m n a z a p e w n ie n ie te j c ią g ło śc i by ło m .in . p rz y w ią z a n ie rz e m ie ś ln ik ó w do w y k o n y w a n e g o p rz e z n ic h z a w o d u i s tw o rz e n ie z n ic h k a te g o r ii lu d z i p ó łw o ln y ch . K w e s tia t a z o s ta ła u r e g u lo w a n a p rz e z k o n s ty tu c je c e s a r s k ie z a c h o w a n e w d z ie s ią te j k s ię d z e K o d e k s u T e o d o z ja ń sk ie g o p o d ty tu ła m i 20 i 22 (o d p o w ie d n io D e m u r ile g u lis e t g y n a e c e a r iis e t m o n e ta r iis e t b a s ta g a r iis o ra z D e
fa b r ic e n s ib u s ). W y o d rę b n ia ją o n e p ię ć g r u p z a w o d o w y ch d z ia ła ją c y c h w r a
m a c h la rg itio : fa b r ic e n s e s , m o n e ta r ii, b a s ta g a r ii, m u r ile g u li, g y n a e c e a rii).
F a b ric e n se s to n a z w a o g ó ln a s to s o w a n a n a o k re ś le n ie rz e m ie ś ln ik ó w p r o
d u k u ją c y c h w fa b r ic a e b r o ń i p a n c e rz e d la w o js k a2. P o d k o n ie c IV w ie k u w o b u c z ę śc ia c h c e s a r s tw a b r o ń w y tw a rz a ło w su m ie 35 zb rojow ni, z czego 15 d z ia ła ło w e w sc h o d n iej, a 20 w zach o d n ie j je g o części3. P rz e w a ż a p o g ląd , że
fa b ric a e w e w c z e śn ie jsz y m o k re s ie b y ły in ic ja ty w ą leg io n ó w rz y m s k ic h i p ro
d u k o w a ły b ro ń n a ic h p o trzeb y , je d n a k ż e w IV w ie k u k o n tro la n a d n im i z o s ta ła p r z e ję ta b e z p o śre d n io p rz e z c e s a rs k ic h u r z ę d n ik ó w n a jw y ższeg o szczebla.
1 M. Corbier, Coinage, society and economy, [w:] The Cambridge Ancient History. Vol XII, The Crisis of Empire A.D. 193-337, ed. A.K. B ow m an, P. G arnsey, A. C am eron, C am bridge 2005, s. 423.
2 P od ty m o k re śle n ie m m ogli k ry ć się zaró w n o p ro ści robotnicy, j a k i sp ecjaliści. W k o n s ty tu c ji z 374 r. (C Th. 10.22.1) p o jaw ia się n p . słowo barbaricarii. R zem ieśln icy owi zdobili h e łm y (n a jw y ra ź n ie j p a r a d n e lu b p rz ez n ac zo n e d la w ojskow ych w yższych sto p n iem ) sre b re m , złotem i b rą z e m . Fabricae, j a k p rz e k a z u je Notitia Dignitatum, b y ły w y sp ecjalizo w an e - je d n e w y tw a rz a ły p a n c e rz e o k reślo n eg o ro d z a ju (lorica, clibanus), in n e ta rc z e (scutum), jeszcze in n e m iecze (spatha) i s trz a ły do łuków . J e d n a k ż e k ilk a zakładów , n p . Argentomagensis armorum omnium, prow ad ziło b a rd zie j k o m p le k so w ą p ro d u k c ję , n a co w sk az u je n a z w a w ła s n a . Por. Notitia Digni tatum, O r. XI, 18-39, Occ. IX, 16-39 (ed. O. Seeck, B e rlin 1876).
3 A .H .M . J o n e s, The Later Roman Empire 284-602. A social, economic and administrative survey, vol. II, O xford 1964, s. 834.
F a b ric e n se s z o rg a n iz o w a n i b y li w c o lle g ia 4, z a ś p r a c ę w fa b r ic a o k r e ś la
no m ia n e m m i litia 5. J e d n a z k o n s ty tu c ji c e s a r s k ic h z a w ie r a p o ró w n a n ie w ię zi łąc z ą ce j fa b r ic e n s e s z fa b r ic a do te j u k o n s ty tu o w a n e j p rz e z s a c r a m e n tu m
m ilitia e , a c z k o lw ie k tr u d n o p o w ied zieć, czy m o w a t u o s łu ż b ie w ojskow ej (m ilitia a r m a ta ), czy o cy w iln ej ( m ilitia c o h o rta lis)6. N ie m n ie j j e d n a k s łu ż b a
p r z y p o m in a ła w o jsk o w ą : r z e m ie ś ln ic y o trz y m y w a li a n n o n a , h ie r a r c h ię w śró d n ic h o k re ś la n o z a p o m o c ą s to p n i w o jsk o w y ch , i s t n i a ł a ś c ie ż k a a w a n s u aż do n a jw y ż sz e g o s to p n ia - p r im ic e r iu s fa b r ic a e (n a c z e ln ik a z b ro jo w n i). W ed łu g k o n s ty tu c ji z 3 9 0 r. p r im ic e r iu s fa b r ic a e po d w u le tn im o k re s ie s łu ż b y p r z e c h o d z ił w s t a n sp o c z y n k u (va c a tio ), u z y s k u ją c p rz y ty m p rz y w ile j a d o ro w a n ia c e s a rs k ie j p u r p u r y n a ró w n i z c z ło n k a m i p ro te c to re s (c e s a rs k ie j s tr a ż y p r z y b o c z n e j)7. D o n a d z o r u n a d z b ro jo w n ia m i n a jp ra w d o p o d o b n ie j o d d eleg o w y w a- no oficerów : tr y b u n ó w w o jsk o w y c h lu b p r a e p o s iti8.
Do k o le g iu m fa b r ic e n s e s , o k re ś la n e g o p rz e z k o n s ty tu c ję z 4 1 2 r. ja k o
c o n s o r tiu m , w m y ś l p r a w a m o ż n a by ło w s tą p ić d o b ro w o ln ie (je śli n ie by ło się
s y n e m d e k u r io n a i n ie m ia ło się z o b o w ią z a ń z t y t u ł u m u n e r a ) po b a d a n iu p rz e p r o w a d z a n y m w o b ecn o ści n a m ie s tn ik a p ro w in c ji (k tó re g o w r a z ie n i e o b ecn o ści z a s tę p o w a ł d e fe n s o r c iv ita tis )9. T a k a p r o c e d u r a n ie p o w in n a d ziw ić i z d u ż y m p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m b y ła s to s o w a n a ta k ż e w o k re s ie w c z e ś n ie j szy m . Po p ie rw s z e , s tw a r z a ła m o żliw o ść w y ła p a n ia osób, k tó r e u s iln ie s t a r a ły się u n ik n ą ć r o z m a ity c h c ię ż a ró w p u b lic z n y c h (do k tó r y c h p o n o s z e n ia z ra c ji p r z y n a le ż n o ś c i do o rd o d e c u r io n u m lu b z u w a g i n a d o m icy l b y ły z o b o w ią z a n e ). P o d r u g ie , p o z w a la ła z a c h o w a ć k o n tro lę n a d s k ła d e m p e r s o n a ln y m fa b ric e n se s. N a le ż y p rz y ty m p a m ię ta ć , że fa b ric e n se s z ra c ji w y k o n y w a n e g o z a w o d u z y sk iw a li n a ty c h m ia s to w y d o stę p do p o k a ź n y c h z a p a só w b ro n i i c z a s a m i t e n f a k t w y k o rz y sty w a li10, k o n tr o la b y ła w ięc w ysoce p o ż ą d a n a .
