Problematyka prawnej ochrony munduru na tle rozwiązań ustawy z 12 grudnia 1978 r. o mundurach i odznakach

Adam Poszewiecki

Problematyka prawnej ochrony

munduru na tle rozwiązań ustawy z

12 grudnia 1978 r. o mundurach i

odznakach

Studia Prawnoustrojowe nr 22, 45-55

2013

Adam Poszewiecki

K ated ra Teorii Bezpieczeństwa Wydział P raw a i A dm inistracji UWM

P r o b lem a ty k a p raw n ej o ch ro n y m u n d u ru

n a tle ro z w ią z a ń u sta w y z 12 g ru d n ia 1978 r.

o m u n d u ra ch i o d zn a k a ch

M undur jako charakterystyczny, regulow any przepisam i ubiór członków jakiejś organizacji, grupy lub formacji m ilitarnej na stałe w pisał się w obraz współczesnego społeczeństwa. W Polsce jednolity ubiór formacji zbrojnych pojawił się w okresie przedrozbiorowym, n a dobre zaś zaczął funkcjonować w okresie wojen napoleońskich. Ju ż z samego założenia m u n d u r m iał rep re ­ zentować przynależność noszącej go osoby do określonej formacji, pierw otnie głównie o ch arak terze wojskowym. Funkcję dystynktyw ną m undurów do­ strzegło prawo międzynarodowe, przyznając ochronę w ynikającą z praw a wo­ jennego tylko osobom um undurow anym1. M undur poza funkcjam i użytkowy­ mi m iał także pokazywać prestiż, przyw iązanie do państw owych tradycji i wartości, a także esprit de corps. M undury noszone były jednak nie tylko przez formacje wojskowe, lecz też formacje o charakterze policyjnym, adm inistrację, organizacje p a ra m ilita rn e , młodzieżowe czy polityczne. Z czasem um un du ro ­ w anie zostało w ykorzystane w prow adzeniu działalności gospodarczej.

B adaniem dziejów m u n d u ru zajm uje się n a u k a pomocnicza historii, ja k ą je s t m undurologia2. Przedm iotem b ad an ia m undurologii pozostaje przede w szystkim h isto ria m u n d u ru wojskowego, zaś m undurologia cywilna, w tym służb porządku publicznego, pozostaje nieco n a uboczu3.

P roblem atyka praw n a zw iązana z m u nd uram i i ich ochroną w ostatn ich lata ch zdaje się przeżywać ren esan s. Przyczyn tego sta n u rzeczy je s t wiele.

1 Zob. art. 37, 39 i 44 Protokołów Dodatkow ych do K onwencji gen ew sk ich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczących ochrony ofiar m iędzynarodow ych konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz ofiar niem iędzynarodow ych konfliktów zbrojnych (Protokół II), sporządzonych w G enew ie dnia 8 czerw ca 1977 r., (D z.U . z dn ia 20 m aja 1992 r., nr 41, poz. 175).

2 M. R óżyński, M u n d u ro lo g ia ja k o n a u k a p o m o c n icza h isto rii w ojskow ości w b a d a n iu d z ie jó w 1. S a m o d z ie ln e j B r y g a d y S p a d o c h r o n o w e j, [o n lin e] <h ttp ://z h w .a m u .e d u .p l/p d f/ on15.pdf>, dostęp: 24.11.2010 r.

W chwili obecnej w Rzeczpospolitej Polskiej funkcjonuje przeszło dwadzieścia rodzajów służb, które z mocy ustaw y upraw nione są do korzystania z um un- durow ania4. Od początku la t 90. ubiegłego stulecia dynam icznie rozw ijają się organizacje h arcerskie i skautow skie, grupy p a ra m ilita rn e oraz grupy i sto­ w arzyszenia odtw órstw a historycznego5. M undur w ykorzystują też przedsię­ biorcy, przede w szystkim agencje ochrony osób i m ienia, pocztowcy, personel linii lotniczych oraz kolejowych. Bardzo prężnie działa rynek kolekcjonerski, n a terenie całego k ra ju funkcjonuje kilkanaście giełd m undurow ych, w yda­ w anych je s t kilka tytułów prasow ych poświęconych tym zagadnieniom .

Burzliw a h isto ria naszego k raju uczyniła z m u n d u ru (zwłaszcza wojsko­ wego) symbol niezwykle ważny. J a k słusznie zauw aża Mikołaj Klorek, m u n ­ d u r sta ł się symbolem suw erenności p aństw a polskiego. W społeczeństwie polskim , zwłaszcza w okresie dwudziestolecia międzywojennego, trakto w any był z niezwykłym szacunkiem , n a równi z godłem, barw am i państw owym i i hym nem6. Dziś co praw da ustaw odaw ca nie w ym ienia m u n d u ru jako dobra chronionego konstytucyjnie, nie oznacza to jednak, że problem atyka „m undu­ rowa” pozostaje na m arginesie jego zainteresow ań.

