Pobrane z czasopismahttp://kulturaiwartosci.journals.umcs.pl Data: 01/08/2018 09:47:12
1
KulturaiWartościI S S N 2299- 7806Nr25/2018
http://dx.doi.org/10.17951/kw.2018.25.101
Kulturowenarzędziazłamoralnego –ujęciekognitywno-ewolucyjne
StefanFlorek
https://orcid.org/0000-0003-4052-9585
PrzemysławPiotrowski
https://orcid.org/0000-0002-3163-3228
Artykułpokazuje,że niektórekoncepcjezłamoralnego,sformułowanew różnychuję-
ciachteoretycznych, sąkomplementarne
idająsięzintegrować.Wskazujerównieżnawartośćeksplanacyjnąanalizyzłamoralnegowkontekści ezjawiskaopóźnieniaewolucyjnegoispecyfikidwóchsystemówpoznaniamoralnego,określanychjako intuicyjnyirozumowy.Syntetycznezestawieniekoncepcjiróżnejproweniencjidostarczadodatko wegowsparciadlatez,którezo-
stałymniejlubbardziejbezpośredniosformułowanewichramach.Donajważniejszychspo- ś r ó d tychteznależąnastępujące:1)istniejetendencjadopozyskiwaniazasobówkosztemjed- nostekuznanychza(ioznaczonychjako)„obce”;2)użycienarzędzikulturowychosłabianatu- r a l n e mechanizmyblokowaniaagresji;3)ideologieiokreślonezabiegijęzykoweułatwiająprze- m o c wobecobcych.Wartykulewskazanorównieżmożliwerozwiązaniaopisanychproblemówzwi ązanychzopóźnieniemewolucyjnym.
Słowakluczowe:zło,moralność,kognitywistyka,ewolucja,psychologia
STEFANFLOREK,UniwersytetJagiellońskiwKrakowie,WydziałZarządzaniaiKomunikacjiSpołe cznej,InstytutPsychologiiStosowanej,ZakładPsychologiiSądowejiKryminologii;adresdokore-
spondencji:ul.Łojasiewicza4,30–348Kraków;e-mail:stefan.florek@uj.edu.pl
Pobrane z czasopismahttp://kulturaiwartosci.journals.umcs.pl Data: 01/08/2018 09:47:12
2
PRZEMYSŁAWPIOTROWSKI,UniwersytetJagiellońskiw Krakowie,WydziałZarządzaniai Kom unikacjiSpołecznej,InstytutPsychologiiStosowanej,ZakładPsychologiiSądowejiKryminologii;adresdokoresp ondencji:ul.Łojasiewicza4,30–348Kraków;e-mail:p.piotrowski@uj.edu.pl
1.Wprowadzenie
Rozwójkognitywistykiipsychologiiewolucyjnej,którychcelemjestpozna-
n iepodstawowychmechanizmówfunkcjonowanialudzkiegoumysłu,przekładas i ę nacorazlepszezrozumienieuwarunkowańpoznaniaidziałaniamoralnego.
Badaniazorientowanekognitywistycznieumożliwiająposzerzeniewiedzynate-
matprzebieguprocesówmentalnychorazichneuronalnychkorelatów.Ustaleniap s y c h o l o g ó w ewolucyjnychdotyczącepierwotnychfunkcjitychprocesówdająlep szezrozumienie ograniczeń funkcjonowanialudzkiego umysłuwewspółcze- s n y m środowisku.Szczególneznaczeniedlaproblematykimoralnościmająwy- n ikibadańnadpercepcją,kategoryzacjąpojęciową,rozumowaniem,podejmowa-
n iemdecyzji,stanamiafektywnymiikontrolązachowania.Sątobowiemprocesy,któreodpowia dajązadziałaniarelewantnemoralnie.Wyjaśnieniefenomenuzłas p o ł e c z n e g o wymagaodniesieniatychustaleńdowiedzyzzakresupsychologiis p o ł e c z n e j i rozważenia,jakmechanizmy,naktórewskazująpsychologowiepo-
znawczyiewolucyjni,działająwśrodowiskuwspółczesnejkulturymaterialne ji niematerialnej.
Psychologowiepoznawczyjużpółwiekutemuwykazali,żeracjonalnemy-
ś l e n i e n a p o t y k a n a p o w a ż n e b a r i e r y związanez p o z n a w c z y m i m o ż l i w o ś c i a m i c z ł o w i e k a1.Wynikająceznichograniczeniarozumowaniaaksjologicznego,ujaw- n ionewbadaniach,omawiaAlvinGoldmanwjednejzpierwszychprac,jakiepo-
ś w i ę c o n o tejproblematyce–
EthicsandCognitiveScience2.Goldmanpodejmujem i ę d z y innymikwestięwpływ u,jakinarozumowaniemoralnemasposóbsfor-
m u ł o w a n i a problemulubdylematumoralnego.Powołującsięnawynikib adańe m p i r y c z n y c h wtymzakresie,zwracauwagę,żeczynnikinieistotnezmoralne gop u n k t u widzenia,takiejaknp.sposób,wjakiprezentowany jestproblem (ilo-
ś c i o w o lubopisowo)czyinformacjepotrzebnedojegorozstrzygnięcia,wpływająn a treść sądówwartościujących3.
1D.
Kahneman,MapsforBoundedRationality,
„AmericanEconomicReview”2003,nr93,s . 1449–1475,https://doi.org/10.1257/000282803322655392.
2A.
Goldman,EthicsandCognitiveScience,„ E t h i c s ” 1993,nr1 0 3 , s . 337–360, https://doi.org/10.1086/293500.
3Tam że.
Pobrane z czasopismahttp://kulturaiwartosci.journals.umcs.pl Data: 01/08/2018 09:47:12
StefanFlorek,PrzemysławPiotrowski,Kulturowenarzędziazłamoralnego…
OdczasupublikacjiGoldmanaprzeprowadzonowielenowychbadańpo- święconychwartościowaniu,decyzjomizachowaniommoralnym,którychwynikip o t w i e r d z i ł y tezęoograniczonejracjonalnościmyśleniamoralnegoidoprowa-
d z i ł y dozakwestionowaniapowszechnieprzyjmowanegowfilozofiiipsychologiim odelu,któr yzakłada,żepodejmowaniedecyzjijestprocesemświadomym,ra-
c j o n a l n y m iwzasadzieczystopoznawczym4.Klasycznymodelpodejmowaniade- c y z j i moralnychokazałsięwadliwy.
Wynikibadańświadcząotym,żedecyzjemoralnesąprzedewszystkimna- stępstwemokreślonychintuicji5,arozumowanienieodgrywawprocesieichpo-
d e j m o w a n i a rolidominującej6.Cowięcej,ujawniająistnieniespecyficznychnie -
s p ó j n o ś c i wsferzepoznaniamoralnego.Niespójnościteprzejawiająsięmięd zyinnymiwtensposób,
żewzależnościodokoliczności,którychniesposóbuznaćzarelewantne
moralnie,ludziepodejmująróżnedecyzje,chociażniesąwstanier a c j o n a l n i e wyja śnićprzyczyntegozróżnicowania.
