Adam Puszcz, Henryk Wójcik
Kształcenie a rezultaty polityki
zatrudnienia
ekonomistów-absolwentów Wydziału
Ekonomicznego UMCS w Lublinie
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 13-14, 199-212
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X III/X IV , 14 S E C T IO H 1979/1980
In stytu t E konom ii P olitycznej W ydziału E konom icznego UMCS
A d a m P U S Z C Z , H e n r y k W Ó J C I K
K ształcenie a rezu ltaty p olityki zatrudnienia ekonom istów — absolw entów W ydziału Ekonom icznego UMCS w L ublinie
О б учен и е и р е з у л ь т а т ы п о л и т и к и за н я т о с т и эко н о м и сто в — в ы п у с к н и к о в Э ко н о м и ч еск о го ф а к у л ь т е т а У н и в е р с и т е т а им. М. К ю р и -С к л о д о в с к о й в Л ю б л и н е E d u c a tio n a n d th e R e s u lts of th e E m p lo y m e n t P o lic y of E co n o m ists — G r a d u a te s of th e E co n o m ic F a c u lty of th e M a ria C u rie - S k ło d o w s k a U n iv e rs ity in L u b lin
K ażda produkcja dokonuje się poprzez w spółdziałanie rzeczow ych i osobow ych czynn ików produkcji. W spółdziałanie czynnika rzeczow ego (głów nie in w estycji) i osobow ego następ u je w ten sposób, że in w esty cje lim itu ją przez sw e rozm iary i ty p y postępu technicznego w nich reali zow anego rozm iary zatrudnienia i w ydajność pracy. D ecydujące znacze nie m ają jednak czynniki osobow e, gd yż bez ich udziału rzeczy m artw e nie tw orzą niczego now ego. Czynniki osobowe — to w ielk ość zatrudnie nia i w ydajność pracy, która z k olei zależy w dużej m ierze od poziom u k w alifik acji będących funkcją kształcenia. Stąd w ielk a rola kształcenia w rozw oju gospodarczym . E. F. D enison w sw oich ciekaw ych rozw aża niach 1 pisze, że w U SA w latach 1929— 1957 poziom w yk ształcen ia, ja k ie n abyw ał p rzeciętn y pracow nik, ciągle w zrastał, co daw ało p rzecięt n y w zrost w ydajności p racy o 0,97% rocznie. B y ło to pow odem w zrostu dochodu narodow ego o 23% i dochodu narodowego na g ło w ę o 42% w e w sp om n ianym okresie. O m awiając w p ły w k w alifikacji na w zrost gospo darczy J. K lu c z y ń sk i2 w skazuje na następującą zależność:
1 E. F . D e n i s o n : T h e S o u r c e s of E c o n o m ic G r o w t h in t h e U n ite d S ta t e s , N ew Y o rk 1962.
A d a m P u szcz, H e n r y k W ó jc ik
A D _ = AZp_ | AQ AWp D Zp Q Wp gdzie:
D, AD — dochód narodowy i jego przyrost,
ZP, AZp — liczba zatrudnionych wykonujących pracę prostą i ich przyrost,
Q, AQ — kwalifikacje i ich przyrost, Wp, AWp — wydajność pracy i jej przyrost.
Trzeba zgodzić się z twierdzeniem , że rola kw alifikacji jest różna na różnych etapach rozwoju gospodarczego. Jeśli podzielimy całą gospodar kę narodową na 3 sektory, zaliczając do I sekora rolnictwo i leśnictwo, do II przem ysł i budownictwo, a do III usługi wszelkiego rodzaju, to zmiany udziału zatrudnionych w poszczególnych sektorach w okresie: od startu do industrializacji do gospodarki zaawansowanej przem ysło wo, będą się kształtow ały jak na rycinie 1. W zależności od tego, na któ rym odcinku czasu znajduje się dana gospodarka, różna jest rola kadr kwalifikowanych z wyższym wykształceniem. Obserwacja stru k tu r go spodarczych krajów takich, jak: Brazylia, Australia, Wielka Brytania i USA pozwala je umieścić w różnych punktach czasowych na naszym ry sunku. I tak Brazylię można umieścić w punkcie 0, A ustralię w punkcie 4, W. Brytanię w punkcie 6 , a USA w punkcie 8. Spodziewać by się należało, że im bardziej na praw o od p unktu 0 położona jest dana gospo darka, tym większa w niej rola k adry z wyższym wykształceniem. Po tw ierdzenie tego przypuszczenia znajdujem y w statystyce.