Podstaw owym ak tem praw nym regulującym przedm iotowe zagadnienie je s t u sta w a z 21 g ru d n ia 1978 r. o odznakach i m u n d u rach7. Zaw iera ona definicję legalną m und u ru, stw ierdzając w art. 10, że je s t to ubiór lub jego części służące oznaczeniu przynależności do określonej jednostk i organizacyj­ nej lub w ykonyw ania określonych funkcji albo służby. M undur je s t więc ubiorem specjalnym , z którego noszeniem w iążą się pewne przywileje i obo­ wiązki. Zadaniem m u n d u ru je s t po pierwsze - ułatw ienie identyfikacji no­ szących je osób, po drugie - wzbudzenie przekonania, że osoba używająca określonego m u n d u ru posiada określone ustawowo praw a i obowiązki. Ma to

4 W chw ili obecnej do używ an ia m unduru na pod staw ie u sta w y upraw nione są: Wojsko Polskie, Żandarm eria Wojskowa, Słu żb a W ywiadu Wojskowego, Słu żb a K ontrw yw iadu Wojsko­ w ego, A gencja B ezp ieczeń stw a W ewnętrznego, A gencja W ywiadu, Straż G raniczna, Słu żb a W ię­ zienn a, Biuro Ochrony Rządu, Straż Ochrony Kolei, Straże G m inne, Straż M arszałkow ska, W ew nętrzne Służby Ochrony, Służba Celna, Kontrola Skarbowa, Obrona C yw ilna, pracownicy Zakładów Poprawczych i Schronisk dla N ieletn ich , Agencja B ezp ieczeń stw a W ewnętrznego, P ań stw ow a Straż Pożarna, P ań stw ow a Straż Rybacka, Straż L eśna, Służba Parków Krajobra­ zowych, Służba Parków Narodow ych, P ań stw ow a Straż Łowiecka, Inspekcja Transportu Drogo­ w ego, P aństw ow a Inspekcja Ochrony R oślin i N asien n ictw a, Inspekcja Jakości Handlow ej Arty­ k u łów R olno-Spożyw czych, p racow nicy U rzędów M orskich, U rzędów Ż eglu gi Śródlądow ej, R egionalnych Zarządów G ospodarki Wodnej.

5 A. Poszew iecki, R e k o n stru k c ja H isto ry czn a ? , „Do Broni!” 2004, nr 1; P. R ozdżestw ieński, S. C isow ski, P o p u la r n a re k o n stru k cja h isto ry cz n a s k u te c zn ą fo r m ą e d u k a c ji, „Wojsko w Społe­ c zeń stw ie” 2006, nr 1, s. 47 i nast.; M. Bogacki, C zy h isto ria m oże być a tra k cy jn a ? C zyli o p rzeszło ści i j e j „ żyw ych ” p rz eja w a c h w p o c z ą tk u X X I w ie k u , „Zeszyty D zied zictw a K ulturow e­ go”, pod red. K. Łopateckiego i W. W alczaka, B iałystok 2007, s. 201-221.

6 M. Klorek, W w o jsk o w ym d re lic h u i p ó łb u c ik a ch czyli p rz y c zy n e k d o s y m b o lik i i u m u n ­ d u ro w a n ia O P K d O K i O P W K w la ta c h 1 9 2 8 -1 9 3 9, „B iuletyn Fundacji G enerał E lżb iety Zawac- kiej” 2009, nr 2, s. 23 i n ast.

niepoślednią rolę zwłaszcza w przypadku służb, których celem je s t u trzy m a­ nie bezpieczeństw a i porządku publicznego. Oprócz funkcji typowo p raktycz­ nej, m u n d u r - ja k ju ż wspom niano - pełni także funkcję reprezentacyjne. Służy przekazyw aniu i podtrzym yw aniu zarówno tradycji służby, ja k i tra d y ­ cji patriotycznych.

Zgodnie z art. 11 ustaw y z 1978 r. R ada M inistrów w drodze rozporzą­ dzenia określa osoby upraw nione do noszenia m undurów oraz ich wzór i kolor. Niestety, zauważyć należy, iż przepis te n w chwili obecnej pozostaje przepisem m artw ym . M undury oraz służby upoważnione do ich noszenia są bowiem określane przepisam i ran g i ustawowej. Kolor i wzór m undurów re ­ gulują z kolei rozporządzenia wykonawcze odpowiednich m inistrów. Z p ra k ­ ty k ą t ą koreluje z re sz tą brzm ien ie a rt. 12 om aw ianej ustaw y, zgodnie z którym m u nd ury u stan aw ian e n a podstaw ie ustaw y powinny różnić się w sposób widoczny od pozostających pod szczególną ochroną m undurów Woj­ ska Polskiego, Policji i S traży Granicznej. M ając to n a uwadze, stw ierdzić należy, iż w chwili obecnej przepis art. 11 ustaw y o m u n durach i odznakach stanow i superfluum ustawowe.