Przyjmujesiędośćpowszechnie7,żeniespójnośćtawynikazistnieniawielus y s t e m ó w poznaniamoralnego,któreuruchamianesąniezależnieodsiebie,wza-
l e ż n o ś c i odsytuacjiicharakteruproblemu8.JonathanHaidt9w y r ó ż n i adwasys- t emypoznaniamoralnego:intuicyjnyirozumowy.Haidtprzyjmuje,żesystemin-
t u i c y j n y działasz y b k o i b e z w y s i ł k o w o , przetwarzainformację a u t o m a t y c z n i e , pozawolicjonalnąkontroląpodmiotu,wsposóbniedostępnyświadomości,iwre- z u l t a c i e generujesądymoralne.Systemrozumowyprzetwarzainformacjęzdecy- d o w a n i e wolniej,aprzebiegtegoprocesujestkontrolowanyprzezpodmiotijestś w i a d o m y .
4M.
Hauser,F.Cushman,L.Young,R.Kang-
XingJin,J.Mikhail,Adissociationbetweenmoraljudgmentsandjustifications,
„MindandLanguage”2007,22s.1–22,https://doi.org/10.1111/j.1468-0017.2006.00297.x.
5Por
.J.Haidt,TheEmotionalDogandItsRationalTail:ASocialIntuitionistApproachtoMoralJudgm ent,„PsychologicalReview”2001,nr108,s.817,https://doi.org/10.1037/0033-295X.108.4.814.
6F.
Cushman,L.Young,M.Hauser,TheRoleofConsciousReasoningandIntuitioninMoralJudgeme nt,„PsychologicalScience”2 0 0 6 , nr17,s.1 0 8 4 ,https://doi.org/10.1111/j.1467-9280.2006.01834.x.
7Por
.L.Tessman,MoralFailure:OntheImpossibleDemandsofMorality,OxfordUniversityP r e s s , Oxford2015,s.59–60.
Pobrane z czasopismahttp://kulturaiwartosci.journals.umcs.pl Data: 01/08/2018 09:47:12
StefanFlorek,PrzemysławPiotrowski,Kulturowenarzędziazłamoralnego…
8Por
.S.Florek,Intuicyjneikrytycznemyśleniemoralne,„SłupskieStudiaFilozoficzne”2001, nr11,s.125–136.
9J.
Haidt,TheEmotionalDog…,dz.cyt,s.818.
Działanies y s t e m u i n t u i c y j n e g o prowadzid o sądówn i e i n f e r e n c y j n y c h10iwiążesięzazwyczajzdoświadczeniemafektywnym,wtymzprzeżyciememocjim o r a l n y c h . Wprzypadkusystemurozumowegoemocjeodgrywajązdecydowaniem n i e j s z ą rolę,asądysązawszewynikiemprzeprowadzenia–krokpokroku–pro-
cesuświadomegownioskowania.Haidt11uznaje,żeintuicjemoralnegenerowanesąwpew nymzakresienapodstawieczynnikówocharakterzewrodzonym,aicht r e ś ć zależyod kontekstusytuacyjnego.
Systemrozumowywykorzystujedlapotrzebmoralnościbardziejog ólnem e c h a n i z m y poznawcze,któreumożliwiłyrefleksyjnemyślenieiwefekcierozwi- j a n i e kultury.Fakt,żenapewnymetapieewolucjipojawiłsiętensystemizająłsięr o z w i ą z y w a n i e m problemówznajdującychsięwcześniejwyłączniewdomenies y s t e m u intuicyjnegoumożliwiłradzeniesobiewśrodowiskuinstytucjikulturo- w y c h . Jednocześniezapoczątkowałproblemy,którewrazzrozwojemkulturyna- b r z m i e w a ł y wwynikuopóźnieniaewolucyjnego.
Opóźnienieewolucyjne(evolutionarylag)poleganatym,żeadaptacyjnez m i a n y wgenomiepojawiająsięwolniejwstosunkudozmianwśrodowisku12.W konsek wencjiewolucjabiologiczna,wtymewolucjamózgu,nienadążazaewo-
l u c j ą kulturową. W a r u n k i , w którychżyjewspółczesnyc z ł o w i e k , c o r a z m niejp r z y p o m i n a j ą warunki,wktórychwyewoluowałmózghomosapiens,coprowadzi – zdaniemwielubadaczy-międzyinnymidokonfliktówmiędzysystememintu- i c y j n y m irozumowym,skutkującychmoralnądezorientacją.
Systemintuicyjnywnowychwarunkachkulturowychmożezawodzićmię-
dzyinnymiztegopowodu,żeniejestwrażliwynabodźce,któreniewystępowaływ czasiejeg owykształcanialubreagujewyłącznienabodźcepodobnedotych,którebyływażn ewśrodowiskugrupłowiecko-zbierackich.
Przejawemdezorientacji tego systemujestniespójność decyzji moralnychp o d e j m o w a n y c h wróżnychkontekstachsytuacyjnych.Przy kładówdostarczająm i ę d z y innymibadaniaprowadzonewtzw.paradygmaciewag onika13,wtrakcie
10S
ądów,k t ó r e nies ą wynikiemświadomegownioskowaniaprowadzącegoo d p r z e s ł a n e k d owniosku.
11J.
Haidt,TheEmotionalDog…,dz.cyt.,s.832–833.
12P.
Barclay,M.vanVugt,TheEvolutionaryPsychologyofHumanProsociality:Adaptations,Bypro ductsandMistakes,[w:]TheOxfordHandbookofProsocialBehavior,red.D.A.Schroeder,
W. G.Graziano,OxfordUniversityPress,Oxford2015,s.48.
13Por
.G.Kahane,Thearmchairandthetroley:anargumentforexperimentalethics,„Philo- sophicalStudies”2013,nr162,s.422,https://doi.org/10.1007/s11098-011-9775-5.
którychbadanimajązdecydować,czydopuszczalnemoralniejestzabiciejednejosob ywceluuratowaniakilkuinnych.Wklasycznejwersjitegodylematubadanid e c y d o w a l i , czyakceptowalnemoralniejestprzestawieniezwrotnicykolejowejw takispos ób,abynadjeżdżającywagonikzjechałnabocznytor,zabijającjednąo s o b ę , wceluu ratowaniapięciuosób,przywiązanychdogłównegotoru.Wjednejz wielum o d y f i k a c j i t e g o p o d s t a w o w e g o w a r i a n t u badanim u s z ą z d e c y d o w a ć , c z y d o p u s z c z a l n e jestzepchnięciezwiaduktuosobydostateczniekorpulentnej,abyzatrzyma ćjadącąpodnimdrezynę,corównieżuratujepięćinnychosób.
Wprzypadkuwiększościbadanychocenamoralnejdopuszczalnościzabiciaj e d n e g o człowieka,jeśliuratujetożyciekilkuosobom,zależyodtego,czyczyntenm abyćdokonanyprzypo mocynarzędzia,czyteżprzezbezpośredni(fizyczny)k o n t a k t zofiarą14.Badani niesąjednakwstaniewskazać–iniesposóbuznać,żemożliwejestwskazanie–
istotnychracjimoralnych,którymimożnabyłobyuzasadnićprzypisywanietakie goznaczeniakwestiisposobudziałania.Obserwo-
wanezróżnicowaniesądówmoralnychwzależnościodsposobudziałaniasprawcyo c e n i a n e g o czynumawięccharakterwznacznymstopniuirracjonalny.
