NR 3034
Pamięci
Profesora Jana Przewłockiego
pod redakcją
Kazimierza Miroszewskiego i Mieczysława Stolarczyka
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2013
Redaktor serii: Nauki Polityczne
Mariusz Kolczyński
Recenzent
Jerzy Mizgalski
W dniu 11 marca 2011 roku w wieku 72 lat zmarł prof. zw. dr hab. Jan Przewłocki, długoletni pracownik naukowo-dydaktyczny Instytutu Nauk Poli- tycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W latach 1977—1980 kierował Zakładem Stosunków Międzynarodowych w tym Instytu- cie, w latach 1982—2003 Zakładem Międzynarodowych Stosunków Politycz- nych XX wieku, a od 2003 roku Zakładem Najnowszej Historii Politycznej.
Niniejszy zbiór poświęcony jest pamięci Profesora Jana Przewłockiego.
Autorami artykułów są pracownicy Uniwersytetu Śląskiego, głównie z Zakładu Stosunków Międzynarodowych INPiDz, a także badacze z innych polskich ośrodków naukowych. Problematyka tomu mieści się w ramach dwóch dyscy- plin naukowych: historii oraz politologii. Jest ona ściśle związana z zaintereso- waniami badawczymi i z pracą dydaktyczną Profesora. Zdecydowana większość Jego prac naukowych dotyczyła historii Górnego Śląska w okresie międzywo- jennym, szczególnie w latach 1918—1922, jednakże część obejmowała obszar badawczy charakterystyczny dla politologii, w tym przede wszystkim zagadnie- nia z zakresu współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych. Także swoją aktywność dydaktyczną Profesor Przewłocki realizował zarówno na kie- runkach historii w wielu uczelniach wyższych, jak i na kierunku politologii Uniwersytetu Śląskiego.
Zbiór zawiera 14 szkiców. W początkowej części zamieszono artykuły o charakterze historycznym, a następnie teksty z zakresu niektórych subdyscy- plin politologicznych. Julia Dziwoki w szkicu otwierającym zbiór podejmuje stosunkowo rzadko poruszany problem, dotyczący spuścizn archiwalnych uczo- nych i miejsc ich przechowywania. Celem artykułu Anny Odrzywolskiej-Kida- wy jest ukazanie poglądów niemieckiego teologa, filozofa, prawnika i lekarza Henryka Korneliusza Agryppy von Nettesheim (1486—1535) na temat miejsca i roli kobiet w społeczeństwie, zawartych w opracowaniu tegoż autora De
nobilitate et praecellentia feminei sexus eiusdemque supra virilem eminentia libellus. Ksiądz Jan Związek ukazuje wkład oraz różne formy pomocy zarówno materialnej, jak i religijno-patriotycznej duchowieństwa częstochowskiego die- cezjalnego i zakonnego w dzieło przyłączenia Górnego Śląska do Polski.
Działalność społeczno-kulturalną duchowieństwa diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej omawia ks. Jacek Kapuściński. Inicjatywy te sprowadzały się do działalności oświatowo-kulturalnej, dobroczynnej i spółdzielczej. Aktywni w tych przedsięwzięciach byli przede wszystkim biskupi Teodor Kubina i Antoni Zimniak, którzy własną postawą zachęcali i mobilizowali duchowieństwo diecezjalne do podobnych działań. W artykule Akcja germanizacyjna — Goralenvolk Zdzisław Gogola omawia m.in. kontekst polityczno-gospodarczy oraz ideologię zjawiska Goralenvolku na Podhalu. Ka- zimierz Miroszewski dokonuje prezentacji celów, struktur, charakteru funkcjo- nowania, a także głównych problemów związanych z działalnością Polskiej Partii Socjalistycznej w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1945—1946. Część hi- storyczną zbioru kończy esej Beaty Urbanowicz W poszukiwaniu nowego mo- delu i nowych koncepcji szkolnej edukacji historycznej, w którym zarysowane zostały istotne kwestie związane z trwającą w Polsce od wielu lat dyskusją nad nowymi koncepcjami edukacji historycznej.
Trzy z artykułów politologicznych dotyczą istotnych zagadnień związanych z transformacją ustroju społeczno-politycznego i ekonomicznego Polski po roku 1989. Otwiera je obszerny szkic Jana Walczaka, w którym autor ukazuje strate- gię przemian realizowanych w Polsce w latach 1989—1991 przez elity politycz- ne, wspomagane przez zaangażowanych politycznie intelektualistów. W tekście wyeksponowane zostały cele polskiej transformacji (polskiej tranzycji) w po- czątkowym okresie przemian, jej czynniki sprawcze i źródła ideowe. Autor podejmuje także próbę wyjaśnienia kwestii, dlaczego tak szybko zdezaktualizo- wały się postanowienia Okrągłego Stołu. Marian Mitręga w artykule Restruktu- ryzacja — między teorią a praktyką dokonuje przeglądu wielu pojęć restruktu- ryzacji występujących w literaturze przedmiotu, omawia ich klasyfikację, typologię i rodzaje. Znaczną część opracowania stanowią rozważania dotyczące polskiej restrukturyzacji własnościowej. Artykuł Ryszarda Szweda zawiera cie- kawą prezentację dyskusji i toczących się w Polsce zarówno w okresie między- wojennym, jak i po roku 1989 sporów, dotyczących usytuowania samorządu terytorialnego w systemie ustrojowym państwa, jego funkcji, kompetencji, nad- zoru, struktury organizacyjnej. Autor odnosi się także do dylematu polityczne- go i partyjnego bądź apolitycznego i ponadpartyjnego charakteru samorządu te- rytorialnego.
Cztery szkice dotyczą wybranych aspektów polityki zagranicznej państw i stosunków międzynarodowych w okresie pozimnowojennym. Tomasz Kubin wykazuje znaczenie pokoju jako najdonioślejszego motywu i celu procesu inte- gracji — najpierw zachodnioeuropejskiej, a po rozpadzie systemu dwubieguno-
wego obejmującej także państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Dokonuje identyfikacji i krótkiej analizy tych czynników, związanych z procesem in- tegracji europejskiej i funkcjonowaniem Unii Europejskiej, które przyczyniają się do utrzymania i wzmocnienia pokoju pomiędzy państwami członkowskimi UE oraz w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Katarzyna Czornik ukazuje doktry- nalne podstawy polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych wobec Bliskiego Wschodu w okresie zimnej wojny. Autorka wyeksponowała genezę, ewolucję i wiodące założenia doktryn bliskowschodniej polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych w okresach administracji kolejnych amerykańskich prezyden- tów w latach 1945—1989. Miron Lakomy podjął się opracowania bardzo inte- resującego zagadnienia, dotyczącego międzynarodowych kontrowersji wokół interwencji NATO w Libii w 2011 roku. Wyeksponował kwestie związane z międzynarodową reakcją na wojnę domową w Libii, motywami i charakte- rem interwencji NATO w tym kraju oraz najważniejszymi implikacjami tego zaangażowania. Mieczysław Stolarczyk zarysował istotę polityki wschodniej Polski w latach 1992—2007 i na tym tle ukazał cechy najbardziej charaktery- styczne, dotyczące nowych akcentów, które pojawiły się zarówno w koncepcji, jak i w praktyce polskiej polityki wschodniej pod koniec pierwszej dekady XXI wieku. Akcent w opracowaniu postawiony został na ukazanie najważniej- szych kontrowersji wokół koncepcji i praktyki polityki wschodniej Polski w la- tach 2008—2011.
Redaktorzy
Jan Przewłocki urodził się 4 listopada 1939 roku w Marles les Mines we Francji. W 1944 roku rozpoczął naukę we francuskiej szkole podstawowej.
W 1947 roku wraz z rodzicami przyjechał do Polski, do Wałbrzycha, gdzie w 1957 roku ukończył szkołę średnią i zdał maturę. W tym samym roku podjął studia na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.
W 1962 roku uzyskał tytuł magistra historii. Rozpoczął wówczas pracę jako nauczyciel historii w III Liceum Ogólnokształcącym w Rudzie Śląskiej Ko- chłowicach. Jednocześnie uczęszczał na poświęcone najnowszej historii po- wszechnej seminarium doktorskie prowadzone przez profesora Henryka Batow- skiego w Uniwersytecie Jagiellońskim. Zainteresowania najnowszą historią powszechną i najnowszą historią Górnego Śląska oraz początkowy etap kariery naukowej Jan Przewłocki zawdzięczał w dużym stopniu, co zawsze podkreślał, Swemu mistrzowi Profesorowi Henrykowi Batowskiemu, który był promotorem Jego pracy magisterskiej Stosunki francusko-radzieckie w latach trzydziestych oraz pracy doktorskiej Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku w latach 1920—1922, obronionej w Uniwersytecie Jagielloń- skim w 1968 roku.
