Puszkina i innych pytania o Rosję

Adam Bezwiński

Puszkina i innych pytania o Rosję

Studia Rossica Posnaniensia 21, 3-13

STUDIA ROSSICA PO SNANIENSIA, vol. X X I: 1991, pp. 3-13. ISB N 83-232-0314-8. ISSN 0081-6881. Adam Mickiewicz University Press, Poznań

HISTORIA LITERATURY ROSYJSKIEJ

PU SZK IN A I IN N Y CH PY TA N IA O R O SJĘ

Q U E S T IO N S A B O U T R U S S IA OF P U S H K I N A N D O T H E R S ADA M B E Z W IŃ S K I

A b s t r a c t . P u sh k in ’s in terest in R u ssia ’s fa te appeared th an k s to th e em ergence o f th e ep och o f R u ssian u n iversalism (th e tim es o f A lexan d er I). P u sh k in opposed th e profound pessim ism o f th e au th or o f P h ilosoph ical letter (C hadaaiev) because he p erceived a c o n ­ sta n t m otion tow ards progress an d greatn ess in th e h isto ry o f R ussia.

A dam B ezw iń sk i, U n iw ersy tet im . A d am a M ickiew icza, I n s ty tu t F ilologii R osyjsk iej i Słow iańskiej, al. N iep o d leg ło ści 4, 61-874, P ozn ań , P olsk a-P olan d .

„A utonom iczna myśl rosyjska zrodziła się n a podłożu problem atyki histo­ riozoficznej. Głęboko była pochłonięta ty m , co Stwórca przeznaczył Rosji, czym jest R osja i jaki jest jej los. Rosjanie z dawien daw na mieli raczej po­ czucie niż świadomość, że Rosja m a szczególne przeznaczenie, że n aród ro­ syjski jest narodem w yjątkow ym . Mesjanizm jest niem al ta k charakterystyczny dla narodu rosyjskiego, jak dla narodu żydowskiego” 1. Przytoczone stw ierdze­ nie Mikołaja Bierdiajewa zawiera interesujące nas pytania: czym jest Rosja? jaki jest los Rosji?

Aby jednak z całą odpowiedzialnością i świadomością te p y tan ia mogły być postawione przez Puszkina i jem u współczesnych m usiała zaistnieć nie ty lko odpowiednia atm osfera, sprzyjająca bądź też zm uszająca do ich postaw ienia, ale również potrzeba, rozeznanie w kondycji Rosji i jej miejscu pośród innych narodów i społeczeństw, zrozumienie stan u i potrzeb Rosji.

K orzystając raz jeszcze z pracy Bierdiajew a Rosyjska idea przytoczym y lapidarną charakterystykę pierwszego ćwierćwiecza ubiegłego stulecia:

P o czą tek X I X w ieku, czasy aleksandrow skie, to jed n a z ciekaw szych epok w p e ­ tersburskim okresie dziejów rosyjskich. B y ła to epoka m isty czn y ch ten d en cji, lóż m a ­

sońskich, m ięd zyw yzn an iow ego chrześcijaństw a T ow arzystw a B ib lijn ego, Ś w iętego P rzym ierza i teo k ra ty czn y ch m arzeń, w o jn y ojczyźn ian ej, d ek ab rystów , P u szk in a i rozw oju poezji rosyjskiej, epoka rosyjskiego uniw ersalizm u, k tó ry m iał ta k w ielkie z n a ­ czenie dla rosyjskiej k u ltu ry duchow ej X I X w ieku. W ów czas form ow ała się dusza r o s y j­ ska [ ] 2.

Można jeszcze uzupełnić, że w tej epoce aleksandrowskiej padły ważkie p y tan ia 0 Rosję, o jej przyszłość, a ich postawienie poprzedzone było, o czym tak że należy pam iętać, osiemnastowieczną k ryty k ą samowładztwa pochodzącą jednocześnie z praw icy i z lew icy3. Książę Michał Szczerbatow (O zepsuciu

obyczajów w Rosji) i Aleksander Radiszczew (Podróż z Petersburga do M oskwy)

reprezentują dwa skrajne poglądy na Rosję czasów K atarzy n y II. Stanow isko Radiszczewa jeszcze długo pozostanie w dziejach rosyjskiej myśli społecznej czymś w yjątkow ym . N atom iast pewne myśli Szczerbatowa podejm uje i rozwija Mikołaj K aram zin — przywódca ideowy opozycji konserwatywnej w epoce Aleksandra I. Karamzinowski m emoriał 0 starej i nowej Rosji to jeden z w a­ żniejszych dokum entów myśli rosyjskiej tych lat. Końcowa idea, jak ą form ułu­ je K aram zin po nakreśleniu swojej koncepcji historii Rosji, jest ta k a , że „Samodzierżawie to palladium Rosji. Jego nienaruszalność jest niezbędna do szczęścia” 4.

W ydarzenia grudnia 1825 roku zam ykają tę epokę. Myśli i działania, k tó re do nich doprowadziły, ta k samo jak w przypadku au to ra m em oriału 0 stąrej

1 nowej Rosji, m iały u swoich podstaw troskę o dalszą pomyślność im perium .