Irracjonalnośćtętłumaczysiękonfliktemmiędzysystememintuicyjny mi rozumowym.Wyobrażeniesobiedziałaniapolegającegonaużyciuwłasnychrąkw celuuś mierceniaczłowiekauruchamiasystemintuicyjny15,podczasgdywyob-
r a ż e n i e posłużeniasięzwrotnicąkolejowąaktywujesystemrozumowy.Ponieważs y s t e m y tewykorzystująodmiennekryteriaoceny,prowadządozasadniczood-
m i e n n y c h decyzji.Jesteśmyprzekonani,żeanalizasposobudziałaniatychsyste- m ówu m o ż l i w i a o k r e śl e n i e , w jakisposóbc z y n n i k i kulturowem o g ą wpływ aći wpływająnaocenyorazdecyzjemoralne.
2. Emocjeirozum Wrealnychsytuacjachżyciowych,wktórychformułowanesąocenyipodej-
m o w a n e decyzje,zazwyczajuruchamianyjestpierwszy,starszyfilogenetyczn ies y s t e m , któryokreślanyjestczęstomianemintuicyjnego.Systemintuicyjnybierzep r z e d e wszystkimpoduwagęteaspektysytuacji,którebyłyistotnewśrodowiskue w o l u c j i umysłu
16.
14F.
Cushman,L.Young,M.Hauser,TheRoleofConsciousReasoning…,dz.cyt.,s.1084.
15Tam
że,s.1087.
16Por
.S.Florek,Intuicyjneikrytyczne….,dz.cyt.,s.135.
JonathanHaidt17p o r ó w n u j eosądmoralnydoestetycznego,uznając,żezam o r a l n e wyboryiocenyodpowiadająemocjemoralne(„zmysłmoralny”),którew y z n a c z a j ą rozstrzygnięciawtórnieuzasadnianeprzezrozum.Stanowiskotopo-
d z i e l a współcześniewielubadaczy18.JoshuaGreeneijegowspółpracownicywy- k a z a l i , żew p r z y p a d k u d yl em at ów p e r s o n a l n y c h mózgp r z e t w a r z a i n f o r m a c j ę o wielebardziej„emocjonalnie”
niżwprzypadkudylematówniepersonalnych19.D y l e m a t y „personalne”todylemat
y,w którychrozważanejestbezpośrednie,in-
t e n c j o n a l n e wyrządzeniekrzywdyosobie,innedylematyokreślanesąjakonieper- s o n a l n e .
Klasycznymprzykłademdylematówpersonalnychiniepersonalnychsądy- l e m a t y wykorzystywanew–przywołanympowyżej–
„paradygmaciewagonika”:dylemat„zwrotnicy”macharakterniepersonalny;adyle mat„wiaduktu”–cha-
r a k t e r personalny. Wynikiwielubadań,wk t ó r y c h stosowanodylematype rso-
n a l n e iniepersonalne,wskazują,żewprzypadkudylematówpersonalnychludziek i e r u j ą sięzazwyczajemocjami,awprzypadkudylematówniepersonalnych–ro-
z u m o w a n i e m , którem ac h a r a k t e r u t y l i t a r y s t y c z n y , c z y l i jests k o n c e n t r o w a n e n a bilansiezyskówistrat.
Ujawniasięwtensposóbdziałanietzw.zasadykontaktu,którą–jakuwa- ż a j ą Cushmaniwspółpracownicy20–kierująsięnieświadomiebadani.Bezpośred-
n ie,fizyczneoddziaływanienaofiarębądźjegobraksprawiają,żeczynzyskujez u p e ł n i e innąocenęmoralną;chociażnagruncieracjonalnego,rozumowegona-
m y s ł u niesposóbuznać,żeczynniktenjestistotny.
17J.
Haidt,TheEmotionalDog…,dz.cyt.,s.814–834.
18N
iemajednakpowszechnejzgodywtejkwestii.Niektórzy(np.J.MikhailJ.,ElementsofMoralCognitio n:Rawl’sLinguisticAnalogyandtheCognitiveScienceofMoralandLegalJudgment,Cam-
bridgeUniversityPress,NewYork2011)uważają,żetraktowaniepobudzeniaafektywnegojakoczyn-
nikaodecydującymznaczeniuniejestwstaniewyjaśnićzróżnicowaniadecyzjimoralnychwsytuacjach,któreni eangażująemocjonalniepodmiotu.Niektórzyuważają,żesytuacjajestbardziejzłożona.StevenStichsądzinaw et,żeumysłprzyrozwiązywaniuproblemówmoralnychposługujesięraczejzlepkiemniepowiązanychzesob ądyrektyw,heurystykizasad,anie„elegancką maszyną”(S.Stich,IsMoralityanElegantMachineoraKludge?
„JournalofCognitiionandCulture”2006,nr6,s.1).
19J.
D.Greene,R.B.Sommerville,L.E.Nystrom,J.M.Darley,J.D.Cohen,AnfMRIinvestiga- tionofemotionalengagement inmoraljudgment,„Science”2001,nr293,s.2105–
2108,https://doi.org/10.1126/science.1062872.
20F.
Cushman,L.Young,M.Hauser,TheRoleofConsciousReasoningandIntuitioninMoralJudgem ent,„PsychologicalScience”2006,nr17,s.1083.
Wartoprzyt y m zauważyć,żem y śl e n i e utylitarystycznejestch ar ak te ry- s t y c z n e dlasocjopatów21.Zazwyczajwtrakcierozwiązywaniadylematówmoral- n ychignorująoninieistotnądlaproblemuokoliczność,jakąjestsposóbdokona- n iazabójstwaiwybierajądziałanieminimalizująceogólnąilośćofiar.
Socjopaciprzejawiająpoważnedeficytywzakresieempatii,doświadczaniaemocjimoraln ych,uczeniasięwdrodzewarunkowaniaawersyjnegoikontroliza- c h o w a n i a . Wynikibadańzużyciemnowoczesnychmetodmonitorowaniamózguświ adczą,żespecyfikafunkcjonowaniaumysłusocjopatypoleganadysfunkcjire- jonówo d p o w i e d z i a l n y c h zapr z e t w a r z a n i e i n f o r m a c j i e m o c j o n a l n e j związanejz reakcjaminazagrożenieiantycypacjąkary,monitorowaniemipla nowaniemdziałania,przyn i e z a b u r z o n y m d z i a ł a n i u r ejonówo d p o w i e d z i a l n y c h zar a c j o - n a l n e myślenie,rozwiązywanieproblemów,rozumowaniewerbalne,pamięćkrót- k o t r w a ł ą22.Stanbadańwskazujewięcwichprzypadkunadeficytywdziałaniu,p i e r w s z e g o , filogenetyczniestarszegosystemupodejmowaniadecyzjimoralnych.S ą d z i m y , że wewspółczesnymśrodowiskukulturowymwystępujewielec z y n n i k ó w , kt óresprawiają,żeproceswartościowaniaipodejmowaniadecyzji moralnychnabieratakiego„socjopatycznego”charakteru.