U staw a o m u n d u rach i odznakach w sposób szczególny wyróżnia dwie kategorie mundurów. Zgodnie z przepisem art. 12 pod szczególną ochroną pozostają - ja k zasygnalizowano wcześniej - m undury W ojska Polskiego, będące symbolem tradycji wolnościowych i postaw patriotycznych N arodu Polskiego oraz m un dury Policji, S traży Granicznej, będące symbolem posza­ now ania praw a oraz ład u i porządku publicznego. W yróżnienie tych m u n d u ­ rów i przyznanie im szczególnej ochrony uznać należy ze wszech m iar za słuszne. M un d ur W ojska Polskiego je s t bowiem nośnikiem w artości i tradycji patriotycznych, które powinny pozostawać pod szczególną ochroną państw a. Uregulow anie to m ożna uznać za realizację zapisanego w art. 5 Konstytucji Rzeczpospolitej obowiązku strzeżenia dziedzictwa narodowego. Polski m u n ­ d u r wojskowy, poza oczywistą funkcją dystynktyw ną, je s t jednym z najlepiej rozpoznaw anych społecznie symboli ciągłości państwowości polskiej oraz s ta ­ ra ń N arodu Polskiego o istnien ie polskiej państwowości. Podobnie za zasad­ ne uznać należy wyróżnienie m undurów Policji oraz S traży G ranicznej. Za­ uważyć przy tym trzeba, że ustaw odaw ca, stw ierdzając, że m u nd ury tychże służb są symbolem poszanow ania praw a oraz ład u i porządku publicznego, pom inął n iestety pięk n ą k a rtę tradycji i zasług w budow aniu polskiej p a ń ­ stwowości, ja k ą zapisali funkcjonariusze służb porządku publicznego. W oce­ nie a u to ra także w odniesieniu do m undurów służb powinno znaleźć się choćby zdawkowe odniesienie do ich tradycji.

N a m arginesie tych uw ag zauważyć należy, że ustaw odaw ca pom inął w tym przepisie inne niezwykle zasłużone formacje m undurow e, tak ie ja k chociażby Służba W ięzienna i Służba Celna, których um undurow anie, a co za tym idzie tradycja również powinny pozostawać pod szczególną ochroną p a ń ­

stw a. Przez „szczególną ochronę” rozum ieć należy w ynikający z brzm ienia u st. 1 art. 12 ww. ustaw y n ak az u sta n a w ia n ia m undurów dla pozostałych formacji w ta k i sposób, by różniły się one w sposób widoczny od m undurów wojskowych oraz policyjnych, a tak że m undurów S traży G ranicznej. Ze stru k tu ry cytowanego przepisu, konkretnie z ust. 2, wynika, iż owa „szcze­ gólna ochrona” polegać m a także n a tym , iż M inister Obrony Narodowej w odniesieniu do m u n d u ru wojskowego, a m in ister właściwy do spraw we­ w nętrznych w odniesieniu do m u n d u ru policyjnego i S traży G ranicznej mogą wprowadzić, w drodze rozporządzeń, zakaz używ ania m u n d u ru lub jego czę­ ści, chociażby naw et zostały one pozbawione oznak określonych w przepisach o ustanow ieniu m u n duru , uw zględniając obowiązujące wzory u m undurow a­ nia wyjściowego i polowego stosowanego w Siłach Zbrojnych, Policji i Straży Granicznej.

N a podstaw ie upow ażnienia ustawowego wskazanego w tym że przepisie w ydane zostały dwa rozporządzenia wykonawcze — rozporządzenie M inistra Spraw W ew nętrznych i A dm inistracji z 13 m aja 2004 r. w spraw ie zakazu używ ania m u n d u ru policyjnego lub jego części8 oraz rozporządzenie M inistra Obrony Narodowej z 19 października 2005 r. w spraw ie zakazu używ ania m u n d u ru wojskowego lub jego części9. Regulacje zaw arte w tychże rozporzą­ dzeniach określają, z jak ich elem entów sk ład ają się ww. m un dury oraz wpro­ w adzają zakaz ich używ ania naw et w przypadku pozbaw ienia ich oznak odpowiednio policyjnych i wojskowych. Godzien uw agi je s t w yjątek od tej zasady, przew idziany przez § 3 u st. 2 rozporządzenia M inistra Obrony N aro­ dowej z 19 października 2005 r., zgodnie z którym zakaz używ ania m u n d u ru wojskowego i jego części nie dotyczy używ ania m u n du ru lub jego części pozba­ wionych oznak wojskowych określonych przepisam i w skazanym i w rozporzą­ dzeniu przez młodzież, instruktorów i specjalistów zrzeszonych w stow arzysze­ niach lub organizacjach społecznych, które zaw arły porozum ienia o współpracy z M inistrem Obrony Narodowej, a ich sta tu ty przew idują prowadzenie działal­ ności na rzecz obronności pań stw a, oraz młodzież szkolną i akadem icką reali­ zującą przedsięw zięcia w ram ach przysposobienia obronnego, obozów specja­ listycznych i podczas uroczystości o ch arak terze patriotycznym .