Podkreślić należy (ryc. 1) różnicę między gospodarką znajdującą się w punkcie 8 a gospodarką w punkcie 0. Gdybyśmy założyli, że
wspomnia-R yc. 1. Z m ia n y s t r u k t u r y z a tr u d n ie n ia w e d łu g s e k to ró w w s k a li g o s p o d a rk i n a ro d o w e j
C h a n g e s in s t r u c tu r e o f e m p lo y m e n t a c c o rd in g to in d iv id u a l s e c to rs of n a tio n a l ec o n o m y
K s z ta łc e n ie a r e z u lta ty p o lity k i z a tru d n ie n ia .., 201
T ab . 1. S ta n w y k s z ta łc e n ia m łodzieży w U SA , W ie lk ie j B ry ta n ii, A u s tr a lii i B ra z y lii <w p ro c e n ta c h m łodzieży w d a n y m w ieku)
E d u c a tio n in th e U n ite d S ta te s, G re a t B rita in , A u s tr a lia , a n d B ra sil
S zk o ła U SA1T55 W. B r y ta n ia 1950 A u s tr a lia 1953 B ra z y lia 1956 P o d sta w o w a 98 98 98 62 (7— 13 lat) (7— 11 la t) Ś re d n ia 81 38 08 12 (14— 17 lat) (12— 15 lat) W yższa 31 2,5 6 1,5 (18—21 la t) (19—22 la ta )
Ź r ó d ł o : R. J. H a v i g h u r s t : E d u c a tio n a n d S o cia l M o b ility in F o u r S o -
c ie ta s [w:] E d u c a tio n , E c o n o m y a n d S o c ie ty , N ew Y o rk 1961, s. 115.
ne gospodarki różnią się tylko stru k tu rą gospodarczą i wszystkim, co z tej różnicy wynika, a pozostałe param etry są takie same w obu gospo darkach, to oczywiście gospodarka w punkcie 8 jest efektywniejsza, po siada dużo wyższą technikę, większość zatrudnionych stanowią w niej ludzie z wyższym wykształceniem, przygotowuje się do pełnej autom a tyzacji. Wtedy, jak powiedział Lenin — kadry decydują o wszystkim. N atomiast gospodarka w punkcie 0 jest mało efektywna, używa prym i tyw nej techniki, większość osób zatrudniona jest w rolnictwie o charak terze gospodarki naturalnej. Rozwój takiej gospodarki wymaga oczywiś cie kadr wysoko kwalifikowanych, ale rola ich jest zupełnie inna niż w gospodarce nowoczesnej. K adry wysoko kwalifikowane potrzebne są tu przede wszystkim do podejmowania podstawowych decyzji produk cyjnych i dystrybucyjnych, do sporządzania planów rozwoju kraju. Na tom iast ich rola w bezpośredniej produkcji jest nikła.
Powyższe twierdzenia nabierają specyficznej treści, jeśli idzie o rolę ekonomistów w rozwoju gospodarczym. Rozważania dalsze dotyczą oczy wiście gospodarki socjalistycznej. Otóż słabo rozwinięta gospodarka so cjalistyczna (o wysokim udziale rolnictwa w tworzeniu dochodu narodo wego) jest zazwyczaj gospodarką wybitnie scentralizowaną, rządzoną za pomocą dyrektyw ze szczebla centralnego. Ten system zarządzania cechu je bierna rola kategorii towarowo-pieniężnych. Instrum enty towarowo- -pieniężne, jak: cena, zysk, kredyt, procent, koszty produkcji nie stano wią podstawy wyboru stru k tu ry produkcji i metod wytw arzania w przed siębiorstwach. O wielkości i strukturze produkcji oraz o metodach w ytw arzania decydują nakazy wynikające z zadań planu centralnego. W tej sytuacji ekonomista w przedsiębiorstwie przekształca się w biu- ralistę lub adm inistratora, nie ma zaś miejsca dla myślenia analityczno- -ekonomicznego. Taka pozycja ekonomisty powoduje, że nie napływ ają do tego zawodu jednostki utalentowane, energiczne i posiadające wysokie
A d a m P u sz c z , H e n r y k W ó jcik
kwalifikacje. Natom iast na szczeblu centralnego planifikatora kadry eko nomiczne z wyższym wykształceniem odgrywają w tym czasie rolę za sadniczą.
Wprowadzenie modelu param etrycznego zarządzania gospodarką, któ re następuje przy bardziej skomplikowanej stru ktu rze ekonomiki, ozna cza aktyw ną rolę kategorii pieniężno-kredytowych. Za ich pomocą steruje się gospodarką, kształcąc stru k tu rę produkcji i wybór metod w ytw arza nia. Tym samym zmienia się rola ekonomisty w przedsiębiorstwie. Za czyna on stosować rachunek ekonomiczny. W tym kierunku ewoluuje zarządzanie naszą gospodarką. Z uwagi na rosnącą rolę ekonomisty w spo łecznym procesie gospodarowania celowe w ydaje się empiryczne zbadanie zatrudnienia absolwentów studiów ekonomicznych. Zostało ono dokonane w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Starając się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego część absolwentów Wydziału Ekonomicznego UMCS nie pracuje zgodnie z posiadanymi kw a lifikacjam i (co oznacza straty dla gospodarki narodowej), jest rzeczą nie zbędną zanalizować czynniki decydujące o tym, gdzie podejm ują oni pracę.