3. Kulturowenarzędziazłamoralnego
Tzw.kulturamaterialnaorazinstytucjekulturowemogąsprawić,żeumysłyn o r m a l n y c h ludzi„przestawiająsię”natrybdziałaniaumysłusocjopatycznego.M a m y tutajn amyślitakieartefaktyumożliwiająceszkodzenie innymosobom
– wtymzabijanieich–jak:a)brońitechnologie;b)systemyorganizacjispołecz- n e j ; c)ideologieizabiegijęzykowe.
21R.
B l a k e y , A.D.Askelund,M . Boccanera,J.I m m o n e n , N.P l o h l , C . Popham,C . Sorger, J.Stuhlreyer,CommunicatingtheNeuroscienceofPsychopathyandItsInfluenceonMoralBehavior:Protocolo fT w o ExperimentalStudies,
„FrontiersinPsychology”2 0 1 7 , nr8,https://doi.org/10.3389/fpsyg.2017.00294.
22Za:
L.Mealey,Thesociobiologyofsociopathy:Anintegratedevolutionarymodel,
„BehavioralandBrainSciences”1995,nr18,s . 523–
599,https://doi.org/10.1017/S0140525X00039595;p or .t e ż
R.J.R.Blair,Psychopathy:cognitiveandneuraldysfunction,
„DialoguesinClinicalNeuroscience”2013,nr15(2),s.181–
190;natematograniczeńiwyzwańzwiązanychzneuroobrazowaniem:T.E.Moffitt,M a l e antisocialbehavi ourinadolescenceandbeyond,„NatureHumanBehaviour”2018,nr2,s . 177–
186,https://doi.org/10.1038/s41562-018-0309-4.
3.1. Narzędzia materialneitechnologie
Nafundamentalnąrolęnarzędziwprocesieeskalacjiagresjiczłowiekazwró-ciłuwagę–
p r a w d o p o d o b n i e jakop i e r w s z y –
K o n r a d L o r e n z w s w e j s ł y n n e j książceTakzwanezło23.Lorenzzauważył,żeczł owieknieposiadawrodzonego,e f e k t y w n e g o systemuhamującegoagresjęwe wnątrzgatunkową,gdyżniebyłonp o t r z e b n y wprzypadkugatunkuniewyposażonego wadaptacjesłużącedozabija-
n i a , któreposiadajądrapieżniki.Braktakiegosystemustałsiępoważnymproble- m em,gdyludziezaczęliużywaćnarzędziumożliwiającychzabijanie.Pierwszymt a k i m narzędziembyłprawdopodobniekamień.
Rozwójt e c h n o l o g i c z n y u m o ż l i w i ł w y t w o r z e n i e narzędzi – począwszyodtłukapięściowego,askończywszynabroninuklearnej–
któreumożliwiłyza-
dawanieśmiercizcoraztowiększegodystansuodofiaryinacorazwiększąskalę.Dystansodo fiary,którywystępujewwiększościprzypadkówzabijaniazapośred-
n i c t w e m narzędzisprawia,żedlasprawcycierpienieposzkodowanegostaje sięn i e w i d o c z n e , a onsamjesta n o n i m o w y . N a s i l e n i a agresjii p r zemocy należyzresztąspodziewaćsięwprzypadkuwszystkichinterakcjimiędzyludzkich,wktó-
r ychp o śr e d n i k i e m sąn ar zę dz ia w p r o w a d z a j ą c e dystansm i ę d z y p o t e n c j a l n y m sprawcąaofiarą.Dobrymtegoprzykłademjestcyberbullying24.
Wydajesię,żeopróczrozumowaniamoralnego,którełatwoulegasilena-
w e t małoznaczącychargumentów,nicniejestwstaniepowstrzymaćzadawaniaśmier ciicierpieniaprzyużyciunowoczesnychtechnologii,któresprawiają,żenied o c h o d z i doakty wacjisystemuintuicyjnego/afektywnego,gdyżniewystępujesty-
mula c jabodźcowacharakterystycznadlabezpośredniegokontaktuzdrugimczło- w i e k i e m , naktórąsystemtenjestwrażliwy.
Możnaoczywiściemnożyćanalogiczneprzykładydezaktywacjisystemuin-
t u i c y j n e g o , wynikającezrozwojukulturymaterialnej.Szczególniepowszechnymjestsep arowaniesiękonsumentówoddrastycznychszczegółówprocesupozyski-w a n i a mięsa, pozostawianietejsferyprzedsiębiorcom,acozatymidzie–izolo-
w a n i e sięodbodźcówzwiązanychz zabijanieminierzadkookrutnymtraktowa-
23K.
Lorenz,Takzwanezło,tłum.A.D.Tauszyńska,PaństwowyInstytutWydawniczy,War- szawa1996.
24M.
Walrave,W.Heirman.Cyberbullying:Predictingvictimisationandperpetration.„Chil- dren&Society”2009,nr25(1),s.59–72,https://doi.org/10.1111/j.1099-0860.2009.00260.x.
109
niemistot,którychcierpieniezuwaginafenotypowepodobieństwodoludzi,mo- głybywywoływaćodruchylitości.
3.2. Systemyorganizacjispołecznej
Faktfunkcjonowaniaczłowiekawokreślonymkontekściespołecznym w oczywistysposóbwpływanaproceswartościowaniaipodejmowaniadecyzjii s t o t n y c h zpunktuwidzeniamoralności.Fundamentalneznaczeniemożetumiećj e d n a z kluczowychcechczłowiekajakoistotyspołecznej,a mianowicie–poja- wiającasięjużudzieciwokresieponiemowlęcym–
skłonnośćdodzieleniaświatas p o ł e c z n e g o na„swoich”i„obcych”.
Warunkującatęskłonnośćkompetencjapoznawcza,polegającanaidentyfi-
k o w a n i u podobieństwiróżniczperspektywyewolucyjnejpsychologiipozna w-
c z e j , jestkompetencjąkluczową,gdyżumożliwiadziałaniebiologiczni eracjo-n a l n e 25–
nakierowanenamaksymalizacjędostosowaniałącznegojednostki,któ-
r e g o miarąjestsukcesreprodukcyjnyosobnikaorazjegokrewnych.Osiągnięciet e g o celumożliwejestwyłączniepoprzezposzerzaniesferytego,comojewdrodzep o z y s k i w a n i a zasobówodosobników,które–dokonującuproszczenia–
możnao k r e ś l i ć jakoniespokrewnione,awięcodobcych.Jaksięprzyjmuje,mechaniz mo k r e ś l a n i a stopniapodobieństwa odnosiłsiępierwotniewyłączniedo wygląduc i a ł a orazzachowaniaosobnika.Pojawieniesiękulturymaterialnejiniemateria l-
n e j sprawiło,że„nawejściach”mechanizmupoznawczegoodpowiedzialnegozaokreś lani e podobieństwaznalazłysięzupełnienowebodźce26–
takiejaknp.ubiór,o k r e ś l o n e preferencjefilozoficzne,ideologiczneiestetyczn e,czynawetoznakisympatiidlaokreślonegoklubusportowego.Wkonsekwencjizaczęłyo newywo-
ływaćreakcjeanalogicznedowywoływanychprzezosobyspokrewnionelubnie- s p o k r e w n i o n e .