K aram zin „przeciwstawiał się reform atorskim poczynaniom cesarza z pozycji prawicowych, nato m iast ruch dekabrystowski zrodził się w wyniku zw ątpienia w szczerość ty ch poczynań i w zrastał równolegle z coraz większym uw stecznia­ niem polityki caratu. Dla K aram zina samowładztwo było »palladium Rosji«, dla dekabrystów — główną przeszkodą n a drodze jej rozwoju i postępu” 5. T akże pod wpływem tego właściwego dekabrystom zw ątpienia pojaw iają się w tw ó r­ czości poetyckiej Puszkina pierwsze myśli o Rosji i jej władcy, pow staje w okresie petersburskim grupa wierszy o charakterze politycznym : oda Wolność,

Do N . C. Pluskowej, B ajki. Noël, Do Gzaadajewa, Wieś.

W wymienionych ty tu łach poruszył Puszkin kwestie ograniczenia absolu­ tyzm u, zajął się problemem niezależności twórcy, wykpił „liberalizm ” A leksan­ d ra I, zaapelował do swego pokolenia i zapowiedział triu m f wolności oraz po­ kazał „powszechność i powszedniość zbrodni popełnianych na chłopstw ie” 6.

* T am że, s. 36.

8 A . W a l i c k i , W kręgu konserw atyw nej u to p ii, W arszaw a 1964, s. 20. 4 T am że, s. 31.

* A. W a l i c k i , R o syjsk a filozofia i m yśl społeczna od O świecenia do m a rk sizm u , W arszaw a 1973, s. 93.

6 B . G a l s t e r , W stęp. W: A . P u szk in , W ybór w ierszy, opracow ał B . G alster, B N I I 201, W rocław 1982, s. X V I .

Puszfcina i innych pytania o Rosję

Nie były to więc w ścisłym tego słowa znaczeniu p y tan ia o Rosję. Mamy raczej do czynienia z k on statacją pewnych zjawisk czy też częstym u wielu poetów wieszczeniem {Do Czaadajewa). L ata następne, okres pobytu na południu i w Michajłowskoje też nie przynosi radykalnych zm ian w podejm owaniu problemu Rosji. Puszkin dalej w skrom nym zakresie upraw ia lirykę polityczną, część jej wiąże się z wybuchem pow stania greckiego, śmiercią Napoleona. Nie były to jednak kwestie na m iarę tam ty ch czasów. Dlatego też w poetyckim posłaniu Włodzimierz Rajewski wzywa Puszkina do „całkowitego przestrojenia poezji na tony rewolucyjne, za wręcz niem oralne uważając opiewanie miłości, gdy naród jest zniewolony, nawoływał do obrachunku z własną przeszłością i do podporządkow ania całego życia ideom rewolucyjnego patriotyzm u [...]” 7. Jednak tem u wezwaniu „poeta, jak stw ierdza B. Galster, mógł przeciwstawić jedynie sceptycyzm ” 8. I właśnie ten sceptycyzm jest również właściwy Puszki­ nowskiej kronice historycznej Borys Godunow, w której pokazane zostały „zm agania ludu i władzy, »ludu skłonnego do buntu« i władzy przez zbrodnie kroczącej do swych celów” 9.

Ukończona w grudniu 1825 roku tragedia podejm uje, jak niektóre wcześniej­ sze utwory, problem władzy. Tym sam ym znalazł się Puszkin w kręgu spraw, które nurtow ały także i dekabrystów: kw estia przyszłości Rosji, charak ter władzy i sposób jej spełniania. Je d n ak auto r Borysa Godunowa w negacji ówczesnej rzeczywistości rosyjskiej daleki był od postaw y K onrada Rylejewa, dla którego największą nam iętnością stała się „polityka, walka o cel konkretny: nie o ab strakcyjną cnotę na tronie, lecz o rewolucyjną przebudowę państw a, 0 z b u r z e n ie starego system u ustrojowego. Celowi tem u poświęcił wszystko, czym rozporządzał: uczucia, działanie i ta le n t” 10. Rylejew w jednym z listów pisanych do Puszkina w listopadzie 1825 roku stwierdzał: „N a ciebie zwrócone są oczy Rosji. Ciebie kochają, tobie wierzą, ciebie naśladują. Bądź poetą i o by­ watelem ” 11. Przytoczone słowa Rylejewa m ają wręcz charak ter o statniej woli. Je d n ak nie od razu była ona realizowana. Puszkin — odwołany z zesłania 1 obdarzony wolnością, uwolniony od zwykłej cenzury — przeżywa okres złu­ dzeń, których ślad pozostaje nie tylko w poezji.

Za przejaw owych niepoetyckich złudzeń można uznać w jakim ś stopniu n a ­ pisaną przez Puszkina w 1826 roku n o tatk ę 0 wychowaniu narodowym. Jej początek brzmi następująco: „O statnie w ydarzenia odsłoniły wiele sm utnych

7 T am że, s. X X X I . * Tam że, s. X X X I .

9 S. F i s z m a n , W stęp. W: A. Puszkin, J eźd zie c m ied zia n y , w stęp em i p rzyp isam i op atrzył S. F iszm an , B N I I 155, W rocław 1967, s. X X X V I .