Jeśli przyjm iem y założenie, że Wydział Ekonomiczny UMCS kształci kadry przede wszystkim dla regionu środkowo-wschodniego, to czynni kiem bardzo ważnym będzie stru k tu ra gospodarcza tego regionu. Chodzi oczywiście o stru k tu rę sektora uspołecznionego. S tru k tu rę tę według wielkości zatrudnienia w 1973 r. przedstawia tabela 2. Pojęcie „dział” rozumiane jest inaczej, niż w podręczniku ekonomii. Oczywiście nie wszystkie działy gospodarki muszą zatrudniać ekonomistów z wyższym
T ab . 2. S t r u k t u r a g o sp o d a rc z a w oj. lu b e lsk ie g o (w p ro c e n ta c h ogółu z a tr u d n io n y c h ) E co n o m ic s t r u c tu r e of th e L u b lin v o iv o d e s h ip in p e rc e n ta g e s o f th e to ta l e m p lo y m e n t D ział g o s p o d a rk i z a tr u d n io n y c hp r o c e n t o gółu P rz e m y s ł 33,36 B u d o w n ic tw o 10,06 R o ln ic tw o 7,56 L e śn ic tw o 1,96 T r a n s p o r t i łącz n o ść 12,48 H a n d e l *10,43 G o s p o d a rk a m ie s z k a n io w a i k o m u n a ln a 3,15 N a u k a , o św ia ta , w y c h o w a n ie 9,38 K u ltu r a i s z tu k a 0,62 O c h ro n a z d ro w ia , o p ie k a sp o łe c z n a , s p o r t 5,07 F in a n s e i u b e z p ie c z e n ia 1,13 A d m in is tr a c ja p a ń s tw o w a 2,17 P o z o s ta łe 2,63 Ź r ó d ł o : O b lic z e n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie R o c z n ik a s ta ty s ty c z n e g o w o je w ó d z tw a lu b e ls k ie g o 1974.
k s z ta łc e n ie a r e z u lta ty p o lity k i z a tru d n ie n ia .., 203
wykształceniem. Wyłączyć można kulturę i sztukę, ochronę zdrowia, opie kę społeczną i k ulturę fizyczną.
W dalszej części zbadane zostanie zatrudnienie absolwentów w po szczególnych działach gospodarki w latach 1973— 1977. Nieodłączne jest
także uwzględnienie przy tym zmian stru k tu ry gospodarczej regionu środkowo-wschodniego w badanym okresie. Zmian stru k tu ry tej nie da się obecnie sprecyzować z powodu wejścia nowego podziału adm inistra cyjnego kraju. W tak krótkim okresie były one jednak z pewnością nie wielkie.
Czynnikiem, który niewątpliwie w znacznym stopniu wpływał na decyzje absolwentów co do miejsca pracy, była wysokość płac w poszcze gólnych działach gospodarki. Kolejność poszczególnych działów według wysokości przeciętnej płacy w r. 1973 i 1976 przedstawia tabela 3. Różna kolejność działów gospodarki według wysokości przeciętnej płacy w koń cowych latach okresu z pewnością była czynnikiem, który w inny sposób wpływał na decyzje absolwentów w 1973 r., a w inny w 1977 r.
Pewien wpływ na miejsce pracy ma również środowisko społeczne, w którym wychowali się absolwenci. Wchodzą tu w grę trzy środowiska społeczne: chłopskie, robotnicze i inteligenckie. Wpływ ten wyraża się w przejm ow aniu hierarchii wartości środowiska, w którym absolwenci się wychowali. W tym aspekcie zachodzi pewna różnica np. między ab solwentami z rodzin chłopskich, dla których wielkie znaczenie ma stan dard m aterialny i stanowisko cieszące się prestiżem w swoim środowisku, a absolwentami z rodzin inteligenckich, gdzie istnieje inna hierarchia w ar tości, choć też nie zawsze.
Nie wszystkie działy gospodarki stw arzają jednakowe możliwości za spokojenia takich aspiracji absolwentów. Innym sposobem wpływ u śro dowiska na miejsce pracy jest fakt, iż absolwenci starają się wybierać
T ab . 3. K o le jn o ść p o szczeg ó ln y ch d ziałó w g o s p o d a rk i w g w y so k o ści p rz e c ię tn e j p ła c y O rd e r of eco n o m y se c to rs by th e le v e l of a v e ra g e s a la ry
1973 1976
D ział g o s p o d a rk i P ła c a D ział g o sp o d a rk i P ła c a
B u d o w n ic tw o 3472 B u d o w n ic tw o 4639 A d m in is tr a c ja p a ń s tw o w a P rz e m y s ł 4234 i w y m ia r s p ra w ie d liw o śc i 2972 A d m in is tr a c ja p a ń stw o w a T r a n s p o r t i łącz n o ść 2933 i w y m ia r sp ra w ie d liw o śc i 4147 P rz e m y s ł 2873 T r a n s p o r t i łączn o ść 4105 G o s p o d a rk a m ie s z k a n io w a 2806 G o s p o d a rk a m ie sz k a n io w a 3688 O ś w ia ta i w y c h o w a n ie 2566 R o ln ictw o 3644 B a n k o w o ś ć 2323 B an k o w o ść 3552 R o ln ic tw o 2457 H a n d e l 3349 L e śn ic tw o 2388 L e śn ic tw o 3300 Ź r ó d ł o : R o c z n ik s ta ty s ty c z n y G U S 1977, W a rs z a w a 1977.
204 A d a m P u szcz, H e n r y k W ó jc ik
miejsce pracy w pobliżu miejsca zamieszkania rodziców, przy uwzględ nieniu faktu, iż absolwenci zazwyczaj unikają wsi.