Niestety, deklarow ana w ustaw ie „szczególna ochrona” pozostaje w p ra k ­ tyce iluzoryczną. J a k słusznie zauw aża Wojciech Kotowski, w praktyce do m undurów policyjnych upodobniają się pracownicy służb ochroniarskich, ja k również funkcjonariusze straży gm innych1 0.

Zgodnie z ust. 3 art. 12 ustaw y o m u n d u rach i odznakach, organem upraw nionym do kontrolow ania u p raw nień do używ ania odznak i m undurów

8 D z.U . z 8 czerw ca 2004 r., nr 130, poz. 1398 z późn. zm. 9 D z.U . z 31 października 2005 r., nr 216, poz. 1827 z późn. zm.

10 W. K otow ski, K o m e n ta r z p r a k ty c z n y d o a rt. 21 u s ta w y z d n ia 2 2 s ie rp n ia 19 9 7 r o ochronie osób i m ie n ia, LexEl 2003.

wojskowych je s t Ż an d arm eria Wojskowa. Przepis nie określa, jak ie organa są upoważnione do kontrolow ania u p raw n ień do używ ania odznak i m undurów niebędących wojskowymi. Domniemywać należy, że organam i tym i będą więc odpowiednio Policja i S traż G raniczna, a także inne podmioty upraw nione ustawowo do prow adzenia postępow ania w spraw ach o wykroczenia.

U staw odaw ca określił też sposób korzystania z m undurów p ań stw ob­ cych. M ając n a uw adze fakt, iż Polska od 1999 r. je s t członkiem P a k tu Północnoatlantyckiego, zaś od 2010 r. stacjonują n a jej terenie wojska S ta ­ nów Zjednoczonych, zagadnienie to pozostaje niezwykle aktualne. J a k w ska­ zuje treść art. 13 om aw ianej ustawy, używ anie m u n d u ru zagranicznego wy­ m aga zezw olenia terenow ego o rg an u a d m in istra c ji państw ow ej sto p n ia wojewódzkiego. Od tego obowiązku u sta w a przew iduje jed n a k istotn e w yjąt­ ki. Obowiązek uzyskania zezwolenia nie dotyczy bowiem członków personelu dyplomatycznego obcych przedstaw icielstw dyplom atycznych oraz u rzęd n i­ ków konsularnych obcych urzędów konsularnych, członków personelu adm i­ nistracy jn eg o i technicznego obcych p rzed staw icielstw dyplom atycznych i urzędów konsularnych z zastrzeżeniem zasady wzajemności oraz innych osób, które mogą używać w Polsce m u n d u ru n a mocy umów albo zwyczajów międzynarodowych.

Rzeczpospolita Polska zawarła szereg umów międzynarodowych, w których przewidziane zostało upraw nienie do korzystania z m undurów służbowych przez żołnierzy sił zbrojnych innych państw oraz przez służby bezpieczeństwa i po­ rządku publicznego. Najważniejszą z p unktu widzenia historycznej doniosłości je s t z pewnością um owa m iędzy państw am i-stro nam i T ra k ta tu Północno­

atlantyckiego dotycząca s ta tu s u ich sił zbrojnych, sporządzona w Londynie 19 czerwca 1951 r.11 J a k w skazuje a rty k u ł V tejże umowy, członkowie sił zbrojnych powinni zazwyczaj nosić mundury, zaś podczas przekraczania g ran i­ cy regularne oddziały lub formacje sił zbrojnych powinny być um undurow ane.

Kwestię um undu row ania żołnierzy Stanów Zjednoczonych stacjonują­ cych n a terenie Rzeczpospolitej Polskiej reguluje treść umowy między R zą­ dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki o sta tu sie sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych Am eryki n a teryto riu m Rze­ czypospolitej Polskiej, podpisana w W arszawie 11 gru d n ia 2009 r.12 Umowa ta w art. 6 przew iduje, że podczas pobytu n a teryto riu m Rzeczypospolitej Polskiej w trakcie wykonywania obowiązków służbowych członkowie sił zbroj­ nych Stanów Zjednoczonych powinni co do zasady nosić um undurow anie.

D rugą grupę umów m iędzynarodowych, regulujących om aw ianą proble­ m atykę, stanow ią umowy dotyczące zagadnień współpracy pomiędzy o rg an a­ mi bezpieczeństw a i porządku publicznego. Są wśród nich umowy dotyczące

11 D z.U . z dnia 29 m arca 2000 r., nr 21, poz. 257. 12 D z.U . z dnia 22 k w ietn ia 2010 r., nr 66, poz. 422.

w spółpracy w zw alczaniu przestępczości i u trzy m an iu porządku publicznego n a teren ach przygranicznych. Umowy tak ie zostały zaw arte pomiędzy Polską a N iem cam i1 3, L itw ą1 4, C zecham i15 i Słow acją1 6. P ostanow ienia tychże um ów przew idują możliwość ko rzystania z um undurow ania przez funkcjona­ riuszy służb porządku publicznego p ań stw obcych na teren ach przygranicz- nych17. N adto w skazują, że w przypadku podjęcia pościgu, który je s t konty­ nuow any n a te re n ie Polski, fu nk cjo nariusze p a ń stw obcych m u szą być u m u n d urow ani18. U praw nienie do k o rzystania z m u n d u ru zagranicznego przew iduje także szereg zaw artych przez Polskę um ów międzynarodowych dotyczących współpracy i wzajemnej pomocy w dziedzinie zapobiegania k a ta ­ strofom, klęskom żywiołowym i innym poważnym w ypadkom oraz usuw ania ich n a stę p stw19.