Wsystemachtotalitarnychzmasowanezabiegipropagandowemogąprowa- d z i ć dotakiegoprzedstawianiaprzedstawicieligrupobcych,któresprawia,żeja- wiąsięonijakokonkurencido–ograniczonejprzecież–pulizasobów(jaknp.
110
25S.
Florek,Racjonalność,złoiewolucja,
„Archeus.Studiazbioetykiiantropologiifilozoficznej”2011,nr12,s.89–106.
26Za:
D.L.Krebs,Morality.AnEvolutionaryAccount,
„PerspectivesonPsychologicalScience”2008,nr288,s.156.
110
dobrzepłatnapracalubświadczeniasocjalne),osobynaniższympoziomieroz- w o j u kulturowegolubludzieposiadającycechy,któremogązagrażaćgrupiewła- s n e j . Rodzącesięprzekonaniespołeczne,żeobcyjestelementemniepożądanyms p o ł e c z n i e , w z m a c n i a j ą k o m u n i k a t y d e h u m a n i z u j ą c e l u b wręczd e m o n i z u j ą c e
„innych”.Konsekwencjąmożebyćprzekonanie,żeuniwersalne,podzielaneprzezc z ł o n k ó w s połecznościdominującejprzekonaniaizasadymoralneniedotycząc z ł o n k ó w wrogiejgrupy.
Naproceswartościowaniaipodejmowaniadecyzjirelewantnychmoralniem o ż e miećteżwpływkoniecznośćfunkcjonowaniajednostkiw obrębietzw.in- s t y t u c j i totalnych27.Przykłademtakiejinstytucjijestzakładkarny.JakprzekonujeM a r e k Kosewski,dlaosóbuwięzionychkarapozbawieniawolnościjestprzedew s z y s t k i m sytuacjąupokorzenia.WedługKosewskiego:„Jeśliczłowiekdostatecz-
n iedługoznajdujesięwsytuacjiupokorzenia,utrwalająsięwnimpewneprzeko-
n a n i a pozwalającemuchronićintegralnośćosobowościipoczuciegodności
”28.D l a członkównajwyższejkastywięziennej (wpolskichwarunkach naz ywanej
„grypsującymi”)charakterystycznejesttraktowanieinnychwięźniówjako„niż- szychformżycia”–„frajerów”lub„poszkodowanych”(cweli),copozwaladowar-
t o ś c i o w a ć sięgrypsującymizachowaćpodstawowypoziompoczuciagodn ości.Z a r a z e m jednak,grypsującydopuszczająróżneformykrzywdzeniaczłonkówniż- szychkast,awięctakiezachowania,któreuważajązanaganne
wodniesieniudoc z ł o n k ó w grupywłasnej.Jednymzelementówprocesuprizonizacji,ada ptowanias i ę dowięziennychwarunków,jestteżrytualizacjazachowania,polegającanatym,że„poczu ciewłasnejwartościigodnościrytualistazyskujewyłączniepoprzezp o d p o r z ą d k o w a n i e s w y c h czynnościr e g u ł o m p o s t ę p o w a n i a , bezk o n i e c z n o śc i u w z g l ę d n i a n i a woceniemoralnejczynnościinnychważnychaspektów,takichjakce leiskutkiczynności”29.Takwięcutrwalonywświadomościjednostekpodziałświataspołe cznegona„lepszych”i„gorszych”możeprowadzićdoswoistej„auto-
m a t y z a c j i ” procesupodejmowaniadecyzjirelewantnychmoralnie.
Wkontekście,którydlaprocesupodejmowaniadecyzjimoralnychtworząprzeja wyorganizacjiżyciaspołecznego,wartowspomniećosystemachbiurokra-
27E.
Goffman,Asylums,Anchor,NewYork1961.
111
28M.
Kosewski,Ludziewsytuacjachpokusyiupokorzenia,WiedzaPowszechna,Warszawa1985,s.8 6.
29Tam że,s.34.
tycznych.Wświeciezhierarchizowanychinstytucjibiurokratycznychodpowi e-
d z i a l n o ś ć zapodejmowanedziałania(wtymtakie,którekrzywdząinnych)staj es i ę iluzją.Odpowiedzialnośćmoralnajestrozpraszanalubrozmywana,gdyżbez-
p o ś r e d n i wykonawcyczynówokrutnychdziałajązgodniezpoleceniemlubrozka-
zemosóbstojącychwyżejwhierarchii.Zkoleizwierzchnicylub„ideolodzy”niep o c z u w a j ą siędoodpowiedzialności,gdyżnajczęściejniewyrządzająkrzywdyo s o b i ś c i e . Jednocześniemożemymiećdoczynieniazprocesemprzypisywaniaod-
p o w i e d z i a l n o ś c i zaniepowodzeniaczłonkomgrupyobcej,którzypełniąrolę„ko- z ł ó w o f i a r n y c h ” .
3.3. Ideologieizabiegijęzykowe–kulturowenarzędziaopresji Jaksięwydaje,wpływkontekstukulturowegonapodejmowaniedecyzjire- l e w a n t n y c h moralnieorazmechanizmytegowpływuwidaćszczególniewsytua- c j a c h , wktórychkonsekwencjedecyzjimogąmiećżywotne(wsensiedosłownym)z n a c z e n i e dlajednosteklubgrupludzi.Przykładytakichsytuacjitodziałaniawo-
j e n n e iaktywnośćprzestępcza.Wobutychkontekstachmamydoczynieniaze z j a w i s k i e m , którewybitnyamerykańskikryminologGlennWaltersokreśliłt er-
m inem„zmiękczanie”(mollification)30.Najogólniejrzeczujmując,chodzioróżner o d z a j e uspraw iedliwieńniemoralnejaktywności.
Jakwskazująbadaniapsychologówpoznawczych,jednąznajistotniejszychp r a w i d ł o w o ś c i psychologicznychjestdążeniedospójnościpoznawczej,awięcdoposiadani awzględnietrwałegozestawupoglądów,
postawioczekiwańnatematotaczającejrzeczywistościorazsamegosiebie.Mechan izmtenmauzasadnieniep s y c h o e w o l u c y j n e . Złożonereprezentacjepoznawcze–
przyograniczonychmoż-l i w o ś c i a c h komputacyjnychumysłu–
spowalniałyby,oilenieuniemożliwiały,po-
d e j m o w a n i e decyzji,którewpewnychwypadkachmuszązapaśćniezwłoczni e.C h o c i a ż wykorzystanieuproszczonej,leczspójnejreprezentacjipoznawczej za-
zwyczajnieprowadzidooptymalnegorezultatu,toumożliwiadziałaniewsytuacjipresjicza sowej.Kognitywiściipsychologowieewolucyjnizwracająwięcuwagęnat o,żenawetnieo ptymalnadecyzjapodjętanaczasjestlepszaodoptymalnej,leczs p ó ź n i o n e j .