S y s te m m e n n ic z y p ó źn eg o a n t y k u b y ł e fe k te m n ie w ie lk ic h z m ia n p o czy n io n y c h p rz e z D io k le c ja n a i je g o n a s tę p c ó w n a b a z ie ju ż is tn ie ją c e g o . P o ło ż e n ie m e n n ic by ło u z a le ż n io n e od c z y n n ik ó w p o lity c z n y c h . P rz y k ła d o w o , p o
4 P. G arn sey , C .R W h itta k e r, Trade, industry and the urban economy, [w:] The Cambridge ancient history, v. X III: The Late Empire A.D. 337-425, ed. A. C a m e ro n , P. G arn sey , C a m b rid g e 1998, s. 318.
5 Takiego o k re ślen ia użyto w k o n sty tu cji H o n o riu sza i Teodozjusza z 412 r. (CTh. 10.22.6): ad militiam quam optaverit [...]. Por. I. H a h n , Freie Arbeit und Sklavenarbeit in der Spataniken Stadt, [w:] Sozial- und Wirtschaftsgeschichte der Römischen Kaiserzeit, D a rm s ta d t 1981, s. 151; F. DeRo- b e rtis, Lavoro e lavoratori nel mondo romano, B a ri 1963, s. 329; A.H.M. Jo n es, The Later..., s. 835.
6 C T h.1 0 .2 2 .4 .
7 C T h. 10.22.3. ID E M AAA. R U F IN O M A G ISTR O O F F IC IO R U M . Primicerium fabricae post biennium non solum vacatione, verum etiam honore donari praecipimus, ita ut inter protec
tores adoraturus aeternitatem nostram suo quisque tempore dirigatur. DAT. V III ID . MAR. M ED IO LA N O V A LEN TIN IA N O A. II I I E T N E O T E R IO C O N SS .
8 A .H .M . J o n e s, The Later..., s. 835; A m m ia n u s M a rce llin u s, Res gestae, 14.7.18. Por. R. M acM u llen , Social Mobility and the Theodosian Code, J R S 54 (1964), s. 52.
9 C T h.1 0 .2 2 .6 .
10 Po z a m ie sz k a c h w A n tio ch ii w 353 r. try b u n ó w z ak ład ó w zb rojeniow ych o sk a rża n o o gotow ość w y d a n ia b ro n i tłu m o w i. Por. A m m . 14.7.18, oraz 14.9.4.
w s ta n ie m e n n ic y w S ir m iu m (320 r.) i je j lik w id a c ja (3 2 5 r.) w ią z a ły się ze s t a ł ą o b e c n o śc ią w ty m m ie śc ie K o n s ta n ty n a p la n u ją c e g o , a p o te m , w la ta c h 3 1 9 - 3 2 4 , p ro w a d z ą c e g o w o jn ę p rz e c iw L ic y n iu s z o w i11. N a p o w s ta n ie m e n n i cy w d a n e j d iece zji w p ły w a ła te ż o b ecn o ść s ta łe j, liczn ej zało g i w o jskow ej, b ę d ą c e j je d n y m z g łó w n y c h o d b io rcó w e m ito w a n e j m o n e ty1 2. C z ę sto m e n n ic e p rz e m ie s z c z a ły się (w ra z z c a łą o b słu g ą ), j a k n p . m e n n ic a k a r t a g i ń s k a , k tó r a p rz e p ro w a d z iła się w 308 r. do O s tii, a w 3 1 3 do V ie n n e n s is1 3. Z a c h o w a n ie k o n tro li n a d m e n n ic a m i to p u n k t n e w ra lg ic z n y , m o żliw o ść b ic ia w ła sn e g o p ie n ią d z a u ła tw ia ła b o w ie m p r z e p r o w a d z a n ie z a m a c h u n a p r a w o w itą w ła dzę. J e d n y m z celó w w ła d c y by ło w ięc p o z b a w ie n ie p o te n c ja ln e g o u z u r p a to r a w s p a r c ia w p o s ta c i e m ito w a n ia m o n e t n ie z b ę d n y c h z a ró w n o do n a ty c h m ia sto w eg o o p ła c e n ia z b u n to w a n y c h w o jsk , j a k i s z e r z e n ia p ro p a g a n d y , k tó re j n o ś n ik ie m b y ł p ie n ią d z .
M o n e ta r ii s ta n o w ili k a te g o r ię rz e m ie ś ln ik ó w z a tr u d n io n y c h z c e s a rs k ic h
m e n n ic a c h . K o n s ty tu c ja z 380 r. k a ż e p rz y p u s z c z a ć , że b y li o n i w isto c ie n ie w o ln ik a m i1 4. W e d łu g te g o p r a w a , k o b ie ta , k tó r a z w ią z a ła b y się z m in ce- rz e m , n a m o cy s e n a tu s c o n s u ltu m C la u d ia n u m w in n a b y ć p r z y w ią z a n a do je g o co n d icio . K o n s ty tu c ja t a z n a la z ła się w p o s ta c i in te rp o lo w a n e j w K o d e k sie J u s t y n i a n a1 5, g d zie w p ro s t m ów i się, że m in c e rz e m u s z ą p o z o sta ć p rzy swojej condicio i n ie m o g ą o trz y m y w a ć godności i przy w ilejó w w łaściw y ch lu dziom w olno u ro d zo n y m . J e d n a k ż e z d a n ie m A .H .M . J o n e s a su g e stia , iż m o n e ta
rii b yli n ie w o ln ik a m i, w y d aje się być n iew łaściw a. N a p rze ło m ie IV i V w ie k u
p o sia d a li oni raczej s ta tu s osoby p ółw olnej, a n ie n ie w o ln ik a1 6. Ic h s to s u n e k pracy, p o d o b n ie j a k w p r z y p a d k u fa b ric e n se s, o k re ś la n o te r m in e m m ilitia 11.