Zam ykający problem atykę m u n d u ru w ustaw ie z 1978 r. art. 14 stw ier­ dza, że przepisy ustaw y nie n a ru sz a ją przepisów o godle i barw ach Rzeczypo­ spolitej Polskiej, o znak ach Sił Zbrojnych oraz przepisów szczególnych o odznakach i m un d urach .

W ypada pokusić się o kilka uw ag odnośnie do obecnie obowiązującej regulacji dotyczącej m u n d u ru . Po pierwsze, zdecydowanie rzuca się w oczy 13 U m ow a m iędzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Federalnej N ie­ m iec o współpracy policji i straży granicznych na terenach przygranicznych, podpisana w Berlinie 18 lutego 2002 r. (Dz.U. z 9 listopada 2005 r., nr 223, poz. 1915) - dalej: um ow a polsko-niemiecka.

14 U m ow a m ięd zy R ządem R zeczypospolitej Polskiej a R ządem R epu bliki L itew skiej o w spółpracy w zw alczaniu przestępczości zorganizowanej i inn ych przestęp stw oraz w spółdzia­ ła n iu n a terenach przygranicznych, podpisana w W ilnie 14 m arca 2006 r. (D z.U . z 26 w rześn ia 2007 r., nr 177, poz. 1244) - dalej: um ow a polsko-litew ska.

15 U m ow a m iędzy R zecząpospolitą P olsk ą a R epubliką C zesk ą o w spółpracy w zw alczaniu p rzestępczości, ochronie porządku publicznego oraz o w spółpracy na terenach przygranicznych, podpisana w W arszawie dnia 21 czerw ca 2006 r. (D z.U . z dn ia 26 w rześn ia 2007 r., nr 177, poz. 1246) - dalej: um ow a polsko-czeska.

16 U m ow a m ięd zy R zecząpospolitą P olsk ą a R epubliką Słow acką o w spółpracy w zw alcza­ n iu przestępczości oraz o w sp ółd ziałan iu na terenach przygranicznych, podpisana w W arszawie 23 m arca 2004 r. (D z.U . z 15 m aja 2007 r., nr 85, poz. 568) - dalej: um ow a polsko-słow acka.

17 Patrz: art. 18 u st. 3 pkt 1 um ow y polsko-niem ieckiej, art. 20 u st. 2 um ow y polsko­ -litew skiej, art. 14 ust. 2A um ow y polsko-czeskiej, art. 13 ust. 2 um ow y polsko-słowackiej.

18 Patrz: art. 11 u st. 5 pkt 1c um ow y polsko-litew skiej, art. 11 u st. 3C um ow y polsko­ -czeskiej.

19 S ą to następujące umowy: um ow a m iędzy R ządem Rzeczypospolitej Polskiej a G abine­ tem M inistrów U k rainy o współpracy i w zajem nej pomocy w dzied zinie zapobiegania katastro­ fom, k lęskom żyw iołow ym i inn ym nadzw yczajnym w ydarzeniom oraz u su w an ia ich n astęp stw podpisana 19 lipca 2002 r. (D z.U . z dnia 26 lipca 2004 r., nr 166, poz. 1737); um ow a m iędzy R zecząpospolitą P olsk ą a R epubliką W ęgierską o w spółpracy i wzajem nej pomocy w dziedzinie zapobiegania katastrofom , klęskom żyw iołow ym i inn ym pow ażnym w ypadkom oraz u su w an ia ich następ stw , z 6 k w ietn ia 2000 r. (D z.U . z dnia 10 m arca 2004 r., nr 38, poz. 347); um owa m ięd zy R ządem Rzeczypospolitej Polskiej a R ządem Republiki L itew skiej o w spółpracy i w za­ jem nej pomocy w przypadku katastrof, k lę sk żyw iołow ych i inn ych pow ażnych w ypadków z 4 k w ietn ia 2000 r. (D z.U . z 10 m arca 2004 r., nr 38 poz. 341); um ow a m ięd zy R zecząpospolitą P olsk ą oraz R epubliką C zeską o w spółpracy i w zajem nej pomocy w przypadku katastrof, klęsk żyw iołow ych i inn ych nadzw yczajnych w yd arzeń z 8 czerw ca 2000 r. (D z.U . z 8 m arca 2004 r., nr 36, poz. 325).