Konsekwencjeu p r o s z c z o n e g o trybut w o r z e n i a r e p r e z e n t a c j i m e n t a l n y c h
30G.
D.Walters.Thecriminallifestyle:Patternsofseriouscriminalconduct,SagePublications,NewburyP ark,CA,1990,s.85.
iichprzetwarzaniadladziałaniamoralnegozostałydobrzeopisaneprzezAlbertaB a n d u r ę , twórcęteoriispołecznegouczeniasię.Bandurawskazujenamechani-
z m y psychologiczne,umożliwiającejednostce„moralnądezaktywację”(moraldi-
s e n g a g e m e n t )31.Tegotypuzabiegisąpowszechnewkontekściezachowań prze- s t ę p c z y c h . Ichwyrazemjestnp.powszechnewśrodowiskupodkulturywięziennejd z i e l e n i e świataspołecznegona„ludzi”i„frajerów”,przyczymprzynależnośćdod r u g i e j z w y m i e n i o n y c h k a t e g o r i i „uzasadnia”b y c i e o f i a r ą szykanzes t r o n y
„grypsujących”–
„ludzi”32.Ztymsamymmechanizmemdehumanizacjimamydoc z y n i e n i a wprzededniud ziałańwojennych.Dokonywanieczynówokrutnychjestc z ę s t o poprzedzanesp oł ec zn ą kampaniąd e h u m a n i z u j ą c ą wroga.Jakwskazuje J a c k s o n , zanimrwan dyjscyHutudokonaliw1994rokumasakryTutsi,propa-
gandaradiowa„określałaTutsijako»inyenzi«albo»karaluchy«,agazetaKanguras t w i e r d z i ł a :
» z karaluchaniemożeurodzićsięmotyl«”33.Powszechnieznanesątakżezabiegiretory cznepropagandynazistowskiej,przedstawiająceŻydówjako
„robactwo”lub„zarazę”,comiałonietylkoznaczeniedehumanizujące(stwarza- jącebarieręgatunkową:„my–ludzie”vs.„oni–niższeformyistnienia”),alepro- wadziłododemonizacjiczłonkówspołeczności,którzymielizostaćpoddanieks-
t e r m i n a c j i . Wkontekścieewolucyjnymmożemytumówićowzbudzaniupoczu- ciazagrożeniaorazwstrętu34,któremotywujądoochronyzdrowiaiżyciajed- n o s t k i , nawetkosztemdziałańniemoralnych.
Zabiegisemantyczne,sprzyjającepopełnianiuczynówzłychmoralnie,mogąs i ę teżwyraż
aćnp.wstosowaniueufemistycznych zwrotów.
Przykładowo,sprawcaprzestępstwamożeumniejszaćswojąodpowiedzialnośćmoralną,relacjo- nującokolicznościbezosobowo(„stałosię”)lubstosującokreśleniałagodniejsze,
31A.
Bandura,ReflectionsonMoralDisengagement,[w]:Bandura:ALeaderinPsychology,red.
G.V.Caprara,FrancoAngeli,Milan1997,s.23–41.
32S.
Przybyliński,Podkulturawięzienna–wielowymiarowośćrzeczywistościpenitencjarnej,Im- puls,Kraków2007.
33R.
Jackson,Psychospołecznakonstrukcjaagresywnychdyskursówpolitycznych:psychopato- logiawżyciupolitycznym,[w]:Przemocimarginalizacja.Patologiespołecznegodyskursu,red.P.Pio- trowski,WydawnictwoAkademickie„Żak”,Warszawa2004,s.55.
34D.
L.Smith,Najbardziejniebezpiecznezezwierząt.Naturaludzkaiprzyczynywojen,tłum.
A.E.Eichler,CiS,Warszawa2011.
niesugerującepotępieniamoralnego(„zabraćzesklepu”zamiast„ukraść”).Zda- n iemDrummonda35istniejekilkatypówracjonalizacjizabijania,któremającha- r a k t e r uniwersalnykulturowo.Należądonich:prowokacjazestronyofiary,przy-
p a d k o w y lubnieintencjonalnycharakterczynu,samoobronaorazzobowiąz aniem o r a l n e , wynikającezobronykluczowychwartościlubświętychzasad.
Oceny moralnejzachowańokrutnychnieułatwiapostępującezjawiskome- diatyzacjiżyciaspołecznego.Niektóre,ewidentnienagannepraktykisąopisywanej ę z y k i e m bezosobowym,innezaśnagłaśniane;wobuprzypadkachefektemjestr o s n ą c a n i e j a s n o ś ć cod o ichw a r t o ś c i o w a n i a m o r a l n e g o . Jakp i s z e J a r e c k a :
„Wdyskursiemedialnymużywasiętakżeokreśleń,wktórychczłowiekzupełnieznika.Nie mówisięoofiarachwnarracjachwojennych,alenp.ozatopieniach:
»dwapancernikiposzłynadno«.Możnaodnieśćwrażenie,żetobezzałogowe,z d a l n i e sterowanezabawkizostałyzatopione”36.Równocześnie,zwłaszczawkon-
t e k ś c i e „wojnyzterroryzmem”bohateramimediów,wręczcelebrytami,stająsięt a c y ludzie,jakamerykańskisnajperChrisKyle,którypodczaspobytuwIrakuzabiłpo nad160osób.PopowrociedoUSAwydałksiążkę37,anapodstawiejegoh i s t o r i i ClintE astwoodnakręciłfilmfabularnySnajperzBradleyemCooperemw rolitytułowej.W związkuzpromocją
swojejksiążki,wlipcu2012rokuKyleprzyjechałdoPolski.Wmediachelektronicznych,z okazjitejwizytypojawiłosiękilkawypowiedzibyłegokomandosa.Kylepotwierdziłmiędzyinny mifakt,żede-humanizacjajestmechanizmemniezbędnympodczassłużbynafroncie:
„Niemo-
żeszzabijaćiczućsięzesobądobrze.Więcmusiszdehumanizowaćwroga”38.T w i e r d z i ł również,żestosowanietzw.waterboardingu,czylimetodyprzesłuchań,o p a r t e j napod tapianiu,niejestniczymnagannym.Czytającniektórewypowiedzim o ż n a byłoodnieśćwr ażenie,żeżołnierzNavySealodbywałmisjęhumanitarną:
„Częstosłyszę,żeocaliłem[wyróżnienie–
S.F.iP.P.]setkiludzi.Alejednomuszęp o w i e d z i e ć : pamiętasięnietych,którychsięocaliło.
Pamiętasiętych,którychnie
35J.
T.Drummond,Fromthenorthwestimperativetoglobaljihad:socialpsychologicalaspectsoftheco nstructionoftheenemy,politicalviolence,andterror,
[w:]Thepsychologyofterrorism[Apublicunderstanding,vol.1],red.C.E.Stout,Praeger,Westport2002,s.49–
95.
36U.
Jarecka,Nikczemnywojowniknasłusznejwojnie.Wybraneaspektyobrazuwojnywme- diachwizualnych,WydawnictwoTRIO,Warszawa2008,s.161.