Dnia 1 stycznia 1965 roku mgr Jan Przewłocki rozpoczął pracę w Śląskim Instytucie Naukowym w Katowicach. Kontynuował ją także już jako doktor historii po roku 1968. Na podstawie rozprawy habilitacyjnej Analiza zaintereso- wań Zachodniej Europy kwestiami Górnego Śląska w okresie międzywojennym Rada Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nadała Mu w roku 1975 stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych.
Od 1 października 1976 roku doc. dr hab. Jan Przewłocki był zatrudniony w In- stytucie Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego. W latach 1976—1978 oraz 1984—1990 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Nauk Społecznych UŚ, a w latach 1979—1981 dziekana tegoż Wydziału. W latach
1977—1980 kierował Zakładem Stosunków Międzynarodowych, a w okresie 1982—2003 Zakładem Międzynarodowych Stosunków Politycznych XX wie- ku. W latach 2003—2011 Profesor Jan Przewłocki kierował Zakładem Naj- nowszej Historii Politycznej. Dłuższy czas pracował także w Instytucie Historii WSP w Opolu, w WSP w Częstochowie, na Wydziale Filologiczno-Historycz- nym, gdzie pełnił także funkcję dziekana i prodziekana, oraz w Wyższej Szko- le Bankowej w Poznaniu, Wydział Zamiejscowy w Chorzowie. Tytuł profesora uzyskał decyzją Rady Państwa w 1987 roku, a profesorem zwyczajnym został mianowany w 1995 roku.
Profesor Jan Przewłocki jest autorem 11 prac zwartych, kilkudziesięciu artykułów naukowych oraz redaktorem bądź współredaktorem wielu prac zbiorowych. Był członkiem Rad Naukowych Śląskiego Instytutu Naukowego i Muzeum Górnośląskiego. Od 1987 roku pełnił funkcję przewodniczącego Ko- misji Historycznej katowickiego oddziału PAN. Przez kilka lat pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Uniwersytecie Śląskim. W okresie pracy zawodowej w szkolnictwie wyższym wypromował ponad 20 doktorów oraz kilkuset magistrów. Był recenzentem wielu prac dok- torskich, habilitacyjnych i profesorskich. Za działalność naukową i społeczną Profesor Jan Przewłocki został odznaczony Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi oraz Medalem Edukacji Narodowej.
Opracowanie Olga Szura-Olesińska
Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku w la- tach 1920—1922. Wrocław—Warszawa—Kraków 1970.
Ludowy charakter powstań śląskich. Katowice 1972.
Francuskie zainteresowania Górnym Śląskiem. Katowice 1973.
Mocarstwa zachodnioeuropejskie wobec problemów Górnego Śląska w latach 1918—1933. Katowice 1975.
Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w la- tach 1918—1939. Warszawa—Kraków 1978.
Bytom. Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i społeczne. Bytom 1979.
Insurgenci i politycy. Katowice 1982.
Śląsk na europejskiej scenie. Katowice 1986.
Śląsk w polityce międzynarodowej w okresie międzywojennym. Katowice 1987.
Z genezy niepodległości. Legiony. Katowice 1988.
Pierwsze powstanie śląskie. Katowice 1989.
Rola powstań śląskich w procesie kształtowania zachodniej granicy II Rzeczy- pospolitej. Opole 1992.
Wojciech Korfanty. Polityka, wzloty i niepowodzenia. Kielce 1993.
Wincenty Panic (1903—1968). W: „Studia i Materiały z Dziejów Województwa Katowickiego w Polsce Ludowej”. T. 3. Katowice 1969.
Józef Pukowiec (1904—1942). W: Śląski słownik biograficzny. T. 1. Red.
J. K a n t y k a, W. Z i e l i ń s k i. Katowice 1977.
Roguszczak Franciszek (1880—1941). W: Śląski słownik biograficzny. T. 3.
Red. J. K a n t y k a, W. Z i e l i ń s k i. Katowice 1981.
Michał Grażyński. W: Śląskie portrety. Katowice 1985.
Jeszcze raz o rozmowach Bonnet—Ribbentrop (grudzień 1938). „Studia z Naj- nowszych Dziejów Powszechnych” 1966, T. 5.
Nowe materiały do historii Górnego Śląska w okresie powstań i plebiscytu.
„Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1967.
Narodowa Partia Robotnicza na Górnym Śląsku w latach 1918—1921. W:
W Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku u progu i na początku nie- podległości (1918—1922). Red. H. R e c h o w i c z. Katowice 1968.
Czechosłowacja wobec problemu Górnego Śląska w latach 1919—1921. „Zara- nie Śląskie” 1968, nr 1.
Zarys działalności Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku (lipiec 1921 — czerwiec 1922). „Zaranie Śląskie” 1969, nr 2.
Stosunek Francji do problemów państwowej przynależności Górnego Śląska w latach 1918—1921. W: „Studia i Materiały z Dziejów Śląska”. T. 11. Ka- towice 1971.
Plebiscyt górnośląski. W: W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i ple- biscytu. Katowice 1971.
Stosunek mocarstw zachodnich do zagadnienia przynależności państwowej Gór- nego Śląska 1918—1922. W: W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu. Katowice 197l.
Historiografia polska o III powstaniu śląskim. „Śląski Kwartalnik Historyczny
— Sobótka” 1972, nr l.
Problemy rozwoju polskiego życia politycznego na Górnym Śląsku na przełomie 1921—1922 roku. „Zaranie Śląskie” 1972, nr 4.
Prasa polska na Górnym Śląsku wobec układów locarneńskich z 1925 roku.
„Zaranie Śląskie” 1973, nr 2.
Sprawy górnośląskie na forum Ligi Narodów w latach 1922—1933. „Zaranie Śląskie” 1975, nr 2.
Górny Śląsk jako problem europejski w dwudziestoleciu międzywojennym. W:
„Śląskie Studia Historyczne”. T. 1. Katowice 1975.
Prasa czechosłowacka wobec przewrotu majowego w Polsce. „Zaranie Śląskie”
1976, nr 4.
Zbliżenie francusko-niemieckie w drugiej połowie lat dwudziestych. W: „Histo- ria i Współczesność”. Katowice 1977.
Chadecja w województwie śląskim w latach 1922—1926. „Kwartalnik Opolski”
1977, nr 3.
Niepodległa Polska na politycznej mapie Europy po I wojnie światowej. „Zara- nie Śląskie” 1978, nr 3.
Ruch oporu w regionie bielsko-bialskim w latach 1939—1945. W: Podbeski- dzie. Jego droga do Polski Ludowej. Katowice 1979.
Wokół pierwszego powstania śląskiego. „Zaranie Śląskie” 1979, nr 2.
Miejsce i rola II Rzeczypospolitej w europejskim układzie sił. W: Dwie roczni- ce. Katowice 1980.
Miejsce powstań śląskich w europejskich wydarzeniach politycznych lat 1919—l921. W: „Studia Śląskie”. T. 88. Opole 1980.
Międzynarodowe aspekty problemu górnośląskiego w latach 1918—1922. W:
Powstania śląskie i plebiscyt z perspektywy 60-lecia. Opole 1981.
Wokół politycznych problemów III powstania śląskiego. „Zaranie Śląskie” 198l, nr 2.
Problem III powstania śląskiego na łamach prasy francuskiej. „Przegląd Praso- znawczy” 1982.
Problem Górnego Śląska na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku. W:
Problemy historii Słowian. Wrocław 1982.
Międzynarodowe uwarunkowania podziału Górnego Śląska w 1922 roku. „Za- ranie Śląskie” 1982, nr 1.
Katowice w okresie powstań śląskich i plebiscytu. „Rocznik Katowicki” 1983.
Zarys działalności Związku Młodzieży Polskiej we Francji „Grunwald”. W:
Tradycje i współczesność ruchu młodzieżowego. Katowice l983.
Miejsce Polski w Europie w latach 1918—1919 oraz 1944/1945. W: Polska w świecie. Z zagadnień polskiej polityki zagranicznej. Red. J. P r z e - w ł o c k i. Katowice 1984.
Nasze miejsce w Europie w XX wieku. W: Górny Śląsk i okolice. Katowice 1989.
Hitlerowskie obozy koncentracyjne w Europie w czasie II wojny światowej. Po- trzeby badawcze. W: „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem”.
Katowice 1993.
Ideowe dziedzictwo powstań śląskich. W: „Zeszyty Historyczne WSP Często- chowa”. T. 1. Częstochowa 1993.
Czynniki hamujące integrację europejską. W: Budowa środków zaufania mię- dzynarodowego zadaniem kultury. Opole 1993.
Problem niemiecki w myśli politycznej Edmunda Jana Osmańczyka. W: Ed- mund Jan Osmańczyk 1913—1989. Opole 1993.
Uwarunkowania walki politycznej ziem zaboru pruskiego o wyzwolenie narodo- we po I wojnie światowej. W: „Zeszyty Historyczne WSP Częstochowa”.
Częstochowa 1994.