Przy obecnych olbrzymich trudnościach mieszkaniowych fakt, iż za kład pracy oferuje uzyskanie w krótkim czasie mieszkania, jest olbrzy mim czynnikiem przyciągającym absolwentów. Jest rzeczą oczywistą, że w Lublinie oferta taka ze strony zakładu pracy jest czymś w yjątkowym , często zaś mieszkania zapewniane są w mniejszych miastach regionu. W Lublinie grupują się największe zakłady przemysłowe regionu. Wobec poprzednio przytoczonych stw ierdzeń wpływa to na zatrudnienie absol wentów według działów gospodarki.
W wyborze miejsca pracy przez absolwentów Wydziału Ekonomicz nego UMCS pew ną rolę odgrywa możliwość szybkiego awansu zawodo wego i społecznego. Możliwości takie stw arzają działy gospodarki szybko rozwijające się. Nie m amy jednak odpowiednich danych stw ierdzających które z działów gospodarki w latach 1973— 1977 rozw ijały się najszybciej w rejonie środkowo-wschodnim. Omawiany czynnik ma jeszcze pewne znaczenie w przekroju Lublin — mniejsze m iasta regionu. Otóż Lublin jest już nasycony kadram i ekonomistów z wyższym wykształceniem. Wo bec tego awans zawodowy jest tu rzeczą rzadką. Inaczej jest w m niej szych m iastach regionu. Wobec różnicy w stru k tu rze gospodarczej m ię dzy mniejszym i m iastam i z jednej strony a Lublinem z drugiej, będzie to wywieraio wpływ na działową stru k tu rę zatrudnienia absolwentów Wydziału Ekonomicznego UMCS.
Na decyzje absolwentów co do miejsca pracy pew ien wpływ m a a tra k cyjność tegoż miejsca pod względem kulturalnym , życia towarzyskiego, rangi mieszczących się tam instytucji. Tu oczywiście Lublin ma przewagę nad m niejszym i m iastam i regionu.
S tarając się odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób wyżej wymie nione czynniki określały stru k tu rę zatrudnienia absolwentów Wydziału Ekonomicznego UMCS według działów gospodarki, w okresie 1973—1977, prześledzono dostępny m ateriał statystyczny, uzyskany w uczelnianej komórce do spraw zatrudnienia absolwentów UMCS. Dalej przeanalizo wano odrębnie: absolwentów o specjalności ekonomika rolnictw a oraz absolwentów ekonomiki przem ysłu. Przyjm ujem y dalej, że prawidłowa jest sytuacja, jeżeli absolwent ekonomiki przem ysłu podejm uje pracę w przem yśle ew entualnie w bankowości, instytucjach statystycznych i ubezpieczeniowych oraz w szkolnictwie. Zatrudnienie w innych dzia łach gospodarki uważam y za niezgodne z jego kw alifikacjam i. P rzyjm u jąc to kry terium rozpatrzm y, gdzie byli zatrudniani absolwenci ekonomiki przem ysłu. Trend zatrudnienia absolwentów w samym przem yśle po kazuje rycina 2.
K ształcenie a rezultaty polityki zatrudnienia... 205
T a b . 4. S t r u k t u r a z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w W y d z ia łu E k o n o m iczn eg o U M C S (specj. ek o n o m ik a p rz e m y słu ) w e d łu g d ziałó w g o sp o d a rk i w p ro c e n ta c h z a tr u d n ie n ia ogółu
a b so lw e n tó w
E m p lo y m e n t s t r u c tu r e of th e g r a d u a te s of th e E co n o m ics F a c u lty of th e M C S U n i v e r s ity ( in d u s tr y eco n o m ics) by eco n o m y s e c to rs in p e r c e n t of to ta l g r a d u a te
e m p lo y m e n t D ział g o sp o d a rk i 1973 1974 1975 1976 1977 P rz e m y s ł 33,7 38,1 28,5 37,7 49,0 R o ln ic tw o 1 ,2 1 ,6 . — 0,7 1 ,2 I n s ty tu c je o b s łu g u ją c e ro ln ic tw o 1,2 4,8 3,8 4,1 4,1 L e śn ic tw o 1 ,2 — — 0,7 2 ,1 B ud-ow nictw o 8 ,2 4,8 14,3 14,3 13,3 H a n d e l m ie js k i 6 .0 — 2 ,6 5,7 4,1 T r a n s p o r t 1 2 ,0 9,6 13,0 6,5 3,1 Ł ączn o ść — 3,2 1,3 2,9 — B an k o w o ść 14,1 11,9 • 9,1 4,1 5,1 I n s ty tu c je u b e z p ie c z e n io w e i s ta ty s ty c z n e 6 ,0 3,2 11,4 0,7 2,5 A d m in is tra c ja p a ń s tw o w a 4,7 5,4 3,8 4,1 4,1 S zk o ln ic tw o 4,7 4,5 6,5 4,4 4,1 P o z o sta łe R a z e m 7,6 1 0 0 ,0 1 2 ,6 1 0 0 ,0 5,7 1 0 0 ,0 14,1 1 0 0 ,0 7,3 1 0 0 ,0 Ź r ó d ł o : O b lic z e n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie d a n y c h u d o stę p n io n y c h p rz e z p e łn o m o c n ik a re k to ra .