37C.
Kyle,S.McEweniJ.DeFelice,Celsnajpera,tłum.M.Romanek,Znak,Kraków2012.
38http
://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,53668,12393039,Zawod_snajper.html?disa- bleRedirects=true[dostęp:30.05.2018].
udałosięocalić”39.Upublicznianieinagłaśnianienarracjitegotypumożeprowa- d z i ć doniebezpiecznejrelatywizacjiwzakresiewartościowaniamoralnego.
PrzypadekChrisaKyle’ajestrównieżsymptomatycznyzinnegowzględu.Z a b i j a n i e ludzi„naodległość”,zapomocąkarabinusnajperskiegozlunetą,toty-
p o w y przykładdezaktywizacjisystemuintuicyjnego/afektywnego.Hamulcemo- r a l n e sąosłabianepoprzezużycienarzędziawpostacizaawansowanejtechnolo- g i c z n i e broniorazfaktu,żezabijasięosobę,którąodsprawcydzielidużydystans(wwypa dkuwspomnianegosnajpera wynoszącynawet 1920metrów).Dodat- kowo,zabójcafunkcjonujewsytuacjiagenta(por.agenticstate40),profesjonalisty,r a c j o n a l n i e wykonującegoswojąpracę.Osobatakauważazabijanieinnychzado-
puszczalnezewzględunakontekstspołeczny,wktórymdziała(rozkaz–
wojnaz terroryzmem–
patriotyzm).Odpowiedzialnośćmoralnazostajeprzeniesionazesprawcynaautorytet(dowó dcy,władzpaństwa)iwefekcienormymoralneprze-
stająregulowaćzachowanie.Dystansfizycznyodofiaryorazużycieskomplikowa-
n e j broniodsuwarefleksjęmoralną.Reagowanieempatyczneniejestmożliw e,g d y ż snajperskupiasięnawyrównywaniuoddechu,obliczaniusiływiatruikory-
g o w a n i u innychparametrówstrzałudoanonimowegowroga.
4. Konkluzja
Rozwójkulturysprawia,żesystemgenerującyintuicjemoralnewwieluprzy-
padkachzawodzi.Siłareakcjiafektywnejnakrzywdęiadekwatnejocenymoralnejzależyodpodob ieństwaskrzywdzonejistotydoczłowieka,któryjestświadkieml u b sprawcąkrzywdy.
Reakcjaafektywnajestzazwyczajowielesłabsza,aocenam o r a l n a działaniabłędna,gdy krzywdzenisąludzie,którychpodobieństwadonasn iejesteśmywstaniedostrzeclubktórzy, mimofundamentalnych
podobieństw,wyglądająlubzachowująsięodmiennieodpodejmującegodecyzjemoralne pod-m iotu.Takwięcosobamiszczególnienarażonymi
nadziałaniaokrutnesąludziez d e f o r m o w a n i , okaleczeni,płody,starcy,ludzieoi nnymkolorzeskóry,inaczej
39http
://usa.se.pl/nowy-jork/nowy-jork-ameryka/najsynniejszy-snajper-usa-zabity-na-strzel- nicy_305049.html[30.05.2018].
40S.
Milgram,Someconditionsofobedienceanddisobediencetoauthority,
„Humanrelations”1965,nr18(1),s.57–
76;tenże,Obediencetoauthority:Anexperimentalview,TavistockPublications,London1974.
ubrani,oinnychprzekonaniach,preferencjachseksualnychczystatusiespołecz- n ym.Imwiększyjestdystans(fizycznylubpsychologiczny)wstosunkudoinnych,t y m łatwiejjest podjąćkrzywdzącąichdecyzję.Zachowaniomokrutnymsprzyjar ównieżkontekstsp ołeczny–
wsytuacjikryzysowejlubzagrażającejinteresomgrupywłasnejnasilasiętendencjadodehu manizowaniarywalilubczłonkówwro-g i e j grupy.
Biorącpoduwagępowyższe,sądzimy,żewskazanejest:a)upowszechnianiew i e d z y nat ematopisanychmechanizmówpsychologicznych:b)uwrażliwianie–
z w ł a s z c z a wobliczunapięćspołecznych–
naprzejawydehumanizowaniainnychi podejmowaniakrzywdzącychichdecyzjimoralnych;c)tw orzenieodpowiednichnarzędzik u l t u r o w y c h , któreu m o ż l i w i ą a k c e n t o w a n i e i s t o t n y c h p o d o b i e ń s t w i ignorowanieakcydentalnychróżnic.
Bibliografia
BanduraA.,ReflectionsonMoralDisengagement,
[w]:Bandura:ALeaderinPsychology,red.G.V.Caprara,FrancoAngeli,Milan1997,s.23-41.
BarclayP.,vanVugtM.,TheEvolutionaryPsychologyofHumanProsociality:Adaptations,Byprodu ctsandM i s t a k e s ,[w:]T h e O x f o r d H a n d b o o k ofP r o s o c i a l Behavior,red.
D.A.Schroeder,W.G.Graziano,OxfordUniversityPress,Oxford2015.
BlairR.J.R.,Psychopathy:cognitiveandneuraldysfunction,„DialoguesinClinicalNeurosci- ence”2013,nr15(2),s.181–190.
CushmanF.,YoungL.,HauserM.,TheRoleofConsciousReasoningandIntuitioninMoralJudgeme nt,„PsychologicalScience”2 0 0 6 , nr17,https://doi.org/10.1111/j.1467-
9280.2006.01834.x.
DrummondJ.T.,Fromthenorthwestimperativetoglobaljihad:socialpsychologicalaspectsoftheco nstructionoftheenemy,politicalviolence,andterror,
[w]:Thepsychologyoft e r r o r i s m [Apublicunderstanding,vol.1],red.C.E.Stout,Pra eger,Westport2002,s.49–95.
FlorekS.,Racjonalność,złoiewolucja,
„Archeus.Studiazbioetykiiantropologiifilozoficznej”2 0 1 1 , nr12,s.89–106.
FlorekS.,Intuicyjneikrytycznemyśleniemoralne,„SłupskieStudiaFilozoficzne”2012,nr11,s.125–
136.
GreeneJ,.D.,SommervilleR.B.,NystromL.E.,DarleyJ.M.,CohenJ.D.,AnfMRIinvestigationofemotiona lengagementinmoraljudgment,„Science”2001,nr293,s.2105–
2108,https://doi.org/10.1126/science.1062872
HaidtJ.,Theemotionaldoganditsrationaltail:Asocialintuitionistapproachtomoraljudge-ment,
„PsychologicalReview”2001,nr108,s.814–834,https://doi.org/10.1037/0033- 295X.108.4.814.
HauserM.,CushmanF.,YoungL.,Kang-
XingJinR.,MikhailJ.,Adissociationbetweenmoraljudgmentsandjustifications,
„MindandLanguage”2007,nr22,s.1–22,https://doi.org/10.1111/j.1468- 0017.2006.00297.x.
GoffmanE.,Asylums,Anchor,NewYork1961.
GoldmanA.,EthicsandCognitiveS c i e n c e ,„Ethics”1993,nr103,s.337–
360,https://doi.org/10.1086/293500.