Historyczne doświadczenia współpracy państw Grupy Wyszehradzkiej. (Zarys problemu). W: Bezpieczeństwo państw Grupy Wyszehradzkiej. Red.
J. P r z e w ł o c k i. Katowice 1995.
Częstochowa wobec plebiscytu i powstań śląskich. W: „Biuletyn Instytutu Filo- zoficzno-Historycznego WSP”. Częstochowa 1996.
Powstania śląskie z perspektywy lat dziewięćdziesiątych. W: Górny Śląsk czasu powstań i plebiscytu. Sprawy mało znane i nieznane. Bytom 1996.
Opracowanie Olga Szura-Olesińska
Moją ponad 30-letnią znajomość z Profesorem Janem Przewłockim można podzielić na trzy okresy. Pierwszy z nich to ten, kiedy jako student politologii Uniwersytetu Śląskiego uczestniczyłem w Jego wykładach jako nauczyciela akademickiego oraz w prowadzonym przez Profesora seminarium magister- skim. Drugi, gdy rozpocząłem pracę w Instytucie Nauk Politycznych i Dzienni- karstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, a Profesor był moim bezpośred- nim przełożonym jako kierownik Zakładu Stosunków Międzynarodowych, następnie zaś jako kierownik Zakładu Międzynarodowych Stosunków Politycz- nych XX wieku. Trzeci to lata 2003—2010, kiedy na bazie Zakładu Międzyna- rodowych Stosunków Politycznych XX wieku powstały dwa zakłady: Zakład Stosunków Międzynarodowych, którym mam przyjemność kierować, oraz Zakład Najnowszej Historii Politycznej, którego kierownikiem został prof. zw.
dr hab. Jan Przewłocki. W tym ostatnim okresie jako kierownicy dwóch Zakładów, które niejako „wyrosły z jednego pnia”, współpracowaliśmy, sta- wiając czoła wielu wspólnym problemom związanym z prowadzonymi w obu Zakładach badaniami naukowymi czy kwestiami dotyczącymi zajęć dydaktycz- nych ze studentami.
Długoletnia, bliska znajomość i współpraca naukowa, badawcza i dydak- tyczna, a przede wszystkim wielka przychylność Profesora, o której mogłem się przekonać wielokrotnie, sprawiają, że trudno w krótkim wspomnieniu o Nim znaleźć adekwatne słowa, które nie zabrzmią nazbyt banalnie. Był bowiem osobą, której wiele zawdzięczam w swoim życiu zawodowym. To On zapropo- nował mi w roku 1979 pracę na stanowisku asystenta stażysty w kierowanym przezeń Zakładzie Stosunków Międzynarodowych. Sprawiło to, że swoje życie zawodowe związałem z Uniwersytetem Śląskim. Kilka lat później Profesor zo- stał promotorem mojej pracy doktorskiej. Wówczas też bardzo ceniłem sobie comiesięczne spotkania w ramach seminarium doktorskiego prowadzonego
przez Profesora Przewłockiego. Nieskrępowana dyskusja wokół podejmo- wanych tematów była bardzo inspirująca dla jej uczestników. Uczyliśmy się kultury dyskusji akademickiej, w tym dążenia do formułowania sądów obiek- tywnych i poszanowania odmiennych poglądów dyskutantów. W ramach prowadzonego przez Profesora seminarium doktorskiego powstało wiele warto- ściowych dysertacji, które ukazały się drukiem. W znacznej ich części wyko- rzystane zostały materiały archiwalne.
W mojej ocenie, jednym z największych dokonań Profesora Przewłockiego jako kierownika Zakładu Stosunków Międzynarodowych, a następnie Zakładu Międzynarodowych Stosunków Politycznych XX wieku było mobilizowanie podległych Mu pracowników do aktywności naukowej, polegającej na udziale w zespołowych tematach badawczych i publikacji efektów tych badań w reda- gowanych przez Profesora pracach zbiorowych. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku ukazało się wiele zbiorów redagowanych bądź współredagowanych przez Profesora, m.in.: Kultura jako nośnik treści ideolo- gicznych w stosunkach międzynarodowych (Katowice 1983); Z problematyki tożsamości narodowej we współczesnych stosunkach międzynarodowych (Kato- wice 1986); Współistnienie w latach osiemdziesiątych (Katowice 1989); Kon- frontacja w stosunkach międzynarodowych w latach osiemdziesiątych (Katowi- ce 1990); Wybrane problemy stosunków międzynarodowych (Katowice 1991);
Elementy przeobrażeń europejskich (Katowice 1992); Z europejskich proble- mów międzynarodowych (Katowice 1993); Czynniki integrujące i dezinte- grujące Europę Środkową (Katowice 1994); Polska a przemiany współczesnej Europy (Katowice 1994); Bezpieczeństwo państw Grupy Wyszehradzkiej (Kato- wice 1995).
Profesor Jan Przewłocki pozostanie na zawsze w mojej pamięci nie tylko jako osoba skromna i niezmiernie mi życzliwa, ale także jako dużego formatu uczony, badacz i autor wielu publikacji, przede wszystkim z zakresu historii międzywojennej Górnego Śląska, w tym głównie międzynarodowych implikacji przynależności Górnego Śląska do Polski. Z tego zakresu Profesor opublikował Swoje najważniejsze prace zwarte i kilkadziesiąt artykułów w pracach zbioro- wych i w czasopismach specjalistycznych. Jego bardzo dobrze udokumentowa- ne, rzetelne analizy podejmowanych tematów badawczych z tego obszaru zy- skały Mu uznanie w środowisku polskich badaczy Górnego Śląska. Prace autorstwa Profesora, takie jak: Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscy- towa na Górnym Śląsku w latach 1920—1922 (Wrocław 1970); Francuskie za- interesowania Górnym Śląskiem (Katowice 1973); Mocarstwa zachodnioeuro- pejskie wobec problemów Górnego Śląska w latach 1918—1933 (Katowice 1975); Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918—1939 (Warszawa—Kraków 1978); Śląsk w polityce mię- dzynarodowej w okresie międzywojennym (Katowice 1987), należą do najbar- dziej wartościowych w Jego dorobku naukowym i pozwalają na zaliczenie Go
do czołowych polskich badaczy międzynarodowych implikacji problemów Gór- nego Śląska w okresie międzywojennym.
Z rozmów ze studentami wiem, że Profesor miał opinię jednego z naj- bardziej niekonwencjonalnych dydaktyków historii, potrafił sprowadzić podręcz- nikową wiedzę o wielkich wydarzeniach i procesach historycznych do ludzkie- go wymiaru bez nadmiernego patosu. Wielu studentów ceniło u Profesora Przewłockiego właśnie to, że uczył w niekonwencjonalny sposób krytycznego myślenia i analizy przyczynowo-skutkowej procesu dziejowego, zamiast proste- go przyjmowania za oczywiste „prawd objawionych” zamieszczonych w wielu podręcznikach poświęconych historii Polski i historii powszechnej.
Sądzę, że Pan Profesor chciałby pozostać w mojej i innych pamięci takim, jakim był: barwną, nieszablonową postacią.
Mieczysław Stolarczyk
Będąc studentem historii na Wydziale Nauk Społecznych, poznałem Pro- fesora Jana Przewłockiego jako Dziekana naszego Wydziału oraz historyka.
Wśród studentów interesujących się historią najnowszą, a szczególnie historią Górnego Śląska, dużym zainteresowaniem cieszyły się rzetelnie udokumentowa- ne prace Profesora — Mocarstwa zachodnioeuropejskie wobec problemów Gór- nego Śląska w latach 1918—1933 (Katowice 1975); Stosunek mocarstw za- chodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918—1939 (Warszawa—Kraków 1978). Bezpośrednio spotkałem się z Nim w trakcie moje- go egzaminu magisterskiego. Profesor był przewodniczącym komisji. Moja praca magisterska poświęcona była jednej z organizacji kombatanckich, powstałych po zakończeniu II wojny światowej. Profesor był w tym czasie mocno zaangażowany w działalność Związku Byłych Powstańców Śląskich. Stąd też wywiązała się dyskusja na temat roli tych organizacji w życiu społeczno-politycznym Polski.
Bliżej poznałem Profesora w drugiej połowie lat 90. Jako kierownik ds.
Studiów Zaocznych WNS (od 1993 roku), a następnie prodziekan ds. Studiów Zaocznych WNS przewodniczyłem komisjom obrony prac magisterskich stu- dentów — uczestników seminariów magisterskich prowadzonych przez Pro- fesora. Były to bardzo ciekawe i inspirujące spotkania. Profesor nie wymagał od magistrantów wiedzy podręcznikowej. Wręcz zmuszał ich do budowania własnych sądów, zarówno politologicznych, jak i historycznych. Uczył myślenia przyczynowo-skutkowego, łącząc w sobie cechy politologa oraz historyka ukształtowanego w trakcie studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim, szczególnie na seminariach prowadzonych przez prof. Henryka Batowskiego. Te cechy Pro- fesora były również widoczne w trakcie wykładów z najnowszej historii po- wszechnej. Studenci podkreślali, że był niekonwencjonalnym dydaktykiem, któ- ry nie tylko przekazywał wiedzę historyczną, ale także uczył kultury dyskusji akademickiej.