W yjaśnienie takiej właśnie sytuacji znajdujem y w działaniu dwóch czynników, które mogły wpływać na decyzje absolwentów. Podstawowe znaczenie m iała rosnąca podaż miejsc pracy dla ekonomistów z wyższym wykształceniem właśnie w przemyśle. Drugim czynnikiem były względ nie szybko rosnące płace w tym dziale. Spadek w 1975 r. wyjaśnić można blokadą etatów w Lublinie, co wobec faktu, iż właśnie tu mieszczą się najważniejsze zakłady przemysłowe regionu, wyjaśnia całkowicie sytua cję. Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że absolwenci ekonomiki przem ysłu mogli być zatrudnieni (obok przemysłu) w bankowości, instytucjach sta tystycznych i ubezpieczeniowych oraz w szkolnictwie, to obraz zatrudnie nia absolwentów w tych dziedzinach gospodarki pokazuje rycina 3.
Objaśnienie tej sytuacji jest podobne, jak w wypadku ryciny 2. Nie małe znaczenie w zatrudnieniu absolwentów Wydziału Ekonomicznego posiada budownictwo. Generalnie można tu stwierdzić rosnący trend za trudniania ekonomistów. W yjaśnienie takiego trendu znaleźć można w bardzo wysokich płacach (w całym badanym okresie) w tym dziale go spodarki, wyższych niż w innych działach.
Udział absolwentów znajdujących pracę w transporcie jako procent całości absolwentów malał przez cały czas (ryc. 5). Trend ten wyjaśnić można wolniej rosnącymi płacami w tym dziale gospodarki. Transport
2 0 6 A d a m P u szcz, H e n r y k W ó jc ik
T ab . 5. S tr u k t u r a z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i ro ln ic tw a (w p ro c e n ta c h o g ó łu a b so lw e n tó w )
E m p lo y m e n t s t r u c t u r e o f a g r i c u lt u r e eco n o m ics g r a d u a te s (in p e r c e n t of to ta l g ra d u a te s ) D ział g o s p o d a rk i 1973 1974 1975 1976 1977 R o ln ic tw o (PG R , R S P , S K R ) 1,9 6,1 1,8 I n s ty tu c j e o b słu g u ją c e ro ln ic tw o 31,8 30,9 25,0 22,5 25,0 L e śn ic tw o 1,5 — — 2,0 ___ P rz e m y s ł 9,1 5,5 14,6 16,3 26,8 H a n d e l m ie js k i 3,0 1,9 — 2.0 7,1 B u d o w n ic tw o 3,0 1,9 2,1 6,1 3,6 T r a n s p o r t 3,0 1,9 4,2 2,0 1,8 Łącz<ność — — — — 3.6 B an k o w o ść 22,8 10,9 14,6 — 9,0 I n s ty tu c je s ta ty s ty c z n e i u b e z p ie c z e n io w e 4,5 10,9 8,3 6,1 A d m in is tra c ja p a ń s tw o w a 15,3 12,1 12,5 14,5 0,0 S z k o ln ic tw o 3,0 12,1 8,3 6,1 1,8 p o z o s ta łe 3,0 10,0 10,4 16,9 10,5 R azem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Ź r ó d ł o : b a d a n ia i o b lic z e n ia w ła sn e .
należy również do tych działów gospodarki, które rozwijały się wolniej niż inne w regionie środkowo-wschodnim, z czym wiąże się wolno rosną ca podaż pracy (m. in. dla absolwentów z wyższym wykształceniem).
Analizując stru k tu rę zatrudnienia absolwentów o specjalności ekono mika rolnictw a Wydziału Ekonomicznego UMCS w Lublinie stwierdzić należy, że istnieje ogromna dysproporcja pomiędzy rzeczywistym a po żądanym stanem stru k tu ry zatrudnienia absolwentów. Przyjm ując, że są to kadry ekonomistów dla rolnictwa, podkreślić należy fakt, iż trafia tam m inim alny odsetek tych absolwentów, bo np. 1,9%; 6,1%; 1,8%, a by wają też lata, że ani jedna z tych osób nie podejm uje pracy w rolnictwie. Stan taki jest wielce niepokojący. Przyczyną jego nie jest mała podaż miejsc pracy w rolnictwie dla tego typu fachowców, lecz ograniczony do stęp środowisk wiejskich do dóbr k u ltu ry, rynku towarów i usług kon sumpcyjnych, ilość i jakość proponowanych mieszkań, życie towarzyskie, czy też proponowane płace. Jeśli idzie o te ostatnie, zauważyć trzeba, że poziom płac w rolnictwie nie jest jeszcze wysoki i przez to konkurencyjny w odniesieniu do innych dziedzin. Trend zatrudnienia w rolnictwie przed stawia rycina 6.