T k a ln ie c e s a rs k ie (gynaecia, lin y p h ia ) w ro li d u ż y c h m a n u f a k tu r p a ń s tw o w y ch p o ja w iły się n a jp ra w d o p o d o b n ie j z a D io k le c ja n a w c e lu z a o p a try w a n ia w o jsk a i a d m in is tr a c ji cyw ilnej w u b r a n ia , a z c z a se m zaczęły u z u p e łn ia ć dostaw y, k tó ry c h ź ró d łe m b y ł p o d a te k ve stis m ilita r is (collatio)18. P ro d u k o w a ły ta k ż e u b r a n ia d la ro d z in y c e s a rs k ie j, w y szy w ając je z ło ty m i n ić m i czy b a rw ią c p u r p u r ą , co było d o m e n ą m o n o p o lu p a ń s tw o w e g o19. F u n k c jo n o w a ły zazw yczaj w p o b liż u o śro d k ó w w ła d z y2 0. P ra c u ją c y w n ic h g y n a e c e a rii p rz e z k o n s ty tu c je
11 M. H endy, Mint and fiscal administration under Diocletian, his colleagues and his successors A.D. 305-324, J R S 62 (1972), s. 77.
12 Ib id em , s. 81. 13 Ib id em , s. 77. 14 C T h.10.20.10. 15 C I.11.8.1.
16 A .H .M J o n e s , The Roman Economy. Studies in Ancient Economic and Administrative History, O xford 1974, s. 359.
17 I. H a h n , op. cit., s. 151.
18 A .H .M J o n e s , The Roman Economy..., s. 356; por. R. M acM u llen , Roman Governments Response to Crisis AD 235-337, L on d o n 1976, s. 156.
19 Por. C T h. 10.21.1-3.
20 J a k np. R zym , M ediolan, R a w e n n a , A k w ileja czy S irm iu m . Por. A .H .M . J o n e s, The Later..., s. 836.
c e s a rs k ie o k re ś la n i s ą ja k o m a n c ip iu m , u ż y w a się ta k ż e o k re ś le n ia fa m illia 21. K o n s ty tu c ja z 365 r.22 re g u lo w a ła k w e s tię s k u tk ó w p ra w n y c h m a łż e ń s tw a k o b ie ty w olnej (in g e n u a ) z p ra c o w n ik ie m g y n a e c e u m o d n o śn ie do jej s ta tu s u , co s u g e ru je n ie w o ln iczy s t a n tk a c z a . C zy o z n a c z a to, że tk a c z e b y li n ie w o ln ik a m i, w ła s n o ś c ią largitio? A .H .M . J o n e s u w a ż a , że u ż y ta n o m e n k la tu r a w cale teg o n ie dow odzi, a le ra czej w s k a z u je n a pozycję b lis k ą pozycji n ie w o ln ik a - u z n a je tkaczy, p o d o b n ie j a k m incerzy, za oso b y p ó łw o ln e 23.
P a ń s tw o zm o n o p o lizo w ało p o z y s k iw a n ie b a r w n ik a p u rp u ro w e g o . D z ia ła l n o ś c ią t ą z a jm o w a li się m u r ile g u li, z n a n i te ż ja k o c o n c h y lio le g u li24. P o d o b n ie j a k w p r z y p a d k u w y m ie n io n y c h w c z e śn ie j rz e m ie ś ln ik ó w , s ą o p is y w a n i p rz e z ję z y k c e s a r s k ic h k o n s ty tu c ji ja k o n ie w o ln ic y ( fa m ilia )25. J e d n a k ż e k o n s ty tu c ja z 4 2 4 r.26 w y ra ź n ie p o tw ie rd z a , że o soby t e m o g ły p o s ia d a ć m a ją te k , n a to m ia s t k o n s ty tu c ja z 4 2 7 r.27 r ó w n a ła ic h s t a t u s p r a w n y ze s ta tu s e m k o lo n a , czyli oso b y p ó łw o ln ej (w k w e s tii d z ie d z ic z e n ia p rz e z ic h p o to m stw o z o b o w ią z a ń w o b e c k o rp o ra c ji).
D z ia ła ln o ś ć ty c h m a n u f a k t u r u z u p e łn ia ła s łu ż b a tr a n s p o r to w a , f u n k c jo n u ją c a je d y n ie n a p o trz e b y la rg itio . Tzw. b a s ta g a r ii z a jm o w a li się p rz e w o z e m k ru sz c ó w , w y ro b ó w w y k o n y w a n y c h w fa b r ic a e , tk a ln ia c h , f a r b ia r n ia c h itp . U z u p e łn ia li o n i f u n k c jo n u ją c ą ró w n o le g le p o c z tę c e s a r s k ą - c u r s u s p u b li-
c u s, z k t ó r ą n ie p o w in n i b yć u to ż s a m ia n i28. O sp e c y fic z n y m c h a r a k te r z e b a s ta g a r ii ś w ia d c z y f a k t, że te c h n ic z n ie b y li o n i u w a ż a n i za ż o łn ie rz y (p o d o b
n ie j a k fa b ric e n se s). W k w e s tia c h o rg a n iz a c y jn y c h p o s łu g iw a li się p o d o b n ą n o m e n k la tu r ą j a k s łu ż b y w o jsk o w e, o trz y m y w a li te ż a n n o n a 29.
Pow yższe m a n u f a k tu r y i słu żb y w e d łu g N o titia D ig n ita tu m n a p rzeło m ie IV i V w ie k u p o d leg ały com es sa c ra ru m la r g itio n u m 30 (z w y ją tk ie m fa b ricen ses81).
21 Por. C T h. 10.20.2, C T h. 10.20.7, C T h. 10.20.9: Qui textrini nostri mancipia occultatione celaverit [...].
22 C T h. 10.20.3.
23 A .H .M J o n e s, T he Roman Economy..., s. 359.
24 P oprzez o d ław ia n ie ślim ak ó w m o rsk ich (murex ), k tó ry c h gruczoły z a w ie ra ły sk ła d n ik
słu ż ąc y do p ro d u k c ji b a rw n ik a . A .H .M . J o n e s , T he Later..., s. 837. 25 C T h 10.20.5.
26 C T h. 10.20.14. 27 C T h 10.20.17.
28 A .H .M . J o n e s , T he Later... , s. 834.
29 A .H .M J o n e s, T he Roman Economy..., s. 403, por. C T h. 10.20.11. W ięcej o bastaga zob. A. K olb, Transport und Nachrichtentransfer im Römsichen Reich, B e rlin 2000, s. 252 i n.