10 B . G a l s t e r , Twórczość R ylejew a na tle p rą d ó w epoki, W rocław -W arszaw a-K raków - -O dańsk-Łódź 1962, s. 131.

11 D ekabryści, p rzełożyła S. B órska. O pracow ał i w stępom o p a trzy ł H . B atow sk i, B N I I 106, W rocław 1957, s. 220.

praw d. B rak oświecenia i moralności doprowadził wielu młodych ludzi do przestępczych błędów” 12. Uwagi Puszkina o edukacji zostały przez M ikołaja I kurtuazyjnie potraktow ane. W liście do poety pisanym w przeddzień pierwszej rocznicy wybuchu pow stania dekabrystowskiego (wręcz niezw ykły zbieg okoliczności) hr. Aleksander Benkendorf przekazywał poecie słowa im peratora: „Jego Cesarska Mość z przyjem nością zechciał przeczytać Pańskie rozw ażania 0 narodowym wychowaniu i polecił mi wyrazić P an u swoją najw yższą wdzięcz­ ność” . Po ty m pełnym uprzejmości wstępie następow ała pod adresem Puszkina w yraźna przestroga: „Jego wysokość raczył zauważyć przy tym , że p rzy ję ta przez P ana zasada jakoby oświecenie i geniusz służyły za wyłączną podstaw ę tworzenia ideału jest zasadą niebezpieczną dla powszechnego spokoju, zasadą, k tó ra doprowadziła P a n a samego na skraj przepaści i strąciła w n ią ta k ą ilość młodych ludzi” (s. 462).

W arto dodać, że przytoczona powyżej opinia Mikołaja I o edukacji została przez Puszkina powtórzona ty m razem już w formie poetyckiej — w wierszu

Do przyjaciół, napisanym w roku 1828 (tłumaczenie W iktora Woroszylskiego):

P ow iada: ośw iecenia ow oc — R ozp u sta jeno, b u n ty harde!

Zacytow any urywek B. G alster kom entuje następująco: „ ta k ą odpowiedź otrzym ał sam Puszkin od Aleksandra Benkendorfa w związku z przedstaw ioną mu do wglądu n o ta tk ą 0 wychowaniu narodowym (1826), napisaną na polecenie cara Mikołaja, k tó ra m iała dać dowód prawomyślności p o ety” 13.

Pow racając do odpowiedzi Benkendorfa m ożna zapytać: czym zasłużył so­ bie Puszkin n a k u rtuazję i dlaczego go ostrzegano? Odpowiedź na pierwszą część p y tan ia można zam knąć w trzech punktach: krytykow ał powstańców 1 powstanie dekabrystowskie, podzielał zdanie władz co do przyczyn wybuchu, złożył deklarację lojalności. Są jednak w notatce Puszkina 0 wychowaniu

narodowym myśli, które można określić m ianem p y tań o Rosję, w yrażają one

pewien niepokój o rozwój in telektualny społeczeństwa rosyjskiego, troskę o jego czystość m oralną. Pisarz stw ierdza, że nie tylko wpływy cudzoziemskie są szkodliwe, także korzeniem zła jest b rak wykształcenia. Według niego praw dzi­ we oświecenie bądź wychowanie zdolne jest uchronić społeczeństwo od nowych szaleństw czy od nowych nieszczęść. Proponuje więc konkretne rozw iązania i zastanaw ia się nad niektórym i przejawami funkcjonow ania społeczeństwa rosyjskiego. Podaje w wątpliwość dalsze istnienie tabeli rang, k tó ra zm usza do szybkiego podjęcia służby bez wystarczającego wykształcenia. K ry tykuje kształcenie domowe i w zakładach pryw atnych. Proponuje przedłużenie la t

ia A . S. P u s z k i n , P olnoje sobranije soczin ien ij, t. V I I , L eningrad 1978, s. 30. W dalszej części w naw iasach podaw ane są stron y pow yższego w ydania.

Puszkina i innych pytan ia o Rosją 7

studiów. Negatywnie oceniając szkolnictwo wojskowe, dom aga się zniesienia kar fizycznych. Do oddzielnego rozważenia pozostawia kwestię kształcenia w se m in a ra c h duchownych. Interesują również Puszkina poszczególne przed­ m ioty, spośród których wyróżnia specjalnie historię. W jego przekonaniu historię Rosji wykładać należy podług K aram zina:

H isto ria p a ń stw a rosyjskiego to n ie ty lk o dzieło w ielk iego pisarza, lecz osiągnięcie praw ego

człow ieka. R osja je s t m ało znana R osjan om . [ ...] P ozn aw an ie R osji pow inno szczególnie zainteresow ać u m y sły m łod ych szlachciców w k oń cow ych la ta ch kształcen ia. Z aintereso­ w ać ty c h , k tórzy p rzy g o to w u ją się słu żyć sw oją w iarą i praw dą ojczyźnie, ty c h , którzy szczerze i gorliw ie pragn ą w spółpracow ać razem z w ładzam i w dziele ulepszenia rozp o­ rządzeń p a ń stw o w y ch , a n ie przeszkadzać im i b ezm yśln ie utw ierdzać się w skryw anej wrogości (s. 34).