Będąc od 1999 roku członkiem Komisji Historycznej PAN Oddziału w Ka- towicach, uczestniczyłem w posiedzeniach prowadzonych przez Profesora. Do- minowała na nich nieskrępowana dyskusja wokół podejmowanych tematów, poszanowanie odmiennych poglądów dyskutantów. Często w drodze na wyjaz- dowe posiedzenia Komisji dyskutowaliśmy zarówno o wydarzeniach historycz- nych, jak i o bieżących wydarzeniach politycznych. Dominował w nich bardzo duży realizm prezentowany przez Profesora. Analiza wydarzeń była bardzo czę- sto niesztampowa, inspirująca do nowego spojrzenia, odmiennego od propono- wanych w opracowaniach historycznych czy politologicznych.
W mojej pamięci Profesor pozostał także osobą szczególnie dbającą o kul- turę języka polskiego. Walczył o to zarówno w trakcie spotkań naukowych, jak i podczas zajęć dydaktycznych ze studentami. Często dyskutował o znaczeniu, genezie danego słowa. Jego przywiązanie do kultury słowa wynikało zapewne z doświadczeń życiowych. Po powrocie z Francji w szkole średniej, ale także na krakowskich studiach uczył się literackiego języka polskiego, z którym wcześniej kontakt miał znikomy.
Zapewne mało znaną dziedziną życia Profesora jest Jego twórczość poetyc- ka. Opublikowane zostały trzy zbiory wierszy Profesora. Oto dwa utwory z to- miku Wiersze:
Zwykły stolik, dwa krzesła Lampa rzucała ciepły blask Zwykły gest, uśmiechy i słowa A jednak coś fascynowało nas Ile słów mówiliśmy tu sobie Ile sprzeczek i wyznań i łez Ile przykrych słów mówiłem Tobie Ile razy tu byliśmy... kres
Zwykły stolik, dwa krzesła...
Jedno puste i zimno tu tak Nawet lampa jak gdyby przygasła I kawa jakiś cierpki ma smak1
****
Ja już widziałem tunel swój I ładną w nim poświatę Widziałem, gdzie jest mój kres I tylko o czymś jeszcze myślałem Czy przeżyłem dobrze ten świat Czy nikogo nie skrzywdziłem
1 J. P r z e w ł o c k i: Wiersze z lat 1964—1987. W: I d e m: Wiersze. Częstochowa 2004, s. 4.
Czy nie zawiniłem wobec tych Którzy dali mi życie
Czy nie zabrakło mi sił Aby iść ich dobrym tropem Aby tworzyć to, co mogę sam I to, czego mnie nauczyli Aby móc spokojnie powiedzieć Że przeżyłem dobrze życie Ja nie żałuję swoich dni Przeżyłem je, jak każdy inny Szkoda mi tylko straconych chwil I tego, co w nich było najwspanialsze Marzeń o wszystkim, tęsknoty za czymś Okiem widoku nieobjętym
Daleki sięgałem, zmierzałem ku czemuś A za chwilę widziałem tylko małego siebie Ja nie żałuję tamtych dni
I chwil z wami spędzonych Ja tylko proszę, wróćcie mi To, co zostało w mojej pamięci Z tamtych przeżytych dni2.
Profesor był również pasjonatem sportu. W czasach młodości grał w koszy- kówkę i siatkówkę. Szczególnie interesował się piłką nożną i siatkówką. Często prowadziliśmy dyskusje o wydarzeniach sportowych zarówno tych, które przeszły już do historii sportu polskiego i śląskiego, jak i tych, które na bieżąco śledził Profesor w trakcie telewizyjnych transmisji. Jako kibic sportów zimo- wych podziwiał sukcesy Adama Małysza i Justyny Kowalczyk.
Podzielam zdanie prof. M. Stolarczyka, że Pan Profesor powinien pozostać w naszej pamięci jako wybitny uczony, ale zarazem postać barwna i nieszablo- nowa. Jako człowiek niezmiernie życzliwy otaczającym Go ludziom.
Kazimierz Miroszewski
2 J. P r z e w ł o c k i: Wiersze z lat 2002—2004. W: I d e m: Wiersze..., s. 50.
Julia Dziwoki
Definicja spuścizny przyjęta w archiwistyce polskiej brzmi: „Spuścizna ar- chiwalna (papiery) to termin stosowany na oznaczenie zespołu archiwalnego wytwarzanego przez osobę fizyczną. W praktyce włącza się do spuścizny także zbiory archiwalne powstałe z zainteresowań kolekcjonerskich twórcy spuści- zny”1. Spuścizna archiwalna określana jest także, jako „archiwum osobiste”,
„archiwum”, „zbiór archiwalny” lub „papiery”. Popularyzatorem terminu „spu- ścizna” był Zygmunt Kolankowski, który przygotowując wytyczne opracowania spuścizn archiwalnych w latach 50. XX wieku z powodu braku literatury pol- skiej korzystał z dorobku archiwistyki niemieckiej w tym zakresie. W niemiec- kiej literaturze posługiwano się terminem „Nachlass”, czyli „dziedzictwo”, „do- robek duchowy” lub „dorobek kulturowy”2.
1 Polski słownik archiwalny. Red. W. M a c i e j e w s k a. Warszawa 1974, s. 76.
2 A. K u l e c k a: Spuścizny w archiwach, bibliotekach i muzeach w Polsce. „Archeion”
1999, T. 100, s. 71, 73.
Pañstwowy zasób archiwalny
Niepañstwowy zasób archiwalny Narodowy
zasób archiwalny
Nieewidencjonowany zasób prywatny Ewidencjonowany
zasób publiczny
Narodowy zasób archiwalny dzieli się na państwowy i niepaństwowy. Nie- państwowy obejmuje ewidencjonowany zasób publiczny oraz nieewidencjono- wany zasób prywatny, czyli spuścizny. Materiały archiwalne wytworzone w wy- niku działalności osoby fizycznej stanowią jej własność oraz jej następców prawnych. Na wniosek właściciela lub posiadacza oraz na podstawie decyzji właściwego dyrektora archiwum państwowego można wpisać materiały archi- walne do rejestru niepaństwowego zasobu archiwalnego. Wpisane do rejestru materiały archiwalne stanowiące spuściznę mogą być wówczas konserwowane na koszt państwa, ale właściciel ma obowiązek zapewnić tym materiałom archi- walnym odpowiednie warunki przechowywania i ochronienia przed uszkodze- niem, zniszczeniem i utratą. Spuścizny zgodnie z ustawą o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach mogą być zbywane w wyniku umowy kupna sprzeda- ży. Jednak prawo pierwokupu zastrzeżono dla archiwów państwowych lub wy- odrębnionych3. Już w Dekrecie o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami z 7 lutego 1919 roku zagwarantowano opiekę państwa pol- skiego nad archiwaliami prywatnymi zwłaszcza w sytuacji zagrożenia. Wydział Archiwów Państwowych przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego za zgodą właściciela mógł włączać jako depozyty archiwa prywat- ne do zasobu państwowego, a także udzielać rad w zakresie przechowywania i konserwacji oraz wizytować te archiwa4.
Spuścizny osób ważnych dla społeczeństwa, polityki, nauki, kultury itp.
gromadzone są w archiwach, bibliotekach, a nawet muzeach. Instytucje te mogą je kupować lub nabywać jako dary i depozyty5. Dlatego nie ma zastosowania w tym przypadku zasada pertynencji terytorialnej, czyli przynależności mate- riałów archiwalnych do terytorium oraz proweniencji, gdyż zdarza się także rozproszenie materiałów archiwalnych ze spuścizn6.
Instytucją specjalizującą się w Polsce w opracowywaniu i przechowywa- niu spuścizn jest Archiwum Polskiej Akademii Nauk, które według statutu z 1952 roku i ustawy o Polskiej Akademii Nauk z 25 kwietnia 1997 roku ma za zadanie gromadzenie w swoim zasobie spuścizn uczonych. Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie zostało powołane na mocy uchwały nr 167/53 Sekretariatu Naukowego Prezydium PAN z dnia 1 grudnia 1953 roku.
Archiwum Polskiej Akademii Nauk jest archiwum z powierzonym zasobem ar- chiwalnym. Zasób warszawskiego archiwum liczy 618 zespołów, co stanowi
3 Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach. „Dziennik Ustaw” 2011, nr 123, poz. 698 z późn. zmianami, art. 2, art. 9, s. 41, 46—51.
4 S. S i e r p o w s k i, D. M a t e l s k i: Dzieje archiwistyki polskiej. Wybór źródeł. T. 1.
Poznań 1988, s. 9—20, 31—40.