30 Comes sacrarum largitionum był n a cz e ln y m u rz ę d n ik ie m c e s a rs k im o d p o w ied zialn y m za s p ra w y fin an so w e p a ń s tw a rzy m sk ieg o . P o d leg ały m u k o p a ln ie z ło ta i s re b ra , m ennice, c e s a rsk ie tk a ln ie . O d p o w ia d ał o n z a d o s ta rc z a n ie u b r a ń d la a rm ii i członków a d m in is tra c ji ce s a rsk ie j, z a s p ra w y z w iąz a n e z k o n tro lą h a n d lu z ag ra n ic z n eg o , a ta k ż e pobór p o d atk ó w zaró w n o w p ie n ią d z u , j a k i k ru s z c u o raz p o d a tk u re k ru ta c y jn e g o w złocie (aurum tironicum). Zob. A .H .M . J o n e s, T he Later..., s. 427 i n. o raz 836.
31 Fabricae p o d leg ały k o n tro li a d m in is tra c y jn e j w p ie rw praefectus praetorio, z aś po 390 r. magister of ficiorum. J e d n a k ż e , co z aś w iad c za k o n s ty tu c ja C T h. 10.22.1, comes sacrarum largi-
tionum p o sia d a ł k o n tro lę n a z b ro jo w n ia m i w z a k re s ie w y k o n y w an ia p a n ce rzy o z d ab ian y c h m e ta la m i sz lac h e tn y m i. Por. A .H .M . J o n e s, T he Later... , s. 834.
J e d n ą z m e to d k o n tr o li s p ra w o w a n e j p rz e z p a ń s tw o n a d m a n u f a k tu r a m i d z ia ła ją c y m i w s t r u k t u r z e la r g itio b y ło p rz y w ią z a n ie z a tr u d n io n y c h ta m osób do w y k o n y w a n e g o z a w o d u . Z a k a z a n o im p ra c y w in n y c h z a w o d a c h i z a t r u d n i a n i a się u p o d m io tó w p ry w a tn y c h , o g ra n ic z a ją c je d n o c z e ś n ie n ie ty lk o m o b iln o ść z aw o d o w ą , a le i sp o łe c z n ą . W s k r a jn y c h p r z y p a d k a c h n a z n a cz a n o rz e m ie ś ln ik ó w p ię tn e m o z n a c z a ją c y m p rz y n a le ż n o ś ć do c e s a rs k ie g o s k a r b u . W t e n sp o só b z n a k o w a n o fa b r ic e n s e s , o czym in fo rm u je n a s t e k s t k o n s ty tu c ji z 398 r.32 Z n a m ię (s tig m a ) u m ie s z c z a n e n a r a m ie n iu (n a jp r a w d o p o d o b n ie j d o ty czy ło to ty lk o s z e re g o w y c h rz e m ie ś ln ik ó w , tr u d n o b o w ie m u w ie rz y ć , a b y p o d o b n ie p o s tę p o w a n o w z g lę d e m n a c z e ln ik a fa b ric a e ), o k r e ś la n e ta k ż e ja k o n o ta p u b lic a , z a św ia d c z a ło , że r z e m ie ś ln ik j e s t w ła s n o ś c ią c e s a rz a . P e łn iło ta k ż e i n n ą fu n k c ję - m ia ło b yć p o m o cn e w w y s z u k iw a n iu z b ie g ły c h z fa b r ic a p ra c o w n ik ó w . C e s a r z e A r k a d iu s z i H o n o riu s z o d w o ła li się z r e s z t ą w te k ś c ie k o n s ty tu c ji w p r o s t do p r a k t y k i s to s o w a n e j w w o js k u w o d n ie s ie n iu do r e k r u tó w (a d im ita tio n e m tir o n u m ) , k tó ry c h z n a k o w a n o z o b a w y p rz e d c z ę s ty m i d e z e rc ja m i. W d a lsz e j części te j sa m e j k o n s ty tu c ji z a m ie sz c zo n o z a k a z u k r y w a n ia z b ie g ły c h fa b r ic e n s e s . Z n a le z io n y w p r y w a t n y m m a j ą t k u r z e m ie ś ln ik m ia ł b y ć p rz y w ró c o n y do m a n u f a k tu r y , z k tó re j u c ie k ł. W r a m a c h k a r y o so b a, k tó r a u k r y w a ła z b ie g a , w in n a b yć z g o d n ie z p ra w e m n a ty c h m ia s t i b e z w s z e lk ic h w ą tp liw o śc i (sin e d u b io ) p r z e k a z a n a (v in d ic a re ) do m a n u f a k tu r y b ro n i. P ó ź n o rz y m s k i r y n e k p r a c y z p e w n o ś c ią c h a r a k te ry z o w a ł się w y so k im z a p o trz e b o w a n ie m n a rz e m ie ś ln ik ó w w y s p e c ja liz o w a n y c h w z a w o d zie , j e d n a k ż e fa b r ic e n s e s n ie m o g li w y k o n y w a ć d o d a tk o w y c h zajęć, n ie z w ią z a n y c h z p r a c ą w m a n u f a k tu r z e b ro n i. K o n s ty tu c ją z 4 0 4 r. p o sta n o w io n o , iż osoba, k tó r a u s ta n o w i fa b r ic e n s is ja k o z a r z ą d c ę m a j ą t k u z ie m sk ie g o (p ro c u ra to r vel
c u lto r ), z o s ta n ie u k a r a n a k o n f is k a tą te g o ż m a ją tk u , s a m z a ś r z e m ie ś ln ik
p o n ie s ie k a r ę g rz y w n y w w y so k o śc i 2 lib r a (fu n tó w ) z ło ta 33.
P o d o b n ie j a k fa b r ic e n s e s do z a w o d u z o s ta li p rz y w ią z a n i p ra c o w n ic y c e s a rs k ic h tk a ln i. R eg u lacje w ty m z a k re sie zach o w ały się w k o n sty tu c ji z 372 r.34,
32 C T h .1 0 .2 2 .4 IM P P. A R C A D IU S E T H O N O R IU S AA. H O S IO M A G ISTR O O F F IC IO - RUM . Stigmata, hoc est nota publica, fabricensium brachiis ad imitationem tironum infligatur, ut hoc modo saltem possint latitantes agnosci: his, qui eos susceperint vel eorum liberos, sine dubio fabricae vindicandis, et qui subreptione quadam declinandi operis ad publicae cuiuslibet sacramenta militiae transierunt. DAT. X V III KAL. IA N . C O N S T A N T IN O P O L I H O N O R IO A. II I I E T E U T Y C H IA N O C O N SS .
33 C T h.1 0 .2 2 .5 . ID E M AA. A N T H E M IO M A G ISTR O O F F IC IO R U M . Si quis posthac fabri- censem admiserit procuratorem vel cultorem sui praedii detinuerit conductoremve susceperit, rei, quam contra vetitum fabricensi crediderit iniungendam, proprietate privetur, ea videlicet fiscalibus calculis socianda; ipse vero fabricensis, qui contraxerit legis offensam, multa duarum librarum auri feriatur. DAT. III KAL. AU G. C O N S T A N T IN O P O L I H O N O R IO A. V I E T A RI- S T A E N E T O C O N SS .