Przedstaw iona ocena może być osłabiona faktem , iż studenci ekono miki rolnictwa kształceni są nie tylko dla samego rolnictwa. Z równie dużym powodzeniem, bez jakichś liczących się strat społecznych mogą być oni i są zatrudnieni w instytucjach bezpośrednio obsługujących
roi-K s z ta łc e n ie a r e z u lta ty p o lity k i z a tru d n ie n ia ... 207
R ye. 2. S ta n z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i p rz e m y s łu W y d z ia łu E k o n o m iczn eg o U M C S w sa m y m
p rz e m y ś le
E m p lo y m e n t o f in d u s tr y eco n o m ics g r a d u a te s of th e E co n o m ics F a c u lty of th e M C S U n iv e rs ity in in d u s tr y
a lo n e
R ye. 3. S ta n z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i p rz e m y s łu w p rz e m y śle , b a n k o w o śc i, in s ty tu c ja c h s t a
ty s ty c z n y c h , u b e z p ie c z e n io w y c h , sz k o ln ic tw ie E m p lo y m e n t o f in d u s tr y eco n o m ics g r a d u a te s in in d u s try , b a n k in g , s ta tis tic a l in s titu tio n s , in s u ra n c e firm s
a n d e d u c a tio n in s titu tio n s
R ye. 4. S ta n z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i p rz e m y s łu w b u d o w n ic tw ie E m p lo y m e n t of in d u s tr y eco n o m ics g r a d u a te s in c o n s tr u c tio n in d u s tr y R yc. 5. S ta n z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i p rz e m y s łu w tr a n s p o r c ie E m p lo y m e n t o f in d u s tr y eco n o m ics g ra d u a te s in tr a n s p o r t a tio n
2 0 8 A d a m P u sz c z , H e n r y k W ó jcik
R yc. 6. S ta n z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i r o l n ic tw a w ro ln ic tw ie
E m p lo y m e n t of a r g ic u ltu r e eco n o m ics g r a d u a te s in a g r ic u ltu r e
R ye. 7. S ta n z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i r o l n ic tw a w ro ln ic tw ie , in s ty tu c ja c h o b słu g u ją c y c h r o l n ic tw o i le ś n ic tw o w s to s u n k u do o g ó łu a b s o lw e n tó w
U M C S o te j sp e c ja ln o ś c i
E m p lo y m e n t of a g r ic u ltu r e eco n o m ics g r a d u a te s in a g r ic u ltu r e , in s titu tio n s p ro v id in g s e rv ic e s fo r a g r i c u lt u r e a n d f o r e s tr y in r e l a ti o n to th e to t a l o f M C S
U n iv e rs ity g r a d u a te s o f th is s p e c ia liz a tio n
R yc. 8. Z a tr u d n ie n ie a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i ro ln ic tw a w p rz e m y ś le
E m p lo y m e n t of a g r ic u ltu r e eco n o m ics g r a d u a te s in in d u s tr y R yc. 9. Z a tr u d n ie n ie a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i r o ln ic tw a w b a n k o w o ś c i (bez b a n k o w o ś c i o b s łu g u ją c e j r o l n ic tw o ) E m p lo y m e n t of a g r ic u ltu r e e co n o m ics g r a d u a te s in b a n k in g (e x c lu d in g a g r ic u ltu r e b a n k in g )
K s z ta łc e n ie a re z u lta ty p o lity k i z a tru d n ie n ia ... 2 0 9
R yc. 10. S ta n z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i r o l n ic tw a w a d m in is tr a c ji p a ń s tw o w e j
E m p lo y m e n t of a g r ic u ltu r e eco n o m ics g r a d u a te s in s ta te a d m in is tr a tio n
R yc. 11. O d se te k a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i p rz e m y słu n ie p ra c u ją c y c h zg o d n ie z k w a lif ik a c ja m i P e rc e n ta g e of in d u s tr y g r a d u a te s e m p lo y e d in d is a
g re e m e n t w ith th e i r q u a lific a tio n s
R yc. 12. O d se te k ogółu a b s o lw e n tó w p ra c u ją c y c h w d z ia ła c h poza b a n k o w o śc ią , p rz e m y słe m , in s ty tu c ja m i
s ta ty s ty c z n y m i i u b e z p ie c z e n io w y m i o ra z sz k o łą P e r c e n ta g e of to t a l g r a d u a te s e m p lo y e d in se c to rs o th e r th a n b a n k in g , in d u s tr y , s ta tis tic a l in s titu tio n s , i n s u r a n c e firm s , a n d e d u c a tio n a l in s titu tio n s in 1973— 1977
R ye. 13. O d se tk i s t r a t d la g o s p o d a rk i n a ro d o w e j w p rz y p a d k u z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i r o l
n ic tw a w ro ln ic tw ie
P e r c e n t losses of n a tio n a l e c o n o m y b y e m p lo y in g a g r ic u ltu r e eco n o m ics g r a d u a te s in a g r ic u ltu r e
210 A d a m P u szcz, H e n r y k W ó jcik R yc. 14. O d se tk i s t r a t w p rz y p a d k u n ie z a tr u d n ie n ia a b s o lw e n tó w e k o n o m ik i ro ln ic tw a w ro ln ic tw ie i j e d n o s tk a c h o b słu g u ją c y c h ro ln ic tw o P e r c e n t losses of n a tio n a l e c o n o m y b y e m p lo y in g a g r i c u lt u r e e co n o m ics g r a d u a te s o u ts id e a g r ic u ltu r e a n d in u n its s e r v in g a g r ic u ltu r e
nictwo, np. w spółdzielczości rolniczej „Samopomoc Chłopska”, w ban kowości obsługującej rolnictwo, państwowych instytucjach zaopatrzenia rolnictwa i skupu itp. Do tych trafia od 1/3 do 1/4 całości absolwentów ekonomiki rolnictwa. Jest to odsetek już znaczny, lecz jeszcze niezbyt wielki. Zauważyć trzeba, że w badanym okresie odsetek ten z każdym rokiem się zmniejsza z 31,8% w roku 1973 do 25,0% w roku 1977. Jest to również niepokojące zjawisko, rzutujące na w ykorzystanie zdobytych kw alifikacji w praktyce. Zakładając, że ekonomiści rolnictwa bez strat dla gospodarki narodowej z ty tu łu niezgodności zdobytej specjalności na studiach i miejsca zatrudnienia mogą pracować w rolnictwie, instytucjach obsługujących rolnictwo i leśnictwie, przedstaw iam y udział łącznego za trudnienia w tych trzech działach w odniesieniu do ogólnej liczby absol wentów ekonomiki rolnictw a uczelni lubelskiej (ryc. 7). Wynika z niego niekorzystnie kształtujący się trend stopniowego obniżania się podejmo wania przez ekonomistów rolnictw a pracy w dziedzinach, dla których są kształceni.