W uwagach Puszkina 0 wychowaniu narodowym trudno znaleźć pełną i głęboką ocenę stan u oświecenia w Rosji. Są to raczej spostrzeżenia, będące odbiciem własnych przeżyć i doświadczeń, uwagi kreślone bez należytego wniknięcia w isto tę system u kształcenia, jego celowość i skuteczność, pisane n a wyraźne zamówienie.

W tym sam ym 1826 roku powstał arty ku ł, k tó ry z powodzeniem m ożna nazwać raportem , zatytułow any 0 stanie oświecenia w Rosji. Jego autorem był D ym itr W ieniewitinow — duchowy przywódca rozwiązanego w grudniu 1825 roku koła lubomudrów. To opracowanie nie trafiło do rąk Mikołaja I. Zresztą i p u n k t wyjścia W ieniewitinowa jest in n y niż Puszkina. A utora artykułu

0 stanie oświecenia w Rosji interesuje przede wszystkim k u ltu ra rosyjska, ze

szczególnym uwzględnieniem literatu ry . W swoim artykule W ieniewitinow sta ra się odpowiedzieć n a podstawowe pytanie: jakim i siłami zamierza osiągnąć Rosja oświecenie i jaki poziom oświecenia osiągnęła ona w porównaniu z innym i narodam i. A utor jest w pełni świadomy, jako poeta i myśl'ciel, że k u ltu rze rosyjskiej brak jest ,,samoistności” , że przyjęte zostały tylko zewnętrzne form y oświecenia: ,,Rosja wszystko otrzym ała z zewnątrz, i stąd pochodzi uczucie naśladownictwa” 14. Jed yn y m sposobem prowadzącym do osiągnięcia ,,sa- moistności” byłoby izolowanie Rosji od E uropy oraz „przedstaw ienie jej w oparciu o mocne zasady filozoficzne całkowitego obrazu rozwoju ducha ludzkiego, w k tó ry m mogłaby odnaleźć swe własne miejsce i zyskać św iado­ mość samodzielnej misji historycznej” 15. W ten sposób chyba po raz pierwszy od wybuchu pow stania dekabrystowskiego postaw iony został problem , k tó ry przez wiele n astępnych dziesięcioleci zajmować będzie myślicieli i pisarzy ro ­ syjskich: kwestia stosunku Rosji do E uropy Zachodniej, problem współistnienia

14 D . W . W i e n i e w i t i n o w , Stichotw orienija. P ro za , M oskw a 1980, s. 129. ie A . W a l i c k i , R o sy js k a filozofia, op. c it., s. 122.

pierwiastków rdzennie narodowych z przeszczepioną przez Piotra I n a grunt- rosyjski cywilizacją eu ro p ejsk ą16.

Tragiczny grudzień 1825 roku, rozprawa z uczestnikam i pow stania, wojna Rosji z Turcją, rewolucja lipcowa we F rancji, powstanie listopadowe n a zie­ miach polskich — to najważniejsze wydarzenia, które wpłynęły n a zm ianę świadomości społecznej i historycznej inteligencji rosyjskiej oraz doprowadziły do rewizji wielu zapatryw ań na Rosję i postaw ienia p y tań o Rosję. W ydarzenia te były przyczyną wielu ostrych dyskusji między zwolennikami „sam oistnego” rozwoju Rosji a tym i, którzy jej pomyślność widzieli w przeniesieniu i przysw o­ jeniu pierwiastków obcych, zachodnioeuropejskich. Praw ie dziesięć la t później te dwie tendencje przekształcą się w odrębne i zwalczające się naw zajem k ie­ runki poszukiwań: słowianofilstwo i okcydentalizm .

Je d n ak sytuacja jest bardzo skomplikowana. Część przedstaw icieli ro ­ syjskiego życia umysłowego, a mianowicie ci, którzy w przyszłości s ta n ą się twórcam i dok try n y słowianofilskiej, w ystępuje z pozycji właściwych dla okcydentalistów (Iwan Kiriejewski). Inni zaś w imię przyszłej Rosji negują jej przeszłość i teraźniejszość (Piotr Czaadajew). Są również tacy, k tó rzy po padają w zwyczajnj'· nacjonalizm (Aleksander Puszkin, W asyl Żukowski). P ow stają wreszcie, niektóre naw et są publikowane, niezm iernie interesujące św iadectw a poszukiwań ideowych: List filozoficzny Czaadajewa, a rty k u ł Iw ana Kirie- jewskiego Wiek dziewiętnasty, P io tra W iaziemskiego Notatki biograficzne i li­

terackie o Denisie Iwanowiczu Fonwizinie, antypolska trylogia Puszkina

z wierszem Oszczercom Rosji, antypolskie utwory Żukowskiego, N otatniki W ia­ ziemskiego, listy Żukowskiego o zakazie w ydaw ania pism a „Jew ropiejec” , n o tatk i Denisa Dawydowa o w ydarzeniach polskich lat 1830 - 1831. Te n a j­ bardziej ważkie dokum enty, nie tylko zawierały pytania o Rosję, ale określały również atmosferę kilku ostatnich lat życia Puszkina.