5 H. R o b ó t k a, B. R y s z e w s k i, A. T o m c z a k: Archiwistyka. Warszawa 1989, s. 122.
6 Ibidem, s. 20 — archiwista francuski Natalis de Wailly w 1838 roku sformułował zasadę poszanowania zespołu archiwalnego — proweniencji.
1 591,61 m.b. akt. Większość bo aż 503 zespoły materiałów archiwalnych stanowią spuścizny7.
Funkcjonujące od 1953 roku Archiwum Polskiej Akademii Nauk w War- szawie wkrótce zaczęło tworzyć oddziały na terenie kraju8.
W 1954 roku na bazie Działu Archiwalnego Biblioteki PAN powołano od- dział w Krakowie, który usamodzielnił się w 2001 roku i przyjął nazwę Archi- wum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, nawiązując do swoich historycznych początków, czyli Archiwum Towarzystwa Naukowego Krakowskiego prowadzonego od 1840 roku9.
W 1956 roku otwarto Oddział Archiwum PAN w Poznaniu. Początkowo re- jestrowano w nim materiały źródłowe do historii nauki. Obecnie w zasobie po- znańskiego oddziału Archiwum PAN (308 m.b. akt) znajduje się 119 spuścizn.
Od 1974 roku zaczął funkcjonować szczególnie nas interesujący Oddział Archiwum PAN w Katowicach, najpierw z siedzibą w Zabrzu, od 1982 roku w Wodzisławiu Śląskim, a od 2012 roku w Katowicach. Ten oddział posiada najmniejszy zasób (66 m.b. akt), w tym 25 spuścizn po uczonych (zob. tab. 1).
Warto jednak zaznaczyć, że można tam znaleźć archiwa osobiste prof. dr. hab.
Józefa Chlebowczyka, prof. dr. hab. Franciszka Hawranka oraz Ludwika Musioła10.
Gromadzone spuścizny mają przede wszystkim służyć naukowcom i powin- ny być tak opracowane, by można było łatwo z nich korzystać. Spuścizny jako materiały prywatne zazwyczaj nie mają — z założenia twórcy — struktury we- wnętrznej i nie są uporządkowane. Pozostałe materiały archiwalne stanowią bo- wiem efekt uboczny działalności naukowej, politycznej lub społecznej bądź od- zwierciedlają zainteresowania kolekcjonerskie twórcy spuścizny11.
Adam Moraczewski (1907—1940) był jednym z pierwszych archiwistów, którzy podczas porządkowania archiwum osobistego gen. Jana Krukowieckiego (1772—1850) podjęli problem opracowania modelu struktury spuścizn archi- walnych. Generał był uczestnikiem wojen napoleońskich oraz powstania listopa- dowego. Po dokładnej analizie biografii oraz zgromadzonych przez generała materiałów uznał, że stanowią one zespół archiwalny i należy je przede wszyst-
7 Z. K o l a n k o w s k i: Archiwum Polskiej Akademii Nauk (1954—1959). Warszawa 1960, s. 131—132; A. T o m c z a k: Zarys dziejów archiwów polskich. Cz. 2: Od wybuchu I wojny światowej do roku 1978. Toruń 1980, s. 236; Przewodnik po zasobie Archiwum PAN. Oprac.
H. K r a j e w s k a, A. K u l e c k a. Warszawa 1999, s. VIII, 1.
8 A. K u l e c k a: Wstęp. W: Przewodnik po zasobie Archiwum PAN. Oprac. H. K r a - j e w s k a, A. K u l e c k a. Warszawa 1999, s. VIII.
9 http://www.archiwum-nauki.krakow.pl
10 Przewodnik po zasobie Archiwum PAN..., s. 510—523.
11 A. P i b e r: Spuścizna archiwalna — jej istota, zawartość, układ, metody porządkowania.
„Archeion” 1965, T. 42, s. 44; Z. K o l a n k o w s k i: Archiwalne opracowanie spuścizn rękopiś- miennych i jego problemy. W: Pamiętnik VIII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Kra- kowie. Cz. 1. Warszawa 1958, s. 134.
T a b e l a 1 Spuścizny w zasobie Archiwum PAN Oddział w Katowicach
Lp. Nazwisko i imię
twórcy Lata życia Dziedzina nauki Uczelnia lub towarzystwo naukowe
Wielkość określona w m.b.
1 2 3 4 5 6
1. Baran Marceli, prof.
dr hab.
1921—1983 energetyka Politechnika Śląska w Gliwicach
0,02
2. Burzyński
Włodzimierz, prof. dr hab.
1900—1970 mechanika Politechnika Śląska w Gliwicach
0,8
3. Chlebowczyk Józef, prof. dr hab.
1924—1985 historia Uniwersytet Śląski (filia w Cieszynie)
3,5
4. Hawranek Franciszek, prof. dr hab.
1919—1981 historia Instytut Śląski w Opolu
2,7
5. Hobler Tadeusz 1899—1975 inżynieria che- miczna
Politechnika Śląska w Gliwicach
0,15
6. Hornung Zbigniew 1903—1981 historia sztuki — 1,2
7. Kossuth Stanisław, doc.
1893—1968 historia górnictwa Główny Instytut Górnictwa w Kato- wicach
0,43
8. Kuhl Jan, prof. dr hab. 1889—1982 mineralogia, petro- grafia węgla
Politechnika Śląska w Gliwicach
1,9
9. Laskowski Władysław, doc.
1911— chemia fizyczna, ochrona środowi- ska
Politechnika Śląska w Gliwicach
0,35
10. Leśniański Wacław, prof. dr hab.
1886—1956 chemia organiczna Politechnika Śląska w Gliwicach
2,0
11. Musioł Ludwik 1892—1970 historia, archiwista Biblioteka Śląska 1,6 12. Paluch Jan, prof. dr
hab.
zm. 1982 ochrona środowi- ska
Politechnika Śląska w Gliwicach
1,0
13. Pol Adam, mgr inż. historia nauki Politechnika Śląska w Gliwicach
0,35
14. Rabek Tadeusz Ignacy, prof. dr hab.
1904—1965 chemia Politechnika Wrocławska
1,1
15. Rabsztyn Jerzy, prof.
dr hab.
1907—1972 górnictwo Główny Instytut Górnictwa w Kato- wicach,
Politechnika Śląska w Gliwicach
0,08
16. Rehorowski Marian Kacper, doc.
1911—1973 historia mebli, ar- chitektura wnętrz
Uniwersytet Wrocławski
3,5
17. Roniewicz
Włodzimierz, prof. dr hab.
1893—1956 hydrologia Akademia Górni- czo-Hutnicza w Kra- kowie
0,3
kim uporządkować w sposób czytelny dla użytkowników archiwum12. Postano- wił więc nadać „papierom generała Jana Krukowieckiego” układ struktural- no-rzeczowy, dzieląc materiały na pięć grup: 1) papiery prywatne (głównie korespondencja), 2) papiery osobiste (zapiski generała), 3) papiery publiczne (układ chronologiczny), 4) papiery obce, 5) notatki i wypisy13.
W 1955 roku w Archiwum PAN rozpoczęto opracowanie niewielkich spu- ścizn historyków prawa W.A. Maciejowskiego i S. Borowskiego, by nabyć pierwsze doświadczenia i wypracować właściwą metodykę prac. Równocześnie przygotowywano się teoretycznie i zaczęto gromadzić europejską literaturę przedmiotu. W ten sposób już w 1955 roku wypracowano prowizoryczny sche- mat układu spuścizn z podziałem na sześć grup rzeczowych:
III. Dokumenty osobiste.
III. Materiały działalności naukowej, które podzielono na siedem podgrup.
Pierwsza powinna dotyczyć działalności twórczej i należy do niej zaliczyć rękopisy prac gotowych oraz w przygotowaniu. Druga zawiera działalność
1 2 3 4 5 6
18. Schimitzek Antoni, prof. dr hab.
1868—1959 historia górnictwa Akademia Górniczo- -Hutnicza w Krako- wie
0,2
19. Szpilczyński Stanisław 1910—1981 historia medycyny Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN
1,3
20. Świętochowski Bolesław, prof. dr hab.
1895—1975 rolnictwo, gleboznawstwo
Akademia Rolnicza we Wrocławiu
0,14
21. Thullie Czesław, prof.
dr hab.
1888—1976 architektura, budownictwo
Politechnika Śląska w Gliwicach
1,3
22. Wąsowska Józefa, doc.
1908—1957 chemia sanitarna Politechnika Śląska w Gliwicach
0,6
23. Wierzbicki Jan, prof.
dr hab.