JacksonR.,Psychospołecznakonstrukcjaagresywnychdyskursówpolitycznych:psychopatolo- giawżyciupolitycznym,
[w]:Przemocimarginalizacja.Patologiespołecznegodyskursu,red.P.Piotrowski,WydawnictwoAka demickie„Żak”,Warszawa2004.
JareckaU.,Nikczemnywojowniknasłusznejwojnie.Wybraneaspektyobrazuwojnywme- diachwizualnych,WydawnictwoTRIO,Warszawa2008.
KahaneG.,Thearmchairandthetroley:anargumentforexperimentalethics,
„PhilosophicalStudies”2013,nr162,s.421–445,https://doi.org/10.1007/s11098-011-9775-5.
KahnemanD.,MapsforBoundedRationality,
„American EconomicReview”2003, nr93,s.1449–
1475,https://doi.org/10.1257/000282803322655392.
KosewskiM.,Ludziewsytuacjachpokusyiupokorzenia,WiedzaPowszechna,Warszawa1985.K y l e C., McEwenS.,DeFeliceJ.,Celsnajpera,tłum.M.Romanek,Znak,Kraków2012.
LorenzK.,Takzwanezło,tłum.A.D.Tauszyńska,PaństwowyInstytutWydawniczy,Warszawa1 9 9 6 . MealeyL.,Thesociobiologyofsociopathy:Anintegratedevolutionarymodel,
„BehavioralandBrainSciences”1995, nr18,s.523–
599,https://doi.org/1 0 . 1 0 1 7 / S 0 1 4 0 5 2 5 X 0 0 0 3 9 5 9 5 .
MikhailJ.,ElementsofMoralCognition:Rawl’sLinguisticAnalogyandtheCognitiveScienceofMoral andLegalJudgment,CambridgeUniversityPress,NewYork2011.
MilgramS.,Someconditionsofobedienceanddisobediencetoauthority,
„Humanrelations”,1 9 6 5 , nr18(1),s.57–76.
MilgramS.,Obediencetoauthority:Anexperimentalview,TavistockPublications,London1 9 7 4 .
MoffittT.E.,Maleantisocialbehaviourinadolescenceandbeyond,„NatureHumanBehav- i o u r ” 2018,nr2,s.177–186,https://doi.org/10.1038/s41562-018-0309-4.
PrzybylińskiS.,Podkulturawięzienna–wielowymiarowośćrzeczywistościpenitencjarnej,Im- p u l s , Kraków2007.
SmithD . L . ,Najbardziejniebezpiecznez e zwierząt.N a t u r a l u d z k a i przyczynywojen,t ł u m . A.E.Eichler,CiS,Warszawa2011.
StichS.,IsMoralityanElegantMachineoraKludge?„JournalofCognitionandCulture”2006,nr6,s.181–189.
TessmanL.,MoralFailure:OntheImpossibleDemandsofMorality,OxfordUniversityPress,O x f o r d 2015.
WalraveM.,HeirmanW.,Cyberbullying:Predictingvictimisationandperpetration.„Children
&Society”2009,nr25(1),s.59–72,https://doi.org/10.1111/j.1099-0860.2009.00260.x.
WaltersG.D.,Thecriminallifestyle:Patternsofseriouscriminalconduct,SagePublications,NewburyPark ,CA,1990.
http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53668,12393039,Zawodsnajper.html?disa- bleRedirects=true[dostęp:30.05.2018].
http://usa.se.pl/nowy-jork/nowy-jork-ameryka/najsynniejszy-snajper-usa-zabity-na-strzel- nicy_305049.html[dostęp:30.05.2018].
Summary
Culture-relatedtoolsofmoralevil–cognitive-evolutionaryapproach
Thearticleshowsthatsometheoriesofmoralevil,formulatedindifferenttheoreticalapproach es,arecomplementaryandcanbeintegrated.Italsoindicatestheexplanatoryvalueo ftheanalysisof moralevilinthecontextofthephenomenonofthe–socalled–
evolutionaryl a g andthespecificityo fthet w o systemso fmoralcognition:intuitiveandreasoningone .T h e syntheticjuxtapositionofthetheoriesofdifferentprovenienceprovidesadditionalsupportf o r thesesthathavebeen–moreorlessdirectly–
formulatedwithintheirframeworks.Them o s t importantofthesearethefollowingclaims(1)the reisatendencytogainresourcesattheexpenseofindividualsconsidered(andlabelled)as“strangers”(2)theus eofculturaltoolsweak-
ensthenaturalmechanismsofblockingaggression(2)ideologiesorspecificlanguagepracticesfacilitat eviolenceagainst strangers.Thearticlepointsoutalsopossiblesolutionstothede-
scribedproblemsrelatedtoevolutionarylag.
Keywords:evil,morality,cognitivescience,evolution,psychology
Zusammenfassung
KulturwerkzeugedesmoralischBösen–einekognitiv-evolutionäreAuffassung DerArtikelzeigt,dassmancheKonzeptedesmoralischBöseninunterschiedlichentheo- retischenAuffassungenkomplementärsindundsichintegrierenlassen.Erweist
auchaufdenexplanatorischenWertderAnalysedesmoralischBösenimKontextdesPhänomensder evo-lutionärenVerspätungundderEigenartvonzweiSystemendermoralischenErkenntnishin–
derintuitivenundderverstandesmäßigen.EinesynthetischeZusammensetzungvonKonzep- tenunterschiedlicherProvenienzlieferteinezusätzlicheUnterstützungfürThesen,die–
mehroderwenigerunmittelbar–imRahmendieserKonzepteformuliertwurden.Zudenwichtigs- tengehörenfolgendeThesen:(1)es
gibtdieTendenzzurGewinnungvonVorrätenaufKostenv o n Individuen, dieals„fremd“gelten(undabgestempeltwerden)(2),derGebrauchvonKul-
turwerkzeugenschwächtnatürlicheMechanismend e s Eindämmensv o n Aggressiona b (3),Ideolo gienundbestimmteSprachverfahrenerleichternGewaltgegenFremde.ImArtikelwer-
denauch möglicheLösungenderdargestelltenProbleme gezeigt,diemi t derevolutionären Verspätungverbundensind.
Schlüsselworte:dasBöse,Moral,Kognitivismus,Evolution,Psychologie
InsDeutscheübersetztvonAnnaPastuszka InformationaboutAuthors:
STEFANFLOREK,JagiellonianUniversityinKrakow,FacultyofManagementandSocialCom- munication,InstituteofAppliedPsychology,DepartmentofForensicPsychologyandCriminology;ad- dressforcorrespondence:ul.Łojasiewicza4,30-348Kraków;e-mail:stefan.florek@uj.edu.pl
PRZEMYSŁAWPIOTROWSKI,JagiellonianUniversityinKrakow,FacultyofM a n a g e m e n t and SocialCommunication,InstituteofAppliedPsychology,DepartmentofForensicPsychologyandCriminol ogy;addressforcorrespondence:ul.Ł o j a s i e w i c z a 4,30-348Kraków;e-mail:p.piotrow-ski@uj.edu.pl