22 września 1831 roku książę W iaziemski zanotował:

Za cóż to o d r a d z a j ą c a s i ę E u r o p a m a nas kochać? Czy w nieśliśm y bodaj jed en grosz do skarbnicy p ow szechnego ośw iecenia? J e ste śm y ham ulcem w dążeniu narodów do stop n iow ego doskonalenia m oralnego i p o lity czn eg o . Z najdujem y się p oza odradzającą się E uropą, a jednocześnie cią ży m y jej. [ ...] J a k że m i się już u p rzy k rzy ły te n asze geo g ra ­ ficzne fanfaronady: od P e r m u d o T a u r y d y i in. Co w ty m dobrego i jak że się cieszy ć i chełpić ty m , iż leży m y rozciągnięci, że u nas od m y ś l i d o m y ś l i jest pięć. ty s ię c y w iorst, że fizycznie n asza R osja jest w ielka, lecz m oralnie — n ik c z e m n a 17.

W opublikowanym w 1832 roku artykule Kiriejewskiego Wiek dziewiętnasty można było przeczytać, że myślenie europejskie nie przenikało szerzej i głębiej do życia rosyjskiego, że między Rosją a Europą wznosi się praw dziw y chiński

16 T am że, s. 121.

17 Z notatników i listów księcia P io tra W iaziem skiego, tłu m a c z y li A. K ęp iń sk i ( N o ­

Puszkina i innych pytan ia o Rosję 9

mur. Rosja w przeciwieństwie do Europy, mimo iż posiada tysiącletnią historię, nie stw orzyła własnej cywilizacji, a cyw ilizacja rosyjska jest zapożyczona, a to, co jest w niej rodzime, n ie jest zdolne do twórczego rozwoju, jest pozostawione samo sobie, izolowane od Europy. Rosja nie uczestniczyła dotąd w historycz­ nym rozwoju ludzkości18.

W roku 1833 docierają do Puszkina i Mickiewiczowe p y tan ia o Rosję zaw arte w I I I części Dziadów. W roku 1836 na te m a t Rosji zabrał głos Czaadajew, publikując na łam ach pism a ,,Tieleskop” swój List filozoficzny:

S am otn i w św iecie, nic n ie d aliśm y św iatu , n iczego n ie n au czyliśm y go; n ie w niośliśm y żadnej idei do m asy idei lu d zk ich , n iczym nie p rzy czy n iliśm y się do p ostęp u ludzkiego rozum u, a to , co dał n am p ostęp , w y p a czy liśm y . W ciągu całego naszego istn ien ia s p o ­ łecznego nie zrobiliśm y nic dla w spólnego dobra ludzi; żadna p o ży teczn a m y śl nie rodziła się n a bezpłodnej glebie naszej ojczyzn y; an i jedna w ielka praw da n ie w y sz ła z naszego środow iska; n ie zad aliśm y sobie trudu, a b y cokolw iek w y m y ślić sam ym [...] . G d yb yśm y się n ie rozpostarli od C ieśniny B eringa do Odry, n ie zauw ażono, b y nas n a w e t 19.

Wobec tych głosów autor Eugeniusza Oniegina nie pozostał obojętny. Je d n ą z jego odpowiedzi jest wielokrotnie kom entow any Jeździec m iedziany z całą problem atyką historiozoficzną. In n ą odpow:edź można znaleźć w spuściź- nie epistolarnej Puszkina. Są to dwa listy pisane do Czaadajewa. Nas in tere­ sować będzie przede wszystkim list drugi, n ap isany jesienią 1836 roku n a trzy miesiące przed śmiercią poety. Można w nim m.in. przeczytać: ,,[...] lecz klnę się na honor, że za nic w świecie nie zmieniłbym mojej ojczyzny ani nie chciał­ bym posiadać innej historii naszych przodków niż ta, k tó rą dał nam Bóg” 20. L ist, z którego pochodzą te słowa, nie został wysiany do adresata. Powody niew ysłania są proste. W sytuacji, kiedy po opublikow aniu Listu Czaadajewa b a d a n a była poczytalność Czaadajewa, Puszkin

nie o śm ielił się n aw et w ysłać sw ego p ryw atn ego listu do przyjaciela i m istrza od n aj­ w cześn iejszy ch la t m łodości [...] . T y m bardziej n ie ośm ielił się w ziąć C zaàdajowa w p u b ­ liczn ą obronę, choć ten że C zaàdajew p rzy czy n ił się w sw oim czasie do ocalenia m łod ego P u szk in a od zesłania n a W y sp y S o ło w ieck ie21.