lakoniczność regulacji ustawowej. Nie je s t to w adą samo przez się - w istocie w doktrynie praw a niejednokrotnie podkreślano, że te k st a k tu norm atyw ne­ go pow inien być m aksym alnie skondensowany. Jed n ak że nie może dochodzić do sytuacji, w której a k t praw ny m ający stanow ić podstaw ę kompleksowego uregulow ania określonej problem atyki w istocie reguluje jedynie jej wycinek. Tak je s t w przypadku ustaw y o odznakach i m undurach. U staw a poza swoim zakresem pozostaw ia bowiem isto tn ą grupę stosunków społecznych. W n a j­ m niejszym stopniu nie określa chociażby zagadnień zw iązanych z używ a­ niem m u n d u ru przez przedsiębiorców, pracowników, organizacje młodzieżo­ we, grupy p a ra m ilita rn e i tym podobne. Szczątkowe są regulacje pozostałych u staw odnoszących się do wskazanego problem u. U staw a z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i m ienia20 w art. 21 stw ierdza jedynie, że ubiory pracowników ochrony zatru d n ian y ch przez przedsiębiorcę powinny posiadać oznaczenia różniące je w sposób widoczny od m undurów pozostających pod szczególną ochroną lub których wzory zostały wprowadzone n a podstaw ie odrębnych przepisów. J a k zresztą słusznie zauw aża W. Kotowski: „w p ra k ty ­ ce wielokrotnie je s t odwrotnie, niż nakazuje dyspozycja tegoż przepisu. P ra ­ cownicy ochrony sta ra ją się upodobnić szczególnie do policjantów. Dominuje zatem kolor czarny przypom inający służbę patrolow o-interw encyjną Policji oraz niebieski kojarzący się z oddziałam i prew encji Policji. Z kolei dodatki do u m u n d u ro w an ia w postaci kam izelek odblaskow ych w kolorze zielonym przypom inają od strony w izualnej sekcję pogotowia wypadkowego wydziału ru ch u drogowego. Są to oczywiście złe naw yki, które z pełn ą konsekwencją powinny być elim inow ane”2 1. Ustawowo uregulow ano również kw estię m u n ­ durów górniczych2 2.

U staw ę o odznakach i m u n d u rach z 1978 r. cechują nadto przepisy bez norm atyw nego znaczenia oraz b ra k wew nętrznej spójności przyjętych roz­ w iązań. Zauważyć też trzeba, że u staw a w ielokrotnie rozm ija się z prakty ką, a jej rozw iązania nie pozostają częstokroć w zgodzie z przepisam i innych ustaw. W skazać należy np. pew ną niekom patybilność z przepisam i art. 61 § 2 kodeksu wykroczeń. U staw a o odznakach i m u n du rach nie w skazuje bowiem, ja k i podm iot upoważniony je s t do w ydania zakazu używ ania określonych m undurów oraz w jak ich sytuacjach zakaz ta k i mógłby być wydany. Dom nie­ mywać bowiem należy, że zakaz, o którym mowa w art. 12 om aw ianej u s ta ­ wy, objęty je s t dyspozycją art. 61 § 1 kodeksu wykroczeń. Jed n ak że zakaz ten nie w ypełnia w szystkich możliwych stanów faktycznych. W tym m iejscu trz e ­ b a zaznaczyć, że problem atyka karnopraw nej ochrony m u n d u ru zasługuje na poświęcenie jej odrębnej uwagi.

20 Tekst jedn.: D z.U . z 4 sierp nia 2005 r., nr 145, poz. 1221. 21 W. Kotowski, op. cit.

22 U sta w a z 14 lutego 2003 r. o stopniach górniczych, honorow ych szpadach górniczych i m undurach górniczych (D z.U . z 28 m arca 2003 r., nr 52, poz. 449).

Przy ta k licznych niedoskonałościach obecnie obowiązującego uregulow a­ n ia praw nego kw estii m undurów postulować należy zm ianę przepisów, m ają ­ cą n a celu ujednolicenie rozw iązań ustawowych. Moim zdaniem doskonałym wzorcem dla przyszłej ustaw y m ogą być przepisy d ek retu P rezyd enta Rzecz­ pospolitej z dnia 2 października 1935 r. o odznakach i m u nd urach23 oraz rozporządzenia M in istra Spraw W ew nętrznych z dnia 15 listopada 1935 r. wydanego w porozum ieniu z m inistram i: Spraw Zagranicznych, Spraw Woj­ skowych oraz W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o w ykonaniu d ek retu P rezyd en ta Rzeczypospolitej z dnia 2 października 1935 r. o odzna­ kach i m u n d u rach 24.