1896—1977 rolnictwo Wyższa Szkoła Rol- nicza we Wrocławiu
2,0
24. Zaczyński Eugeniusz, prof. dr hab.
1899—1964 gospodarka wodna, hydrobiologia
Politechnika Śląska w Gliwicach
0,1
25. Zaremba Jan Kazimierz, prof. dr hab.
1906—1983 historia literatury, dydaktyka
Uniwersytet Śląski 3,5
Ź r ó d ł o: Przewodnik po zasobie Archiwum PAN. Oprac. H. K r a j e w s k a, A. K u l e c k a. Warszawa 1999, s. 510—523.
cd. tab. 1
12 A. M o r a c z e w s k i: Papiery generała Krukowieckiego, ich zawartość, losy i stan obecny. „Archeion” 1932, T. 10, s. 110—120.
13 Ibidem.
pedagogiczną, czyli konspekty wykładów, materiały seminaryjne oraz inne.
Trzecia podgrupa obejmuje materiały popularyzatorskie. Czwarta to prace wydawnicze, czyli zaangażowanie w prace redakcji, opinie i recenzje. Ko- lejna podgrupa to działalność organizacyjna w pracach towarzystw i insty- tutów naukowych. W szóstej należało zgromadzić korespondencję nauko- wą, a w ostatniej materiały warsztatowe, czyli notatki, wypisy archiwalne, kartoteki, bibliografie, rysunki, plany itp.
III. Działalność społeczna o charakterze nienaukowym.
IV. Korespondencja prywatna, czyli rodzinna i osobista.
IV. Wspomnienia: pamiętniki i diariusze.
VI. Aneksy rozumiano wówczas jako wycinki prasowe, fotografie, pamiętniki oraz materiały obce.
Podjęcie się opracowania dużej spuścizny historyka Marcelego Handels- manna przyczyniło się do przygotowania już w 1956 roku drugiego schematu, w którym dokonano wartościowania poszczególnych grup, co miało doprowa- dzić do większej czytelności i dostępności spuścizny. Struktura modelu składała się z pięciu grup. Za najważniejszą uznano materiały działalności naukowej, kolejna to materiały działalności politycznej i społecznej. Utworzono nową gru- pę: materiały osobiste, do której włączono korespondencję prywatną, sprawy gospodarcze i finansowe. Czwarta grupa obejmowała materiały wspomnienio- we, a piąta — aneksy.
Warto również zauważyć, że przygotowano wówczas układ wstępu do in- wentarza spuścizny, który prezentował dane biograficzne o twórcy spuścizny i informacje o zgromadzonych materiałach. Wiadomości wstępne o zespole to tytuł, czyli imię i nazwisko twórcy spuścizny, kto przekazał materiały oraz roz- miar. Następnie należało przedstawić krótką biografię twórcy z uwzględnieniem działalności naukowej oraz społeczno-politycznej. W kolejnym punkcie opisy- wano i charakteryzowano materiały archiwalne. Uwagi metodyczne miały na celu ułatwienie korzystania. Na koniec prezentowano bibliografię. W roku 1957 przygotowano drugą już poprawioną wersję wstępu do inwentarza. Zmiana po- legała na włączeniu piątego punktu, czyli bibliografii, do drugiego punktu o twórcy spuścizny. Punkt trzeci sprecyzowano i zalecono, by charakterystyka zespołu była uzupełniona informacjami dotyczącymi braków o publikacjach spuścizny po śmierci jej twórcy i o częściach zespołu przechowywanych w in- nych instytucjach. Wstęp do inwentarza spuścizny mógł mieć objętość od 2 do nawet 12 stron w zależności od wielkości spuścizny i wyraźnie miał zachować charakter notatki informacyjnej14.
14 H. D y m n i c k a: Prace Archiwum PAN nad metodyką porządkowania spuścizn. W:
„Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk”. Nr 2. Warszawa 1959, s. 32—36, zob. s. 33 — zwrócono zwłaszcza uwagę na dwa artykuły: Aksel Harnack, Spuścizny rękopiśmienne polityków i uczonych, znaczenie, porządkowanie i wykorzystanie oraz L.M. Iwanowa, Archiwum Wiktora I. Grygorowicza.
Ostateczną wersję Wytycznych opracowania archiwalnego spuścizn rękopiś- miennych, projekt opublikowano w 1958 roku. Rozesłano ją wówczas do wszystkich archiwów centralnych i wojewódzkich, a nawet europejskich oraz do bibliotek, w których były działy zbiorów rękopiśmiennych, by rozpocząć sze- roką dyskusję i wypracować wspólny schemat15.
Przedstawiony wówczas schemat był następujący:
1. Prace naukowe.
2. Materiały działalności naukowej, społecznej, politycznej i innej.
3. Materiały biograficzne.
4. Korespondencja.
5. Materiały o twórcy zespołu.
6. Materiały osób obcych.
lub
7. Materiały rodzinne lub rodowe.
8. Materiały osób obcych.
Faktycznie model wytycznych z 1958 roku funkcjonował do 1990 roku, kiedy to Archiwum PAN w wyniku wieloletnich doświadczeń w opracowy- waniu spuścizn archiwalnych przygotowało kolejne uzupełnione i poprawione Wytyczne Archiwum Polskiej Akademii Nauk z 1990 roku opracowania spuścizn archiwalnych po uczonych. W nowym modelu dodano grupę „załączniki”. Za- lecono poprzedzić prace nad spuścizną czynnościami przygotowawczymi i se- gregacją wstępną. Czynności wstępne polegać miały na sprawdzeniu wszystkich informacji o spuściźnie i jej twórcy z wykorzystaniem archiwalnych pomocy ewidencyjnych, dostępnej literatury oraz źródeł przechowywanych w innych archiwach, np. uczelni. Opracowujący spuściznę archiwista powinien rozpo- znać, czy materiałom nadano porządek lub czy istnieje już spis bądź inwentarz.
W czasie prac wstępnych należało przygotować plan porządkowania. Podczas segregacji wydzielano materiały wymagające konserwacji oraz uwalniano ze- spół od materiałów niearchiwalnych. W przypadku braku porządku wewnętrz- nego nadanego przez twórcę spuścizny należało materiały podzielić według przyjętego i zaleconego w wytycznych schematu.
„1. Prace twórcy spuścizny:
a) opracowania, artykuły i referaty, b) publikacje źródłowe,
c) wykłady (konspekty, teksty, skrypty),
d) recenzje i opinie o pracach, które ukazały się drukiem, e) projekty techniczne, wynalazki i patenty,
f) prace popularnonaukowe (w tym wywiady, prelekcje, artykuły dla środ- ków masowego przekazu),
g) przemówienia okolicznościowe, wspomnienia pogrzebowe itp.,
15 Ibidem, s. 42—44.
h) prace literackie,
i) tłumaczenia z języków obcych,
j) materiały warsztatowe (zapiski, kartoteki, bibliografie, wypisy i notatki z literatury, zapiski obserwacji i badań, obliczenia, odpisy i wypisy archi- walne, fotografie, wycinki prasowe, itp.).
2. Materiały działalności twórcy spuścizny:
a) organizacyjno-naukowej na uczelniach wyższych, w instytutach, towarzy- stwach naukowych, na zjazdach i konferencjach naukowych,
b) dydaktycznej w szkołach, uczelniach wyższych, na kursach itp.,
c) opiniowania prac naukowych oraz działalności osób niezwiązanych z dzia- łalnością dydaktyczną,
d) zawodowej w innych instytucjach,
e) wydawniczej, redakcyjnej i opinie o pracach dla celów wydawniczych, f) społeczno-politycznej,
g) ewentualnie innej działalności.
3. Materiały biograficzne
a) autobiografie, ankiety personalne, zestawienia bibliografii prac włas- nych,
b) dokumenty osobiste,
c) dokumenty dotyczące przebiegu nauki szkolnej, studiów, pracy i działal- ności,
d) zeszyty szkolne i notatki ze studiów, e) pamiętniki, dzienniki, albumy pamiątkowe,
f) dyplomy honorowe, legitymacje odznaczeń, gratulacje i laurki, g) materiały gospodarcze i majątkowe,
h) materiały dotyczące stanu zdrowia,
i) świadectwo zgonu, klepsydry, zwięzłe nekrologi, kondolencje.
4. Korespondencja:
a) wychodząca, b) wpływająca.
5. Materiały o twórcy zespołu:
a) życiorysy i wspomnienia,
b) bibliografie prac zestawionych przez osoby trzecie, c) recenzje o jego pracach, polemiki.
6. Materiały rodzinne (i rodowe).
7. Materiały osób obcych.
8. Załączniki”16.
16 Wytyczne Archiwum Polskiej Akademii Nauk z 1990 roku opracowania spuścizn archiwal- nych po uczonych. W: Zbiór przepisów archiwalnych wydanych przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w latach 1952—2000. Oprac. M. T a r a k a n o w s k a, E. R o s o w - s k a. Warszawa 2001, s. 732—734.