34 C T h .1 0 .2 0 .6 ID E M AAA. AD M O D E ST U M . Opifices vesti linteae contexendae in usum erogationum nostrarum operam dantes sollicitatos a plurimis esse cognovimus. Igitur et eos,
k tó r a z o s ta ła w y d a n a w re a k c ji n a lic z n e p r z y p a d k i n a k ł a n i a n i a tk a c z y do p o d ję c ia p r a c y w m a ją tk a c h osób p r y w a tn y c h ( is tn ia ło b e z w ą tp ie n ia z a p o trz e b o w a n ie n a p ra c o w n ik ó w w y s p e c ja liz o w a n y c h w ty m zaw o d zie). R z e m ie ś ln ik z a tr u d n io n y w p r y w a tn y m g o s p o d a rs tw ie m u s ia ł b yć p rz y w ró c o n y do c e s a rs k ie j tk a l n i (w k o n s ty tu c ji u ż y to , p o d o b n ie j a k w o m a w ia n e j w cze ś n ie j k o n s ty tu c ji C T h 10 .2 2 .4 , sło w a v in d ic a re ). O p ró cz te g o o so b a z a t r u d n i a ją c a tk a c z a o ra z o n s a m m u s ie li z a p ła c ić s k a r b o w i c e s a r s k ie m u g rz y w n ę w w y so k o ści 3 f u n tó w z ło ta . N a k a z p rz y w ró c e n ia (red d ere) tk a c z y do ich p o p rz e d n ie g o c o n d ic io z o s ta ł p o w tó rz o n y w k o n s ty tu c ji z 3 7 4 r., k tó r a p o d w y ż sz y ła k a r ę p ie n ię ż n ą z a z a t r u d n ia n ie tk a c z a w p r y w a tn y m g o s p o d a rs tw ie do 5 f u n tó w z ło ta 35.
M o cą k o n s ty tu c ji z 3 8 4 r.36 do w y k o n y w a n e g o z a w o d u p rz y w ią z a n o (albo p o tw ie rd z a n o f a k t i s tn ie n ia ta k ic h w ięzów ) b a s ta g a r ii. W ż a d n y m w y p a d k u n ie m o g li o n i p e łn ić in n e g o r o d z a ju s łu ż b y czy p o d e jm o w a ć in n y c h zajęć. Co c ie k a w e , t e k s t s u g e r u je , że b a s ta g a r ii b y li r e k r u to w a n i p rz e z w o jsk o - w ty m p r z y p a d k u k o n s ty tu c ja u s t a n a w i a ł a s a n k c ję w p o s ta c i g rz y w n y w w y so k o ści 1 f u n t a z ło ta z a k a ż d e g o b a s ta g a r iu s z a , k tó r y z o s ta łb y p rz y ję ty do w o jsk a ( k a r ą t ą z a g ro ż e n i b y li tr y b u n i w o jsk o w i)37. R e la ty w n ie w c z e śn ie p rz y w ią z a n o do c o n d ic io rz e m ie ś ln ik ó w p r a c u ją cy ch w m e n n ic a c h - n a s tą p iło to p r z y n a jm n ie j w 3 1 7 r. (z te g o r o k u p o ch o d zi n a jw c z e ś n ie js z a k o n s t y t u c j a p o ś w ię c o n a d y s k u to w a n e m u p ro b le m o w i)38. C h o ciaż tr e ś ć k o n s ty tu c ji n ie s u g e r u je w p r o s t z a k a z u m o b iln o śc i zaw o d o w ej,
penes quos sunt, et textores ipsos terna auri pondo thesaurorum commodis inferre praecipimus; quin etiam opifices ipsos textrinis linteae vestis vindicari conveniet [...]. DAT. V KAL. IUL. M O D E ST O E T A R IN T H E O C O N SS
35 C T h .1 0 .2 0 .8 ID E M AAA. AD TATIANU M C O M IT E M SA CRA RU M LA R G IT IO N U M . Intra kalendarum augustarum diem qui linteones retentare dicuntur, antiquis eos condicionibus reddant aut se pro ingentis audaciae contumacia quinis auri libris per singulos eorum poenae nomine sciant esse feriendos [...]. DAT. X IIII KAL. MAR. A N T IO C H IA E G RA TIA NO A. III ET E Q U IT IO C O N SS .
36 C T h.10.20.11 ID E M AAA. T R IF O L IO C O M IT I SA CRARU M L A R G IT IO N U M . Aeter- nam fiximus legem, ne umquam bastagariis militiam vel suam deserere liceat vel aliam subrep- tiva impetratione temptare. Et tribuni, qui scientes huiusmodi milites ad numerum receperint, per singulos bastagarios singulas auri libras fisco cogantur inferre. Et super hoc dedimus litteras ad illustres magistros utriusque militiae. DAT. V IIII KAL. AU G. H E R A C L E A E R IC H O - M E R E E T C L EA R C H O C O N SS
37 I n t e r p o l o w a n a k o n s t y t u c j a z o s t a ł a z a m ie s z c z o n a w K o d e k s ie J u s t y n i a ń s k i m (C.I. 11.8.8): Aeternam fiximus legem, ne umquam bastagariis militiam vel suam deserere liceat vel aliam, antequam eam impleverint, subreptiva impetratione. Z nalazło się w n iej sfo rm u ło w a n ie antequam eam impleverint, co su g e ru je, że b a s ta g a riu s z o m zezw alan o n a w s tę p o w a n ie n a słu żb ę w o jsk o w ą po w y p e łn ie n iu c za su słu żb y w k o rp u s ie bastagarii. F ran cesco D e R o b ertis u w a ż a ł to z a dow ód z m ia n y sy tu a c ji z a J u s ty n ia n a - słu ż b a n ie b y ła ju ż d o ż y w o tn im cię ża re m (idem , Il fenomeno associativo nel mondo Romano. Dai collegi della Repubblica alle corporazioni del Basso Impero, N ap o li 1955, s. 244).
38 C T h.10.20.1 IMP. C O N S T A N T IN U S A. AD B IT H Y N O S. Monetarios in sua semper du- rare condicione oportet nec dignitates eis perfectissimatus tribui vel ducenae vel centenae vel egregiatus. DAT. X II KAL. AUG. G A LLICA N O ET B A SSO C O N SS .
p o ś re d n io p o tw ie rd z a je g o is tn ie n ie : w e d łu g p r a w a m o n e ta r ii w in n i zaw sz e by ć p r z y p is a n i do sw ojego s ta n u . A w a n s n a w y ższe sz c zeb le h ie r a r c h ii sp o łe czn e j b y ł w ic h p r z y p a d k u z a k a z a n y (w k o n s ty tu c ji o g ra n ic z o n o się do w y lic z e n ia g o d n o śc i z w ią z a n y c h od p r y n c y p a tu z o rd o eq u ester: p e rfe c tissi-
m u s , c e n te n a r iu s , d u c e n a r iu s e g r e g iu s )3 9.