Zgodnie z przepisam i d ek retu z 1935 r., u stan aw ian ie i używ anie m u n ­ durów wymagało pozwolenia władzy. Pozwolenie mogło być wydane tylko organizacji praw nie istniejącej, mogło określać w arun ki ustanow ienia i uży­ w ania odznaki lub m unduru, a także być cofnięte w p rzypadku uznania, że w ym aga tego bezpieczeństwo, spokój lub porządek publiczny. Przez „władzę” zgodnie z przepisam i rozporządzenia M inistra Spraw W ew nętrznych rozu­ m iano: wojewodę (Kom isarz R ządu n a m .st. W arszawę) - dla organizacji, których działalność nie przekraczała granic jednego województwa (m.st. W ar­ szawy) oraz M in istra Spraw W ew nętrznych - organizacjom, których działal­ ność obejmuje większy obszar. Pozwolenia n a ustanow ienie m undurów w yda­ w ano dla organizacji, któ ry ch działalność nie w ykraczała poza granice jednego województwa, w porozum ieniu z dowódcą okręgu korpu su w łaści­

wym dla siedziby organizacji, zaś w p rzypadku organizacji ogólnokrajowej - w porozum ieniu z M inistrem Spraw Wojskowych.

Przepisy cytowanego rozporządzenia określały w aru n k i form alne wnio­ sku o pozwolenie n a ustanow ienie m un du ru . Zgodnie z brzm ieniem § 3 rozporządzenia, organizacja ubiegająca się o pozwolenie n a ustanow ienie m u n d u ru obowiązana była podać władzy właściwej do jego w ydania powody i cel zamierzonego ustanow ienia odznaki lub m unduru, nadto zobowiązana była do określenia kategorii osób upraw nionych do używ ania m u n d u ru oraz w aru nk i ich otrzym yw ania. O rganizacja w inna także określić dokładny wzór projektowanego m u ndu ru , tj. przedstaw ić go n a ry su n k u we właściwych b a r­ wach, z podaniem wymiarów, kroju itp. w trzech egzem plarzach.

Przepisy określiły także sytuacje, w których pozwolenie n a ustanow ienie m u n d u ru nie mogło być wydane, mianowicie: nie m ożna było wydać pozwole­ n ia dla m undurów m ających n a celu wyróżnienie za zasługi, m undurów b a rw ą i krojem odpowiadających um u n d u ro w aniu W ojska Polskiego i M ary­ n a rk i Wojennej lub mogących wprowadzić w błąd ze względu n a swe podo­ bieństw o do takiego u m un durow ania oraz odznak stanow iących zasadnicze

23 D z.U . z 3 października 1935 r., nr 72, poz. 455. 24 D z.U . z 28 listopad a 1935 r., nr 86, poz. 534.

cechy tegoż um undurow ania, m undurów kształtu , koloru i kroju odznak albo strojów służących osobom duchownym i członkom zakonów należącym do kościołów i związków religijnych, uznanych przez Państw o lub służących tym kościołom i związkom do w ykonyw ania obrzędów religijnych. Pozwolenie na ustanow ienie m u n d u ru upraw niało do jego używ ania w zakresie w nim okre­ ślonym.

D ekret P rezyd en ta RP o odznakach i m u n du rach określał, dla użytkow a­ nia jak ich kategorii m undurów uzyskanie pozwolenia nie było konieczne. Do kategorii tej należały m u n d u ry u stan aw ian e przez pryw atne zakłady gospo­ darcze i ich pracowników w celach związanych z ich działalnością, m undury używ ane w gospodarstw ie domowym, m undury wykorzystyw ane w doraź­ nych przedsięw zięciach rozrywkowych. Dodatkowo, rozporządzenie pozw ala­ ło M inistrow i Spraw W ewnętrznych n a zwolnienie innych organizacji od obo­ w iązku uzysk ania pozwolenia w drodze rozporządzenia. N a podstaw ie tego upow ażnienia zezwolono n a korzystanie z m undurów bez obowiązku uzyska­ nia zezwolenia organizacjom sportowym, jednakże tylko w celach zw iąza­ nych bezpośrednio i wyłącznie z u praw ianiem określonych sportów.

Ja sn o określono także przesłanki w ydania zakazu używ ania określonego rodzaju m unduru. Zgodnie z art. 4 dekretu, organem właściwym dla tego celu był M inister Spraw W ewnętrznych. Zakaz mógł być wydany, naw et jeśli n a używ anie m u n d u ru nie było konieczne uzyskanie pozwolenia. P rz esła n k a ­ mi w ydania takiego zakazu były względy bezpieczeństw a, spokoju lub po­ rząd k u publicznego.

D ek ret osobom do tego nieupraw nionym zakazyw ał używ ać odznak i m undurów ustalonych dla określonej kategorii osób lub określonej in sty tu ­ cji w drodze przepisu, zarządzenia władzy państw owej lub samorządowej albo pozwolenia władzy. Zakazane było także w ytw arzanie, rozpow szechnia­ nie i używ anie m undurów, co do których wydany został zakaz, oraz m u n d u ­ rów organizacji zawieszonych, rozw iązanych lub praw nie nieistniejących. De­ cyzja o cofnięciu pozwolenia oraz o w ydaniu zakazu używ ania m u n d u ru ogłaszana była w „Monitorze Polskim ”.