Za szczególnie niepożądaną tendencję w tym względzie uznać należy korespondującą silnie z poprzednimi trendam i sytuację ciągle rosnącego zatrudnienia absolwentów ekonomiki rolnictwa praw ie w całości niezgod nego ze specjalnością wykształcenia, a mianowicie w przemyśle. W ba danym przez nas okresie zatrudnienie ekonomistów rolnictwa w prze myśle wzrosło z 5,5% w roku 1974 do 26,8% w roku 1977, przy czym w każdym kolejnym roku w tym okresie mieliśmy do czynienia z ten dencją rosnącą. Oprócz działania tu taj czynników powodujących niechęć
do podejmowania pracy na wsi i w małych ośrodkach wiejskich, o sytuacji takiej decyduje duża podaż miejsc pracy w przemyśle dla ekonomistów, chęć pozostania w mieście, gdzie głównie zlokalizowane są zakłady prze mysłowe oraz dość wysokie, konkurencyjne w odniesieniu do rolnictwa i instytucji je obsługujących płace średnie w przemyśle (średnia płaca w przem yśle w r. 1973 wynosiła 2873 zł w rolnictwie 2457 zł, a w roku 1976 — 4234 zł i 3644 zł). Ponadto pod względem średniej płacy ten dział
K s z ta łc e n ie a r e z u lta ty p o lity k i z a tru d n ie n ia ... 211
gospodarki awansował w omawianym okresie na drugie miejsce w go spodarce (rolnictwo zajmuje dopiero szóste).
Znaczna część ekonomistów rolnictwa trafia też do bankowości, adm i nistracji państwowej, instytucji ubezpieczeniowych i statystycznych oraz do szkolnictwa. Zatrudnienie absolwentów ekonomiki rolnictwa w ban kowości (bez bankowości obsługującej rolnictwo) przedstawia rys. 9. W badanym okresie odsetek ten wykazywał tendencję malejącą, czego główną przyczyną wydaje się być coraz większe nasycenie wysoko kw a lifikowanymi kadram i tej dziedziny, jak również mniejsze płace niż np. w przemyśle, transporcie, budownictwie czy rolnictwie (średnia płaca w bankowości w r. 1976 wynosiła 3552 zł). Odsetek podejmujących pracę ekonomistów rolnictwa w adm inistracji państwowej przedstawia ryc. 10. Tutaj obserwuje się stabilizację.
Powstaje teraz pytanie, jakie straty ponosi gospodarka narodowa z po wodu zatrudniania absolwentów niezgodnie ze zdobytymi w czasie stu diów kwalifikacjami? Określenie wartościowe tych strat nie jest możli we. Posłużmy się zatem wielkościami względnymi, które też nie mogą być m iarą adekwatnie oddającą rzeczywistość, ale możliwą do przyjęcia. S traty te odnosimy osobno dla każdej ze specjalności wykształcenia ab solwentów.
Przy założeniu, że absolwent ekonomiki przemysłu może w pełni w y korzystać swoje kwalifikacje tylko w przemyśle, odsetek strat w poszcze gólnych latach prezentuje rycina 11.
Jeśli natom iast założymy, że gospodarka narodowa traci w wypadku, gdy absolwenci nie pracują w przemyśle, bankowości, instytucjach sta tystycznych i ubezpieczeniowych oraz w szkolnictwie to odsetek ogółu absolwentów, którzy pracowali w innych działach niż wymienione, przed staw ia rycina 12.
Stosujem y podobne k ryteria dla „rolnictw a”, tzn. zakładamy, że ab solwenci tego kierunku winni pracować tylko w tym dziale. Odsetki strat dla gospodarki narodowej przedstawia wtedy rycina 13.
Jeśli natom iast założymy, że gospodarka narodowa traci w wypadku, gdy absolwenci ekonomiki rolnictwa nie pracują w rolnictwie, instytucjach obsługujących rolnictwo i leśnictwie, to odsetki strat w poszczególnych latach przedstawia rycina 14.