Wyłączoną ze spuścizny dokumentację czasowej wartości praktycznej (np.
pokwitowania za opłaty mieszkaniowe, podatkowe, energię elektryczną, karty gwarancyjne) oddaje się do dyspozycji spadkobierców lub upoważnionych przez twórcę spuścizny osób. Eksponaty muzealne za zgodą spadkobierców można przekazywać do muzeów, gdzie są właściwie przechowywane, konserwowane i eksponowane. Podobnie można postąpić z książkami niezwiązanymi z po- szczególnymi grupami, bez dedykacji oraz uwag. Jednak przejmująca je biblio- teka powinna zaznaczyć w rubryce „Uwagi” w księdze inwentarzowej, że nale- żały one do spuścizny NN. Fotografie w zespole mogą być załączone luzem lub naklejone w albumach. Jeśli materiały fotograficzne występowały w dużej ilo- ści (pozytywy i negatywy), należało potraktować je jako kolekcję.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na porządkowanie korespondencji. Najpierw należy podzielić ją na wychodzącą i wpływającą. Korespondencję wpływającą dzieli się alfabetycznie według nadawców. Natomiast listy od jednego kore- spondenta układamy chronologicznie. Rzadziej w spuściznach występuje kore- spondencja wychodząca, nie mamy zwyczaju pozostawiać kopii wysyłanych li- stów, jeśli jednak zachowa się i taka korespondencja, to stosuje się tę samą metodę, co w korespondencji wpływającej.
Po podziale całości materiałów archiwalnych według grup rzeczowych two- rzy się jednostki archiwalne, zawierające zazwyczaj nie więcej niż 200 kart, które muszą być sfoliowane, ale nie szyte. Po opisaniu okładek teczek sporządza się inwentarz spuścizny oraz wstęp, pełniący funkcję przewodnika po zespole. Według wytycznych z 1990 roku wstęp zawiera cztery części:
— życiorys twórcy spuścizny,
— wiadomości ogólne o spuściźnie,
— charakterystykę materiałów spuścizny oraz metod ich porządkowania i in- wentaryzacji,
— uwagi końcowe.
Pełne opracowanie materiałów archiwalnych w spuściźnie wymaga jeszcze indeksowania, np. korespondencji, prac obcych, pamiętników. Po zakończeniu wszystkich prac związanych z porządkowaniem, inwentaryzowaniem i indekso- waniem spuścizny Komisja Metodyczna PAN sprawdza prawidłowość opraco- wania spuścizny oraz pomoce ewidencyjno-informacyjne. Potem inwentarz spu- ścizny przedstawia do zatwierdzenia Dyrektorowi Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Dopiero w wyniku takiej procedury spuścizna może być dopuszczona do udostępniania17.
Problem wydaje się szczególnie ważny na Śląsku, gdzie funkcjonuje wiele uczelni wyższych i kadra naukowa jest liczna, a w Oddziale Archiwum PAN udało się zgromadzić od 1974 roku zaledwie 25 spuścizn po uczonych tego re- gionu. Pozyskiwanie spuścizn ma niezwykłe znaczenie dla historii nauki pol-
17 R. G a l u b a: Przepisy metodyczne dla archiwów. Poznań 2002, s. 30—53.
skiej i wszystkie środowiska naukowe powinny mieć świadomość, że są insty- tucje, które profesjonalnie opracują i zabezpieczą materiały oraz kolekcje zgromadzone przez twórców spuścizn w wyniku działalności naukowej, spo- łecznej lub politycznej. Wciąż nie ma tradycji przekazywania archiwów osobi- stych do instytucji zaufania publicznego, by mogły one służyć kolejnym poko- leniom badaczy. Wydaje się, że większość spuścizn pozostaje w posiadaniu spadkobierców, a następnie ulega rozproszeniu lub nawet zniszczeniu. Nie po- zwólmy, by ta część narodowego zasobu archiwalnego była bezpowrotnie utra- cona. Tragiczna historia naszego narodu, utrata państwowości oraz zmiany gra- nic były powodem zniszczenia wielu zabytków, w tym archiwaliów. Oby słowa: „Polska jest krajem utraconego dziedzictwa”, przestały być wciąż aktualne.
Anna Odrzywolska-Kidawa
Przedmiotem badań będzie praca humanisty, który „nie oszczędza nikogo;
gardzi, wie, nie wie, płacze, śmieje się, gniewa, lży, chwyta wszystko; on sam jest filozofem, demonem, bohaterem, bogiem, wszystkim” — tak o sobie pisał niemiecki teolog, filozof, prawnik i lekarz Henryk Korneliusz Agryppa von Nettesheim (1486—1535)1. W Europie Zachodniej zasłynął jako twórca trzyto- mowego dzieła o magii, pisanego i zmienianego przez 20 lat (1510—1530)2,
* Pragnę podziękować Mateuszowi Kidawie za konsultacje podczas tłumaczenia literatury anglojęzycznej.
1 Jest to motto do pracy De incertitudine et vanitate scientiarum Henryka Korneliusza Agryppy, które w łacińskim oryginale brzmiało:
Nullis hic parcet Agrippa, contemnit, scit, nescit, flet, bidet, irascitur, insectatur, carpitomnia,
ipse philosophus, daemon, heros, dues et omnia.
Cyt. za C.G. J u n g: Rebis czyli kamień filozofów. Warszawa 1989, s. 358, 588.
Zob. także: H e n r i c u s C o r n e l i u s A g r i p p a v o n N e t t e s h e i m: O Filozofii Tajemnej trzy księgi (fragmenty). Wprow. i tłum. T.S. C i e ś l i k. „Hybris” 2009, nr 8, s. 118.
2 H e i n r i c h C o r n e l i u s A g r i p p a v o n N e t t e s h e i m: De occulta philo- sophia libri tres. Antwerpia 1530; H e n r y C o r n e l i u s A g r i p p a o f N e t t e s h e i m:
The Fourth Book of Occult Philosophy: The Companion to Three Books of Occult Philosophy.
Trans. by R. T u r n e r, ed. and annotated by D. T y s o n. Woodbury, Minn 2009; H e i n - r i c h C o r n e l i u s A g r i p p a: The Philosophy of Natural Magic: A Complete Work on Magic and Sorcery. Chicago 1913; I d e m: What Things Are Saturnine Or Under the Power of Saturn. Reprint, Kessinger Publishing 2010; H e i n r i c h C o r n e l i u s A g r i p p a v o n N e t t e s h e i m: Die magischen Werke und weitere Renaissancetraktate. Heraus. und eingeleitet von F. F r e n s c h k o w s k i. Wiesbaden 2008; R. B ö s c h: Agrippas Traum: Nachrichten aus
i to głównie ta część jego twórczości wzbudza największe zainteresowanie dzi- siejszych badaczy. Trzeba jednak pamiętać, że był również autorem pism o charakterze filozoficznym, teologicznym i społecznym, które już w jego cza- sach spotykały się z niejednoznacznym przyjęciem3. W Polsce kojarzony głów- nie z De nobilitate et praecellentia feminei sexus eiusdemque supra virilem eminentia libellus, utworem poświęconym kobietom, a to dzięki wydaniu go w 1575 roku w drukarni Macieja Wirzbięty w tłumaczeniu polskim pod tytułem O ślachetności a zacności płci niewieściej4. Praca ta miała stanowić
„obronę białychgłów przeciw ich obmowcom a nieprzyjacielom”, czyli męż- czyznom5. Interesować nas będą poglądy Agryppy na temat miejsca i roli ko- biet, wzorce kulturowe, argumenty, jakimi się posługiwał, chcąc obronić zaj- mowane stanowisko.
einer finsteren Zeit. Schalksmühle: Pomaska-Brand 2012; S. C l a r k: Thinking with Demons:
The Idea of Witchcraft in Early Modern Europe. Oxford and New York 1997; N. G o o d r i c k - - C l a r k e: The Western Esoteric Traditions: A Historical Introduction. New York 2008;
W. G o d w i n: Lives of the Necromancers: Or, An Account of the Most Eminent Persons in suc- cessive ages, Who have claimed vor Themselves, Or to Whom Has Been Imputed by Others, by Exercise of Magical Power. Ed. I. London 1834 i następne wydania, s. 322—329; Ch.I. L e h - r i c h: The Language of Demons and Angels: Cornelius Agrippa’s Occult Philosophy. Leiden and Boston 2003; H. M o r l e y: The Life of Henry Cornelius Agrippa Von Nettesheim, Doctor and Knight, Commonly Known as a Magician. T. 1—2. London 1856 (I wyd., późniejsze 2007, 2009, 2010, 2011); Ch.G. N a u e r t, Jr.: Agrippa and the Crisis of Renaissance Thought.
“Illinois Studies in the Social Sciences”, No. 55, Urbana 1965; I d e m: Agrippa In Renaissance Italy. The Esoteric Tradition. “Studies in the Renaissance” 1959, Vol. 6, s. 195—222;
L. S p e n c e: Cornelius Agrippa: Occult Philosopher. Kessinger Publishing 2003;
A.E. W a i t e: Book of Black Magic and Ceremonial Magic. Edinburg 1898, s. 74—84;
F.A. Y a t e s: Giordano Bruno and the Hermetic Tradition. Chicago 1964; P. Z a m b e l l i:
Agrippa von Nettesheim in den neueren kritischen Studien und in den Handschriften. “Archiv für Kulturgeschichte” 1969, Vol. 51, s. 264—295; E a d e m: Magic and Radical Reformation in Agrippa of Nettesheim. “Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 1976, Vol. 39, s. 69—103; E a d e m: White Magic, Black Magic in European Renaissance. From Ficino, Pico, Della Porta to Trithemius, Agrippa, Bruno. Leiden 2007.