N aw et dość pobieżna le k tu ra przepisów przedw ojennych pozwala stw ier­ dzić, że ustaw odaw ca stw orzył wówczas niezwykle udany a k t prawny. Regu­ lacja problem atyki m undurow ej w praw ie m iędzywojnia może być u z n an a za modelową. Można z pewnością zastanow ić się, czy w miejsce kolejnych nowe­ lizacji ustaw y z 1978 r. nie pokusić się o transponow anie do obecnego porząd­ ku praw nego rozw iązań dobrze sprawdzonych. Rozw iązania te, przyjęte prze­ szło 75 la t tem u, o wiele lepiej p asu ją do współczesnej nam rzeczywistości, nie pozostając w kolizji z przepisam i innych ustaw , w szczególności uzupeł­ niałyby dyspozycję art. 61 kodeksu wykroczeń.

M ając powyższe n a uwadze, postulować należy zm ianę niedoskonałej ustaw y z 1978 r. Obecny s ta n praw ny je s t bowiem niejasny zarówno dla

przedstaw icieli Wojska Polskiego oraz tzw. służb m undurow ych, ja k również i innych podmiotów, które w swej działalności w ykorzystują uniformy. P rze­ pisy ustaw y z 1978 r. nie zapew niają, pomimo intencji ustawodawcy, należy­ tej ochrony m undurom państw ow ym . Niestety, częste są przypadki, w k tó ­ rych m undury lub ich elem enty wykorzystywane są - łagodnie mówiąc - przez osoby do tego niegodne. Z drugiej strony ustaw odaw ca powinien umożliwić swobodne działanie organizacjom, w których m u n d u r będzie sposobem do propagow ania w artości patriotycznych, proobronnych czy też bezpieczeństw a i porządku publicznego.

W spomnieć też należy, że naw et najlepiej opracow ane przepisy nie przy­ wrócą należytej ran g i i znaczenia m undurom źle zaprojektow anym , niew y­ godnym i nieestetycznym . M un d u r dla tysięcy osób je s t w istocie codziennym narzędziem pracy, m usi być więc zaprojektow any tak , by był odpowiednio funkcjonalny. Nie m ożna przy tym zapominać, że odpowiednio zaprojektow a­ ny m u n d u r podnosi m orale poszczególnego użytkow nika, ja k też wpływa na polepszenie opinii o całej używającej go służbie. J a k w skazują chociażby doświadczenia Bostonu i Nowego Jo rk u , każdy dolar zainw estow any w odpo­ wiednie um undurow anie i wyposażenie funkcjonariuszy zwróci się poprzez zwiększenie poziomu bezpieczeństw a25. Najlepszym przykładem ilu s tru ją ­ cym powyższe stw ierdzenie je s t policja Agencji T ran sp o rtu Zatoki M assachu- s e tts 26. W momencie obejm owania tego d e p a rtam e n tu przez W illiam a B rat- tona bostońskie m etro było jednym z najniebezpieczniejszych m iejsc w całym mieście, policja m etra była niedofinansow ana, zaś jej funkcjonariusze mieli niezwykle niskie m orale. J e d n ą z pierwszych decyzji nowego szefa była wy­ m iana u m u ndurow ania i popraw a w izerunku służby. W krótkim czasie od reformy m undurow ej, n a sk u tek popraw y m orale funkcjonariuszy, p rzestęp ­ czość w bostońskim m etrze została drastycznie ograniczona27.

Przywrócenie m undurom należnej im rangi nie je s t w zw iązku z tym k w estią jedynie symboliczną. Ma ona, ja k dowiedziono, znaczny wpływ na popraw ę w arunków życia obywateli w dem okratycznym państw ie praw a. N adto zapew nia organom państw ow ym należny im szacunek. Ma to szczegól­ nie duże znaczenie zwłaszcza obecnie, podczas procesu w ym iany um u n d u ro ­ w ania w Policji oraz przygotowyw ania reformy m undurow ej Wojska Polskie­ go oraz S traży Granicznej.

25 W. Bratton, P rzełom . J a k s z e f P olicji N o w o jo rskiej p o w s tr z y m a ł ep id em ię p rzestę p stw , P ozn ań 2004, s. 173.

26 M a ssach u setts B ay Transportation Authority. 27 W. B ratton, op. cit., s. 175 i nast.

S u m m ary

L eg a l p ro te c tio n o f uniform in 1978 U niform s a n d a w a rd s a c t

Key words: uniform , law, police, army, sta te services, NATO.

The uniform as a characteristic wear, regu lated by laws, used by state services, civil groups or m ilitary form ation h as become a p a rt of m odern society. The problem of usage of uniform s is reg u lated by 1978 Awards and Uniform s Act. The A uthor analyzes regulations of th a t act and com pares it to oth er regulations of Polish law in th a t m atter. The A uthor suggests th a t c u rre n t regulations should be replaced by new one. New regulations shall be inspired by th e law of in ter-w ar Poland (1935 Uniform s Act)