P o d o b n e w ięzy sp o łe czn e n a rz u c o n o co n ch ylio leg u li. K o n s ty tu c ją z 4 2 4 r.40
p o tw ie rd z o n o p rz y w ią z a n ie do co n d ic io rz e m ie ś ln ik ó w p o z y s k u ją c y c h b a r w n ik p u r p u r y - d ro g a do w s z e lk ic h g o d n o ści (d ig n ita s ) b y ła d la n ic h z a m k n ię ta , a je ś li ja k im ś sp o so b e m o s ią g n ę lib y z a sz c z y ty p a ń s tw o w e (sy m b o liz o w a n e w ję z y k u k o n s ty tu c ji p rz e z p a s w o jsk o w y - c in g u lu m ) , m u s ie li b yć p rz y w ró c e n i do w ła śc iw e g o im s t a t u s u (orgio) i z a w o d u (a rs). N ie i s t n i a ł a m o żliw o ść o p u s z c z e n ia c o lle g iu m rz e m ie ś ln ic z e g o n p . p o p rz e z z a w a rc ie z w ią z k u m a ł ż e ń sk ie g o z p rz e d s ta w ic ie le m in n e g o s ta n u . W p ro s t p rz e c iw n ie , z a w a rc ie m a łż e ń s tw a z c z ło n k ie m f a m i l i a tk a c z y lu b p r o d u c e n tó w p u r p u r y s k u tk o w a ło z w ią z a n ie m się z ic h c o n d ic io 41.
W ięzy z c o rp o ra b y ły d z ie d z ic z o n e p rz e z p o to m stw o , n a co w s k a z u je tr e ś ć k ilk u z a c h o w a n y c h w K o d e k sie k o n s ty tu c ji. P o ś re d n io z a ś w ia d c z a o ty m k o n s ty tu c ja z 4 2 5 r.42 p o św ię c o n a k w e s tii s t a t u s u d z ie c k a , k tó re g o m a t k ą b y ła o so b a z fa m ilii p r o d u c e n tó w p u rp u ry . B r a k u je z a c h o w a n e g o w K o d e k sie w c z e śn ie jsz e g o p r a w a o t a k i m c h a r a k te r z e , je d n a k ż e z u w a g i n a to , że objęło ono z a ró w n o d zieci ju ż z ro d z o n e ze z w ią z k u m u r ile g u li z o so b ą p o c h o d z ą c ą z in n e g o s t a n u sp o łecz n eg o , j a k i te , k tó r e się d o p ie ro z te g o z w ią z k u z ro d z ą , m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że k o n s ty tu c ja n ie w p ro w a d z a ła n o w y c h ro z w ią z a ń . Z aw ó d d z ie d z ic z y ł ta k ż e s y n r z e m ie ś ln ik a p ra c u ją c e g o w fa b ry c e b ro n i. P r z y w o ły w a n a w te k ś c ie pow yżej k o n s ty tu c ja A r k a d iu s z a i H o n o r iu s z a z 398 r. (C T h 10.2 2 .4 ) z a k a z e m u k r y w a n ia z b ie g ły c h fa b r ic e n s e s o b e jm o w a ła ta k ż e ic h p o to m stw o .
P r a w o p rz e w id y w a ło je d n a k ż e m o żliw o ść z e r w a n ia w ę z ła p ra w n e g o w ią żącego c e s a rs k ie g o r z e m ie ś ln ik a z c o lle g iu m , choć re g u la c je w ty m z a k r e s ie p o ja w iły się r e la ty w n ie późno. K o n s ty tu c ję z 4 2 6 r.43 w y d a n o w c e lu u m o ż li
39 A .H .M . J o n e s , The Later..., s. 525.
40 C T h.10.20.14 IMP. T H E O D O S IU S A. ET V A LEN TIN IA N U S C. M A XIM IN O CO M ITI SACRARUM L A R G ITIO N U M . Murileguli, qui relicto adque despecto propriae condicionis officio vetitis se infulis dignitatum et cingulis penitus denegatis munisse dicuntur, ad propriae artis et originis vincla revocentur [...]. DAT. XVII KAL. NOV. C O N ST A N T IN O PO L I V IC TO R E CO N S.
41 Por. C T h. 10.20.3 o raz 10.20.5.
42 C T h .1 0 .2 0 .1 5 ID E M A. E T C A ES. M A X IM IN O C O M IT I SA CRARU M LA R G IT IO N U M . li, qui ex filiabus murilegulorum et alienae originis patribus sunt vel fuerint procreati, iura maternae condicionis agnoscant. DAT. V IIII KAL. IU N . T H E O D O S IO A. XI E T V A LEN TIN IA - NO C A ES. C O N SS .
43 IM P P. T H E O D O S IU S E T V A LE N T IN IA N U S AA. ACA CIO C O M IT I SA CRARU M LA R- G IT IO N U M . Si quis ex corpore gynaeceariorum vel linteariorum sive linyfariorum monetarioru- mve aut murilegulorum vel aliorum similium ad divinas largitiones nexu sanguinis pertinen- tium voluerit posthac de suo collegio liberari, non quoscumque nec facile in locum proprium,
w ie n ia z m ia n y co n d ic io p rz e z rz e m ie ś ln ik ó w ze s t a n u (co rp u s) tk aczy , p r o d u c e n tó w b a r w n ik a p u rp u ry , m in c e rz y czy te ż ja k ie g o k o lw ie k in n e g o , do k t ó r e go p rz y n a le ż n o ś ć , p o d o b n ie j a k w p r z y p a d k u w y m ie n io n y c h , u z a le ż n io n a b y ła b y od w ięzó w k rw i (a lio r u m s i m i l i u m a d d iv in a s la r g itio n e s n e x u s a n g u in is
p e r tin e n tiu m ) . N a m ocy te g o p r a w a w y z w o le n ie od z o b o w ią z a n ia (o b n o xieta s)
b y ło m o żliw e p o p rz e z w y z n a c z e n ie s u b s ty tu ta . J e d n a k ż e n ie o z n a c z a ło to u w o ln ie n ia od z o b o w ią z a n ia p o to m s tw a (g e n u s ) r z e m ie ś ln ik a , k tó r e w ciąż b y ło p o d le g łe c e s a r s k ie m u s k a rb o w i. P o z o s ta w a ło ono in fu n c tio n e m e m o r a ti
co rp o ris p e r m a n e n te m . To s a m o d o tyczyło cało ści m a j ą t k u oso b y u w o ln io n e j
od z o b o w ią z a n ia — z o s ta w a ł o n p rz y w s p o m n ia n e j k o rp o ra c ji.