A przecież Puszkin z wieloma spraw am i i problem am i poruszonym i w Liście filozoficznym zgadzał się, potwierdzał racje myśliciela i jego pewne stw ierdzenia: ,,[...] wiele rzeczy w Pańskim liście jest głęboko słusznych. [...] Dobrze P a n uczynił, mówiąc o ty m głośno” . Mało tego, w roku 1834 pisarz podjął pracę nad artykułem zatytułow anym 0 marności literatury ro­

18 I. W . K i r i e j e w s k i j , K r itik a i estietika, M oskw a 1979, s. 91.

19 F ilozofia i m yśl społeczna ro syjsk a 1825 - 1861, w yb oru dokonał, w stępom i p r z y ­ p isa m i o p a trzy ł A. W alicki, tłu m . J . W alicka, W arszaw a 1961, s. 106.

20 A . P u s z k i n , L isty , przełożyli M. T oporow ski i D . W aw iłow , kom entarz o p ra co w a ­ li D . W a w iło w i O. U sen k o, W arszaw a 1976, s. 513. W dalszej części w n aw iasach p o d a w a ­ n e są str o n y niniejszego w ydania.

syjskiej. A rtykuł ten, będący rozwinięciem szkicu O poezji klasycznej i roman­ tycznej, nie został dokończony. Ale właśnie w nim pow tarza Puszkin pewne

myśli Czaadajewa. Nie uczynił tego w formie ta k jednoznacznej, jak a u to r

L istu filozoficznego, lecz rozumienie i ukazywanie pewnych spraw jest identycz­

ne:

D łu go R osja, pisze P u szk in , b y ła obca dla E u rop y. P rzyjąw szy św iatło chrześcijaństw a od B izan cju m n ie brała on a udziału w przew rotach p o lity czn y ch c zy też w um ysłow ej d z ia ­ łalności rzym sk ok atolick iego św iata. N ie w yw arła n a n ią żadnego w p ływ u w ielka ep ok a Odrodzenia. R ów n ież i rycerstw o n ie n atch n ęło n aszych przodków c z y sty m i za ch w y ta m i, a szla ch etn y i p o ży teczn y w strząs spow odow any w ypraw am i k rzyżow ym i n ie m iał odgłosu w zam arłych p ółn ocn ych k r a ja c h ...22.

Pow racając do listu Puszkina, przypomnieć należy, że jego odpowiedź określana bywa m ianem sporu z Czaadajewem na tem a t historycznych losów R o sji23. Prócz przeszłości interesow ała obydwu także teraźniejszość. „ P rz y ­ znać należy, stw ierdzał Puszkin, że nasze życie społeczne jest spraw ą sm utną. Że ten brak opinii publicznej, że obojętność dla poczucia obowiązku, sp ra­ wiedliwości i praw dy, cyniczna pogarda dla m yślenia i godności ludzkiej jest rzeczą dopraw dy przygnębiającą” (s. 513). Przytoczone słowa P uszkina można potraktow ać również jako diagnozę. Odpowiadając bowiem n a L ist filozo­

ficzny Czaadajewa, polemizując z nim w kw estiach dotyczących przeszłości

Rosji, Puszkin potwierdza jego pesymizm w ocenie teraźniejszości. P atrząc n a nią pisał o obojętności dla obowiązku, sprawiedliwości i praw dy, o wielkiej pogardzie dla myśli i godności. W arto podkreślić, że poeta stw ierdzał ten stan w chwili kiedy hr. Benkendorf wypowiadał swoje znamienne słowa: „P rze­ szłość Rosji jest godna podziwu, jej sytuacja obecna — więcej niż w spaniała; jeśli zaś chodzi o jej przyszłość, to przekracza ona naw et najśmielsze m arze­ n ia ” 24.

Słowom Benkendorfa zaprzeczał Puszkin, ale jeszcze bardziej ostro prze­ ciwstawiał się oficjalnemu optymizmowi Czaadajew:

N ie m a u nas zupełnie w ew nętrznego rozw oju, naturalnego postępu; k ażda now a idea w yp iera bez śladu daw ne, gd y ż nie w y ra sta z n ich , lecz zjaw ia się B ó g w ie skąd. P oniew aż p rzyjm u jem y zaw sze ty lk o gotow e idee, w m ózgach n a szy ch nie k szta łtu ją się ow e nie- w yg ła d za ln e bru zd y, które p ow stają w um ysłach w sk u tek ciągłości rozw oju i stan ow ią ich siłę. R ośn iem y, ale n ie dojrzew am y, id ziem y naprzód, ale po lin ii krzyw ej, czyli tak iej, k tóra n ie prow adzi do celu. P od ob n iśm y do dzieci, k tó ry ch n ie nau czon o m yśleć sa m o ­ dzielnie: w w ieku d ojrzałym n ie m ają one nic w łasnego, cała ich w iedza je s t w ich b ycie zew n ętrzn ym , cała ich dusza jest poza nim i. T acy w łaśnie jesteśm y (s. 100 - 101).

Także i przeszłość Rosji w przekonaniu tego myśliciela jest straszna: „N aj­

22 A . S. P u s z k i n , Połnoje, op. cit., t. V II, s. 210.

23 P or.: N . I z m a j ł o w , O czerki tworczestwa P u szk in a , Leningrad 1975, s. 238. “ C yt. za: W . Ś l i w o w s k a , M ik o ła j I i jego czasy, W arszaw a 1965, s. 137.