3 Dialogus de homine (1516), De beatissimae Annae monogamia (1519), De incertitudine et vanitate scientiarum atque artium declamatio invectiva (Köln 1527), Declamatio de nobilitate et praecellentia foeminei sexus (Antwerpia 1529), De originali peccato (Antwerpia 1529), De tri- plici ratione cognoscendi Deum (Antwerpia 1529), De sacramento matrimonii (Antwerpia 1529).
4 Na stronie tytułowej majuskułą: O ŚLACHETNOŚCI A ZACNOŚCI PŁCI NIE- WIEŚCIEY KSIĄSZKI OD HENRYKA KORNELIUSZA AGRYPPY ŁACIŃSKIM IĘZYKIEM NAPISANE. TERAZ NOWO NA POLSKI IĘZYK WYŁOŻONE PRZEZ M.W. WSZEM CNOTLIWYM, PANIAM Y PANNAM KU CHWALE A ZALECANIU. W KRAKOWIE DRUKOWAŁ MACIEY WIRZBIĘTA, ROKU OD NARODZENIA SYNA BOŻEGO 1575.
5 Henryka Korneliusza Agryppy O ślachetności a zacności płci niewieściej przekład Macie- ja Wirzbięty. Wyd. S. T o m k o w i c z. Kraków, Wydawnictwa Akademii Umiejętności w Kra- kowie, Biblioteka Pisarzów Polskich, 1891, nr 14 (dalej: Agryppa), s. 12.
Sam autor był postacią kontrowersyjną, a jego życie było bardzo burzliwe, o czym polski wydawca De nobilitate... napisał jedynie w dziesięciu zdawko- wych zdaniach6. Urodził się w zubożałej szlacheckiej rodzinie w Kolonii, gdzie zapisał się w 1499 roku na wydział sztuk wyzwolonych na tamtejszym uni- wersytecie, rok później został dopuszczony do bakalaureatu, a w 1502 roku do egzaminu licencjackiego. O dalszej karierze naukowej na tej uczelni źródła uni- wersyteckie milczą. Niedługo potem zmienił miejsce pobytu i przeniósł się do Paryża. Już wówczas zaczął interesować się alchemią. Z 1507 roku pochodzi informacja o pierwszym eksperymencie alchemicznym, przeprowadzonym przez niego przy finansowym wsparciu bogatych obywateli miasta. W tym pierwszym okresie życia nawiązał znajomości z wpływowymi osobami, które niejednokrotnie będą mu pomagać podczas jego późniejszych życiowych zawi- rowań. Wkrótce potem wyruszył do Hiszpanii, gdzie uczestniczył w zamiesz- kach zbrojnych podczas oblegania zamku7, następnie na krótko przeniósł się do Lyonu (1509), rozpoczął wykłady na burgundzkim uniwersytecie Dôle, korzy- stając z zaproszenia kanclerza i arcybiskupa Besançon Antoine’a de Vergy.
Szukał możnych protektorów i chcąc zwrócić na siebie uwagę, zaprezentował przed regentką Małgorzatą Austriaczką swoje przemówienie poświęcone ko- bietom. Jego wykłady na uniwersytecie przyciągały wielu słuchaczy, ale rów- nocześnie spotkały się z nieprzychylnym przyjęciem ze strony prowincjała burgunckich franciszkanów, Jean’a Catilineta, który nazwał Agryppę „ju- daistycznym heretykiem”. Pewnie z jego powodu Agryppa opuścił Dôle i udał się do Anglii. Nie zabawił tam długo, gdyż już pod koniec 1509 roku wrócił do Kolonii. Tam poznał słynnego uczonego Johanna Trithemiusa, zajmującego się w swych badaniach czarownicami. Uczony ten zainspirował Agryppę do napi- sania dzieła De occulta philosophia, poświęconego magii.
Od pracy naukowej odciągnęły go nieco obowiązki innej natury. Znajomo- ścią ośmiu języków obcych, w tym sześciu biegle, zwrócił uwagę samego cesa- rza Maksymiliana I, który wybrał go na swego przedstawiciela i zaufanego do prowadzenia habsburskiej polityki na dworze króla angielskiego Henryka VIII, zaopatrując w tajne instrukcje (1510). Będąc w Anglii, Agryppa starał się również rozwijać swoje zainteresowania humanistyczne. Przysłuchiwał się na oksfordzkim uniwersytecie wykładom humanisty Johna Coleta, u którego mieszkał jakiś czas. Już jednak w następnym roku (1511) powrócił do Kolonii,
6 Ibidem, s. 3.
7 F.W. B a u t z: Heinrich Cornelius Agrippa von Nettesheim. In: Biographisch-Bibliogra- phisches Kirchenlexikon. Bd. 1. Hamm 1975, s. 63—64; A. R a b i l: Agrippa and the Feminist Tradition. In: Henricus Cornelius Agrippa, Declamation on the Nobility and Preeminence of the Female Sex. Trans. and ed. A. R a b i l Jr. Chicago 1996, s. 4.
gdzie zaczął wykładać teologię. Także i tym razem nie zabawił długo w ro- dzinnym mieście.
Jeszcze w tym samym roku udał się — również na polecenie cesarza Mak- symiliana I — do Włoch, gdzie spędził kilka lat (1511—1518). Między innymi walczył u boku wojsk cesarskich przeciw Wenecjanom, ale też wygłaszał wykłady na uniwersytecie w Pawii. Pisarz wykorzystał ten czas na zgłębianie starożytnej teologii. Efektem tych zainteresowań były traktaty: Oratio in pra- electione convivii Platonis (1515), De triplici ratione cognoscendi Deum (1516), Dialogus de homine (1516). Wówczas też został obłożony przez przedstawicieli Kościoła ekskomuniką. W 1515 roku we Włoszech zawarł pierwsze ze swoich trzech małżeństw, z Włoszką pochodzącą z Pawii. Niedługo potem (koniec 1515), gdy pod Pawię podeszły wojska francuskie, Agryppa stracił cały swój majątek i musiał wraz z żoną uciekać w kierunku Piemontu.
Trzeci okres życia Agryppy przebiegał pod znakiem depresji, będącej na- stępstwem konfliktów z otoczeniem, potęgującego uczucia zawodu i zniechęce- nia oraz dyskusji teologicznych prowadzonych z przedstawicielami Kościoła ka- tolickiego. Wyjechał z Włoch w 1518 roku z żoną i nowo narodzonym synem i udał się, znów na krótko, do Kolonii, a następnie do Metzu. Przed lutym 1519 roku napisał De originali peccato, w którym zawarł swoje opinie na temat grzechu pierworodnego, przeciwstawiające się dotychczasowemu ortodoksyj- nemu stanowisku obowiązującemu w kręgach kościelnych. Ciekawy jest jego stosunek do Lutra i reformacji. Zgłębiał dzieła Lutra, w jego otoczeniu było również wielu zwolenników reformy, prowokował oficjalny Kościół swymi wystąpieniami i szokował poglądami, za co został uznany za kacerza, jednak sam oficjalnie nie przeszedł na stronę popleczników Lutra.
Pomimo tego był podejrzliwie traktowany przez zwierzchników Kościoła katolickiego i inkwizytorów. Dzięki odpowiedniemu doborowi argumentów udało mu się doprowadzić do uniewinnienia kobiety oskarżonej o czary (1519), równocześnie jednak naraził się dominikańskim inkwizytorom8. Zaangażował się też w obronę francuskiego humanisty Jacques’a Lefèvre’a d’Étaples’a (1455—1536), co dało podstawy ku temu, aby rozpowszechniać pogłoski, że on sam para się czarną magią i potajemnie wywołuje duchy9. Swój dalszy pobyt w Metzu uznał więc za niepożądany i w 1520 roku przeniósł się do Kolonii, gdzie napisał De beatissime Annae monogamia. Chciał udać się do Metzu rok później, aby odwiedzić przyjaciół, kiedy podczas drogi zmarła jego pierwsza żona, zostawiając mu pod opieką czteroletniego syna.
Przeniósł się w związku z tym na dwa lata do Genewy, gdzie w 1521 roku powtórnie się ożenił. Jego francuska żona urodziła mu czterech synów i córkę,
8 R.M. W i l k i n: Women, Imagination and the Search for Truth in Early Modern France.
Seria: Women and Gender in the Early Modern Word. Hampshire 2008, s. 16—17.
9 A. R a b i l: Agrippa and the Feminist Tradition..., s. 6—7.