A p p en d ix : s ta tu s g ó r n ik ó w p r a c u ją c y c h
w k o p a ln ia c h z ło ta
(aurilegu li)
M im o iż górnicy, w p r z e c iw ie ń s tw ie do o p is a n y c h p o w yżej rz e m ie śln ik ó w , n ie z o s ta li z o rg a n iz o w a n i w fu n k c jo n u ją c e w r a m a c h s k a r b u c e s a rs k ie g o
c o lle g iu m , w ła d z e r z y m s k ie p o d ję ły w o m a w ia n y m t u o k re s ie p ró b ę o g r a n i
c z e n ia ic h m o b iln o śc i zaw odow ej i o so b iste j z pow odów p o d o b n y c h do ty ch , k tó r y m i k ie ro w a ły się, n a k ła d a ją c s z e re g o g r a n ic z e ń n a rz e m ie ś ln ik ó w p r a c u ją c y c h w m a n u f a k tu r a c h n a le ż ą c y c h do la rg itio .
W ydobycie u k r y ty c h w z ie m i b o g a c tw n a t u r a l n y c h b y ło g a łę z ią g o s p o d a r k i, k t ó r ą p a ń s tw o s ta r a ło się k o n tro lo w a ć . N a sz c z e g ó ln ą u w a g ę c e s a rz y z a s łu g iw a ły k o p a ln ie z ło ta i s r e b r a ja k o m e ta li n ie z b ę d n y c h do u t r z y m a n ia p ły n n o ś c i fin a n s o w e j i k o n ty n u o w a n ia p o lity k i r o z d a w n ic tw a . K o p a ln ie k ru s z c ó w s z la c h e tn y c h n a le ż a ły do c e s a r z a i b y ły d z ie rż a w io n e p r y w a tn y m p o d m io to m4 4. P a ń s tw o s t a r a ł o s ię z a c h o w a ć k o n tr o lę n a d w y d o b y c ie m , z je d n e j s tr o n y s p r z e d a ją c k o n c e sje n a p ro w a d z e n ie p r a c g ó rn ic z y c h , z d r u giej w y z n a c z a ją c do n a d z o r o w a n ia w y d o b y cia u rz ę d n ik ó w r a n g i ek w ick iej
(p ro c u ra to re s m e ta llo r u m ) i ro z m ie s z c z a ją c w p o b liż u o d d z ia ły w o js k a4 5. W E g ip c ie w y d o b y cie k ru s z c ó w s z la c h e tn y c h z o sta ło p rz e z p a ń s tw o z m o n o p o liz o w a n e w o k re s ie p r y n c y p a tu i m o n o p o l te n u tr z y m a n o p ra w d o p o d o b n ie t a k ż e w o k re s ie p ó źn e g o c e s a r s tw a4 6.
freti dexterae triumphalis absolutione, substituant, sed eos, quos omnibus idoneos modis sub ipsis quodammodo amplissimae tuae sedis obtutibus adprobarint; ita tamen, ut is, qui ab huiusmodi condicione iuxta formam caelitus datam beneficio principali fuerit absolutus, univer- sam generis sui prosapiam in functione memorati corporis permanentem cum omnibus eius qui absolvitur rebus obnoxiam largitionibus sacris futuram esse non dubitet. DAT. V II KAL. MAR. C O N S T A N T IN O PO L I DD. N N . T H E O D O S IO X II E T VA LEN T IN IA N O II AA. C O N SS
44 M. C orbier, op. cit., s. 406.
45 J.C . E d m o n d so n , Mining in the Later Roman Empire and beyond. Continuity or disrup tion?, J R S 79 (1989), s. 89.
46 R.S. B a g n all, Governmental roles in the economy of late antiquity, [w:] Production and public powers in classical antiquity, ed. E. C ascio, D.W . R a th b o n e , C a m b rid g e 2000, s. 87.
K o n tr o la n a d z ło ż a m i z ło ta s t a ł a się z a g a d n ie n ie m szc z e g ó ln ie is to tn y m w IV i V w ie k u . W y d a tk i z w ią z a n e z r o z b u d o w ą a r m ii i a d m in is tr a c ji rosły, a d o c h o d y z p o d a tk ó w i k o n f is k a t (n p . s k a rb c ó w p o g a ń s k ic h ś w ią ty ń ) n ie b y ły w s ta n ie z b ila n s o w a ć p a ń s tw o w e g o b u d ż e tu . Z a so b y z ło ta b y ły o g ra n ic z o n e , a s y tu a c ji n ie p o p ra w ia ło z a ła m a n ie w y d o b y c ia, ja k ie w y s tą p iło n a n ie k tó r y c h o b s z a r a c h w o k re s ie „ k ry z y s u trz e c ie g o w ie k u ”4 7. C e s a rs c y u rz ę d n ic y w ciąż s p ra w o w a li k o n tro lę n a d g ó rn ic tw e m (p rz y k ła d o w o n a B a łk a n a c h rolę tę p o w ie rz o n o co m es m e ta llo r u m p e r I lly r ic u m 48). D o d a tk o w o , co s u g e r u je t r e ś ć k o n s ty tu c ji z a c h o w a n y c h w 19 ty tu le 10 k s ię g i K o d e k s u T eo d o z ja ń sk ie - go (De m e ta llis e t m e ta lla r iis ), w ła d z e s t a r a ł y się o g ra n ic z y ć u c ie c z k ę w y k w a lifik o w a n e j s iły roboczej (a u r ile g u li)49. P r z y w ią z a n ie do z a w o d u s u g e ru je t r e ś ć k o n s ty tu c ji W a le n ty n ia n a i W a le n s a z 369 r., n a k a z u ją c e j w y s z u k iw a n ie g ó rn ik ó w u k r y w a ją c y c h się w m a ją tk a c h z ie m s k ic h i w y k o n u ją c y c h ro z m a ite p ra c e d la ic h w ła śc ic ie li5 0. W 373 r. w y d a n o w p o d o b n ej in te n c ji k o le jn ą k o n s ty tu c ję , s k ie r o w a n ą do p r a e fe c tu s p r a e to r io P r o b u s a . C e s a r z e W a le n ty - n ia n , W a le n s i G r a c ja n p o w o ły w a li się n a w c z e śn ie jsz e re g u la c je d la O r ie n tu i n a k a z y w a li p re fe k to w i, a b y p o w ia d o m ił m ie s z k a ń c ó w d ie c e z ji M a c e d o n ii o ra z Illy ric u m o z a k a z ie u k r y w a n ia g ó rn ik ó w (T ra k ó w ) w sw o ich p o s ia d ło śc ia c h . P o d g ro ź b ą cię żk iej k a r y g ó rn ic y p o w in n i z o s ta ć o d e s ła n i do ziem i o jczy stej (a d s o lu m g e n ita le ). Co do tr e ś c i k o n s ty tu c ja p rz y p o m in a p ra w o og ło szo n e w c e lu ś c ig a n ia u k ry w a ją c y c h się w m a ją tk a c h p r y w a tn y c h fa b r i-
51 cen ses .