Puszkina i innych pytan ia o Rosją 11

pierw brutalne barbarzyństw o, potem ordynarna ciem nota, następnie obce panowanie, okrutne i poniżające, którego ducha odziedziczyła późniejsza nasza władza narodowa — oto sm utna historia naszej młodości” (s. 98).

Powyższy obraz dziejów Rosji Czaadajew uzupełnia jeszcze stwierdzeniami, że jej egzystencja była „ponura i m dła [...] pozbawiona tężyzny i energii” , istnienia Rosji nic nie ożywiało „prócz zbrodni, nic nie łagodziło prócz pięknych wspom nień” , a naród rosyjski żyje „wyłącznie teraźniejszością w jej najw ęż­ szym zasięgu, bez przeszłości i przyszłości, wśród martwego zastoju” (s. 98 - - 99).

Takiem u widzeniu i pojm ow aniu dziejów ojczyzny przeciwstawił się Pusz­ kin. Odmiennie in terp retu je te wszystkie zjawiska, w których Czaadajew dostrzegał czynniki ham ujące n atu ra ln y rozwój Rosji. „W ojny prowadzone przez Olega i Światosława, pisze Puszkin, a naw et wewnętrzne waśnie udziel­ nych książąt czyż nie są objawem burzliwej ferm entacji i niedojrzałej oraz niecelowej działalności, jak a cechuje młodość wszystkich narodów? N apad T atarów — to obraz tragiczny i w ielki” (s. 512 - 513). Z niewoli pisarz wyciąga odm ienne wnioski. D la Czaadajewa był to okres nie tylko u tra ty państwowości, ale tragiczne la ta depraw acji ch arakteru narodowego, kształtow ania się n a tu r uległych i niewolniczych. W przekonaniu n ato m iast Puszkina niewola mongol- sko -tatarska była swoistą misją, jak ą m iała do spełnienia Rosja: „To Rosja z jej olbrzymim obszarem powstrzym ała zwycięskich Mongołów. T atarzy nie odważyli się przekroczyć naszych granic zachodnich, pozostawiając nas na tyłach. Powrócili do swoich pustyń i cywilizacja chrześcijańska została u ra to ­ w a n a ” (s. 512). Co więcej, męczeństwo Rosji w jego przekonaniu pozwoliło dynam icznie rozwijać się katolickiej Europie. Inaczej oceniając następstw a niewoli, Puszkin przeciwstawia katolicki Zachód prawosławnemu Wschodowi i już domyślności czytelnika pozostaje łatwo uchw ytna myśl, że Europa istniała, została ocalona kosztem jego ojczyzny. W słowach Puszkina: „nasze m ęczeństwo” — mieści się oskarżenie Zachodu o to, że „wypadło nam żyć zupełnie odm iennym życiem, które, pozostawiając nas chrześcijanam i, uczy­ niło n as jednakowoż całkiem obcymi wobec św iata chrześcijańskiego [...]” (s. 512).

Przytoczone słowa Puszkina z listu do Czaadajewa nie są czymś odkrywczym i now ym w myśleniu poety. Ju ż wcześniej we wspom nianym artykule O mar­

ności literatury rosyjskiej porusza problem ofiary złożonej przez Rosję na rzecz

Zachodu: „R osja m iała wyznaczone niezwykłe posłannictw o... Jej niezmierzo­ ne rów niny wchłonęły siły Mongołów i zatrzym ały ich najazd na samym skraju E u ro p y . B arbarzyńcy nie ośmielili się pozostawić poza sobą ujarzm ioną Ruś i powrócili na stepy swojego wschodu. Rozw ijająca się cywilizacja była u ra to ­ w an a przez krw aw iącą i w ydającą ostatn ie tchnienie R osję” 25. A w przypisie

do przytoczonych słów Puszkin umieścił ta k ą uwagę: ,,A nie przez Polskę jak jeszcze niedawno twierdziły czasopisma europejskie. Ale E uropa w stosunku do Rosji zawsze była w równym stopniu prym ityw ną, jak i niew dzięczną” 26. W liście do Czaadajewa również inaczej p atrzy Puszkin na następne etap y rozwoju Rosji:

Przebudzenie się K osji, rozwój jej p otęgi, dążenie d o jedności (m a się rozum ieć — j e d ­ ności R osji) dw ócli Iw an ów , tragedia, która rozpoczęła się w U gliczu , a za k o ń czy ła w m o- n asterze H ip ack im — jakże to? Czyż to w szy stk o nie b yło h istorią, a jed y n ie b la d y m i na pół zatartym mirażem ? A P io tr W ielki, k tó ry sam jeden stan ow i ja k b y łiistorię u n i­ wersalną? A K a tarzyn a I I , która u sadow iła R osję n a progu Europy? A A leksander, k tóry poprow adził Pana do Paryża? (z ręką n a sercu) czyż nie znajduje Pan czegoś im ponującego w obecnej sy tu a cji R osji, czegoś, co uderzy przyszłego h istoryk a? Sądzi P an, że on p o sta ­ wi nas poza Europą? (s. 513).