Wobec przedstawionych wyżej rozbieżności między stru k tu rą w y kształcenia a stru k tu rą zatrudnienia występuje zjawisko nieracjonalnego w ykorzystania wysoko kwalifikowanych kadr. Zniwelowanie tych rozbież ności i strat z nimi związanych powinno być jednym z ważnych celów polityki organów państwowych na szczeblu centralnym i regionalnym. Za stan pożądany należałoby uznać dostosowanie wielkości i stru k tu ry
212 A d a m P u szcz, H e n r y k W ó jcik
wykształcenia do wielkości i stru k tu ry istniejących i zmieniających się potrzeb gospodarki. Polityka organów państwowych, chcąc osiągnąć ten cel, winna oddziaływać, na czynniki decydujące o wyborze miejsca pracy przez absolwentów. Р Е З Ю М Е Р е ш а ю щ у ю р о л ь в п р о и зв о д с т в е н н о м п р о ц ессе и г р а е т ч е л о в е к с его у м е н и я м и и п р о и зв о д с т в е н н ы м и н а в ы к а м и . П о с л е д н и е ж е п р е ж д е всего з а в и с я т от к в а л и ф и к а ц и и р а б о тн и ко в . С т а т ь я п о с в я щ е н а п р о б л ем е и с п о л ь з о в а н и я к в а л и ф и к а ц и и эко н о м и сто в — в ы п у с к н и к о в Э к о н о м и ч еск о го ф а к у л ь т е т а У н и в е р с и тета им. М ар и и К ю р и -С к л о д о в с к о й . Р о л ь эко н о м и ста в с о ц и а л и с т и ч е с к о м х о з я й с т в е з а в и с и т от о с у щ е с т в л я е м о й м о д ел и у п р а в л е н и я х о зя й с т в о м . В ц е н т р а л и зо в а н н о й систем е, гд е р е ш е н и я п р и н и м а ю тс я ц е н т р а л и зо в а н н о , р о л ь эко н о м и ста в п р е д п р и я т и и св о д и тс я к в ы п о л нени ю им а д м и н и с т р а т и в н ы х ф у н к ц и й . З а т о в п а р а м е т р и ч е с к о й си стем е, к к о тор о й п о степ ен н о п р и б л и ж а е т с я с о ц и а л и с т и ч е с к о е х о зя й с т в о , р о л ь эко н о м и ста и з м е н я е т с я — он н а ч и н а е т п р и м е н я т ь э к о н о м и ч е с к и й р а с ч е т. В этой с и т у а ц и и в а ж н о е з н а ч е н и е п р и о б р е т а е т п р и сп о со б л ен и е с т р у к т у р ы о б у ч е н и я и за н я т о с т и к х о з я й с т в е н н ы м п о тр еб н о стям . Д о с т и ж е н и е этой ц е л и о б у с л о в л е н о с о о тв е тств у ю щ и м в о зд е й с т в и е м г о с у д а р с т в а н а те ф а к т о р ы , к о т о р ы е р е ш а ю т о в ы б о р е в ы п у с к н и к о м в у з а м еста раб оты . А в т о р ы к о н с т а т и р у ю т , что з а н я т о с т ь в ы п у с к н и к о в з н а ч и т е л ь н о о т л и ч а е т с я от ж е л а е м о й с т р у к т у р ы . S U M M A R Y
T h e d e c is iv e ro le in th e p ro d u c tio n p ro c e s s is p la y e d by m a n , w ith his sk ills a n d p r o d u c tio n h a b its ; th e la t te r , in tu r n , d e p e n d f i r s t of a ll on th e q u a lific a tio n s of th e s ta ff. T h e p a p e r is d e v o te d to th e p ro b le m of u tiliz in g th e q u a lific a tio n s of e c o n o m ists — g r a d u a te s of t h e E co n o m ics F a c u lty of th e M a ria C u rie - S k ło d o w - sk a U n iv e r s ity in L u b lin .
T h e ro le of e c o n o m ists in s o c ia list ec o n o m y is d e te r m in e d b y th e m o d el of e c o n o m y m a n a g e m e n t b e in g re a liz e d . I n th e c e n tr a liz e d s y s te m a n d eco n o m ic d e c is io n m a k in g o c c u rr in g on th e c e n tr a l le v e l, th e ta s k s of th e e c o n o m ist in th e e n te r p r is e a r e lim ite d to c le r ic a l a n d a d m in is tr a t iv e a c tiv itie s . B u t in th e p a r a m e tr ic s y s te m , to w a rd s w h ic h so c ia lis t e c o n o m y is g r a d u a l ly te n d in g , th e ro le of th e e c o n o m ist u n d e rg o e s a r a d ic a l c h a n g e a n d h e b e g in s to a p p ly th e eco n o m ic c a lc u lu s.
I n th is s itu a tio n i t is th e r e f o r e im p o r t a n t t h a t th e s t r u c tu r e of e d u c a tio n a n d e m p lo y m e n t b e a d a p te d to th e s t r u c t u r e of th e n e e d s c re a te d b y th e eco n o m y . T h e a c h ie v e m e n t of th is goal is d e te r m in e d b y a p p r o p r ia te s t a te e ffe c ts on th e fa c to rs d e c id in g a b o u t th e ch o ice of jo b b y th e U n iv e rs ity g r a d u a te s . T h e a u th o r s of th e s tu d ie s p r e s e n te d in th e p a p e r r e v e a l a n u n f a v o u r a b le fa c t, n a m e ly , t h a t th e a c tu a l g r a d u a t e e m p lo y m e n t s t r u c tu r e d if fe rs g r e a tly fro m th e d e s ire d one.