D ość s p e c y fic z n a k o n s ty tu c ja z 369 r. w p ro w a d z a ła z a k a z p r z e p r a w ia n ia się g ó rn ik ó w n a S a rd y n ię . K a ż d y k a p ita n , k tó r y p rz y ją łb y g ó r n ik a n a p o k ła d sw ojego o k r ę tu , m u s ia ł się liczyć z g rz y w n ą w w y so k o ści 5 so lid ó w z a k a ż d e go z b ie g a5 2. Z a k a z p o n o w io n o w 3 7 6 r.53 B ył o n sp o w o d o w a n y n a jp r a w d o p o
47 J.C . E d m o n d so n , op. cit., p. 84.
48 C T h 1.32.5, Notitia Dignitatum Or. X III.
49 K o n sty tu c je zac h o w an e w Codex Theodosianus o d n o szą się do w schodniej części ce s a rs tw (Illy ricu m , M aced o n ia, T racja: C T h 10.19. 7, 10.19.12) o raz I ta lii i G a lii (10.19.9). Por. J.C . E d m o n d so n , op. cit., s. 92.
50 C T h. 10.19.5. Por. A .H .M . J o n e s , The Later..., s. 838.
51 C T h. 19.19.7. ID E M AAA. AD P R O B U M P R A E F E C T U M PR A E T O R IO . Quemadmodum dominus noster Valens per omnem Orientem eos, qui ibidem auri metallum vago errore sectan- tur, a possessoribus cunctis iussit arceri, ita sinceritas tua universos per Illyricum et dioecesim Macedonicam provinciales edicto conveniat, ut nemo quemquam Thracem ultra in possessione propria putet esse celandum, sed ut singulos potius regredi ad solum genitale compellant, quos inde venisse cognoscunt. Alioquin gravis in eum animadversio proferetur, qui latebram huiusmo- di hominibus post haec interdicta praebuerit. DAT. X IIII KAL. A P R IL . T R E V IR IS V A LENTI- N IA N O E T V A LEN TE AA. C O N SS.
52 C T h. 19.19.6. ID E M AAA. AD P R O B U M P R A E F E C T U M PR A E T O R IO . Si qua navis metallarium ad Sardiniam transtulerit, gubernator ipsius vel magister quinos pro singulis hominibus solidos cogatur inferre. DAT. P R ID. N O N . IU N . M A R TIA TIC I V A LEN TIN IA N O NB. P. E T V IC T O R E C O N SS
d o b n ie j o d k ry c ie m n o w y c h złóż n a w y sp ie i „ g o rą c z k ą z ło ta ”, k t ó r a m o g ła z a g r a ż a ć w y d o b y c iu w ju ż d z ia ła ją c y c h k o p a ln ia c h 54.
B ez w ą tp ie n ia k o n s ty tu c ja c e s a r z a T eo d o z ju sz a II z 4 2 4 r. p o d w z g lę d e m s t a t u s u o s ta te c z n ie z ró w n y w a ła g ó rn ik ó w z r z e m ie ś ln ik a m i p r a c u ją c y m i w c e s a r s k ic h m a n u f a k t u r a c h 5 5 . M e ta lla r ii, k tó rz y p o rz u c ili m ie jsc e u ro d z e n ia , w in n i b y li n ie z w ło c z n ie i b e z w ą tp liw o ś c i p o w ró cić do w ła śc iw e g o origo. P o to m s tw o g ó r n ik a ( ta k ż e te z ro d z o n e ze z w ią z k u g ó r n ik a z o so b ą sp o za g ó rn iczej fa m ilia ) d z ied z iczy ło je g o s t a t u s i s ta w a ło się w ła s n o ś c ią fis k u s a .
S u m m a ry
T h is w o rk is s h o r t re v ie w o f so m e im p e r ia l c o n s titu tio n s p r e s e r v e d in t h e C odex T h e o d o s ia n u s 10.20 a n d 10.22. T h e s e la w s a r e d e v o te d to le g a l a n d so c ia l s t a t u s o f c r a f ts m e n b e lo n g e d to th e im p e r ia l fisc, la rg itio . A t th e e n d o f th e 3rd c e n tu r y R o m a n s t a t e i n i t i a t e d a s e r ie s o f re fo rm s to face th e effe c ts o f so -c a lle d “t h i r d c e n tu r y c r is is ”. A m o n g o th e r s , in o r d e r to p ro v id e c o n tin u o u s p ro d u c tio n o f w e a p o n s , c lo th e s fo r s o ld ie rs a n d m e m b e rs o f im p e r i a l a d m in is tr a tio n , co in s a n d to e n s u r e o th e r “s tr a te g ic ” n e e d s th e E m p e r o rs b e g u n to s t r e n g t h e n t h e c o n tro l o v e r im p e r ia l w o rk s h o p s a n d m a n u f a c tu r e s . T h e c r a f ts m e n e m p lo y e d in w e a p o n fa c to rie s (fa b rica e), t h e m in te r s o f im p e r ia l m in ts , w o r k e rs in im p e r ia l w e a v in g m ills , p u r p le d y e rs a n d m e m b e r s o f im p e r ia l t r a n s p o r t a t i o n (b a sta g a rii) w e re b in d to o c c u p a tio n . T h is re v ie w p o in ts o u t th r e e fie ld s o f c o n tro l: so c ia l im m o b ility (c r e a te d b y th e b o n d s w ith o rigo, i.e. so c ia l s ta tu s ) , c a r e e r ’s im m o b ility ( d e s e r tio n fo rm m a n u f a c tu r e w a s b a n n e d u n d e r h e a v y p e n a ltie s ) a n d h e r e d ita r y c h a r a c te r o f t h e o ccu p a tio n .54 M cC orm ick, Origins of the European economy. Communications and Commerce AD 300-900, C a m b rid g e 2003, s. 42.
55 C T h. 10.19.15 IM P. T H E O D O S IU S A. M A X IM IN O C O M IT I SA CRARU M LA RG ITIO - N U M . Metallarii, qui ea regione deserta, ex qua videntur oriundi, ad externa migrarunt, indubi- tanter ad propriae originis stirpem laremque revocentur. Eorum autem earumque progenies, qui ex domibus privatorum eligere maluerunt consortia nuptiarum, aequa inter fiscum meum et parentes suos lance dividatur, ita ut, qui singulorum tantummodo filiorum probabuntur esse genitores, ex integro unicis fisco affectibus cedant: in posterum cunctis metallariorum condicio- nem necessario secuturis, quicumque ex ipsis et ex quocumque fuerint latere procreati [...]. DAT. V ID . IU L . C O N S T A N T IN O P O L I V IC T O R E V. C. C O N S