Dostrzega więc Puszkin w dziejach Europy szereg pozytyw nych czynni­ ków, które w ostatecznym rezultacie doprowadziły do pow stania im perium . Inaczej też niż Czaadajew tra k tu je prawosławie. Je st ono dla P uszkina czystym chrzęści j aństwem :

P ow iada P an , że źródło, skąd zaczerpnęliśm y ch rystian izm , było n ieczy ste, że B izan cju m zasługiw ało na pogardę i b y ło w pogardzie itd . A ch, mój p rzyjacielu! C zyż sam J ezu s C hrystus n ie narodził się Ż ydem i czy ż Jerozolim a nie b y ła m arzeniem narodów ? C zyż z togo pow odu E w an gelia je s t m niej godna podziw u? W zięliśm y od G reków E w an gelię i trad ycje, ale bez dziecin ad y i kontrow ersy jności. O byczaje B izan cju m nigdy n ie sta ły się ob yczajam i K ijow a (s. 512).

Przytoczone słowa Puszkina nie świadczą o głębokim zrozum ieniu proble­ mów prawosławia i rełigii. Zresztą czytając list Puszkina do Czaadajewa odnosi się wrażenie, że nie cała zawartość i znaczenie Listu filozoficznego zostały nale­ życie zrozumiane. A może na prawdziwie głęboką analizę Puszkin nie miał już czasu?

Stawiał swoje p y tan ia o Rosję auto r Eugeniusza Oniegina na początku wielkiego sporu światopoglądowego, konfrontacji ideowej, a obaj (Czaadajew i Kiriejewski) inicjatorzy „kontrow ersji filozoficzno-społecznej, k tó ra ta k gruntow nie przeorała życie umysłowe Rosji lat czterdziestych i zaważyła, jak pisze R. Łużny, w sposób zdecydowany n a wszystkim , do czego rosyjska myśl dziewiętnastowieczna doszła, byli bliskimi znajom ymi Puszkina, że obcował on z nimi przez szereg lat, także w tedy, kiedy rodziły się i przyjm ow ały swój kształt dojrzały, gotowy, ich jakże odm ienne koncepcje historiozoficzne oraz poglądy na teraźniejszość, przeszłość i przyszłość Rosji i E uro p y ” 27.

26 T am że, s. 210.

27 R . Ł u ż n y , A u tor ,,E ugeniusza O niegina” a rosyjska kultura duchowa jego czasów , „ Z eszyty N aukow o U n iw ersy tetu Jagielloń sk iego. Р гасэ H isto ry cz n o litera ck ie” 1984, z. 50, s. 198.

Puszkina i innych pytania o Rosją 13 АДАМ БЕЗВИНЬСКИ ВОПРОСЫ О РОССИИ ПУШКИНА И ДРУГИХ Р е зю м е В истории этой темы — последекабрьский период способствовал серьезному проявлению интереса к этой проблематике. Сурово оценивая прошлое России в своем философском письме, П. Чаадаев не видел благополучия в ее будущем. Сходное мнение высказывал в своей статье Девятнадцатый век И Кириевский. Не были равнодушны к вопросам о бу­ дущем России и другие представители русской культуры того времени (В. Жуковский, А. Х о­ мяков, П. Вяземский). Также и автор Евгения Онегина несколько раз высказывался на эту тему. Мысли Пушкина, связанные с этими вопросами, находим в литературных произведе­ ниях ( Борис Годунов, Медный всадник), которые неоднократно анализировались. Вопросами о России он занимался также в написанном к концу жизни письму к Чаадаеву, где в полемике со взглядами этого мыслителя рисует оптимистическую картину будущего России. Q U E S T IO N S A B O U T R U S S IA OF P U S H K IN A N D O T H E R S b y ADAM BEZWIŃSKI S u m m a r y

P u s h k in ’s in terest in R ussia cou ld appear due to th e em ergence o f tho epoch o f R u ssian universalism (A lexander I ’s tim es). P o litica l ev e n ts an d social situ a tio n on th e in tern al and E uropean scale forced R u ssian in tellig en tsia to ponder over th e situ a tio n o f th e h om elan d from th e p ersp ective o f th e p a st, th e p resent an d th e future. T he basic docum ents: I. K iriev sk ij’s N ineteenth century an d P . C zaad aiev’s P h ilosoph ical letter express deep pessim ism an d lack o f fa ith in th e future o f R u ssia. P u sh k in d id n o t stan d apart from th e discussion th a t w as carried on. H e exp ressed h is v iew an d ev a lu a tio n o f th e situ a tio n in political lyrics B oris Oudonov, h istorical prose, The B ronze R ider, and also in a n o te On the national education, w hich is described as a d isp u te b etw een P u sh k in an d C haadaiev. P u sh k in w as a gain st th e deep p essim ism o f th e au th or o f P h ilosoph ical letter. H e p erceived in th e h isto ry o f R u ssia a co n sta n t m otion tow ards progress an d greatness.