Słownik pisarzy śląskich. T. 5

(1)

(2)

(3)

S Ł O W N I K

PISARZY ŚLĄSKICH

Tom 5

(4)

(5)

S Ł O W N I K

PISARZY ŚLĄSKICH

Tom 5

pod redakcją

Jacka Lyszczyny i Dariusza Rotta

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017

(6)

Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej

Marek Piechota

Recenzent

krystyna kossakowska-Jarosz

(7)

WSTĘP

Przekazujemy w ręce czytelników już piąty tom — będący kontynuacją wydawanych nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego od roku 2005 kolejnych części — Słownika pisarzy śląskich. Słownik..., wydawany w systemie holenderskim i w za- mierzeniu inicjatorów i autorów przygotowywany jako edycja wielotomowa, zawiera biogramy postaci, które współtworzyły od czasów najdawniejszych dzieje literatury śląskiej. Przyjęto w nim zasadę prezentacji biogramów twórców już nieżyjących, także tych, których związki ze Śląskiem były tylko czasowe, niemniej jednak — jak np. w przypadku Zofii Kossak — wyraźne i ważne w całokształcie dorobku twórczego pisarza.

Umożliwić ma to ukazanie wielokulturowości i wielojęzyczności śląskich twórców literatury, ale też powinno służyć prezentacji i po- rządkowaniu aktualnego stanu wiedzy. Publikacja ta stanowi więc w zakresie badań śląskoznawczych pozycję nową, przewartościo- wującą i weryfikującą wielokrotnie powtarzane stereotypy oraz sta- nowiącą wskazówkę i zachętę do dalszych badań umożliwiających powstanie metodologicznie nowoczesnej syntezy literatury śląskiej.

Słownik pisarzy śląskich spełnia dwie podstawowe funkcje — jest rodzajem przewodnika faktograficznego i bibliograficznego dla humanistów uniwersyteckich różnych specjalizacji oraz może stanowić pomoc dydaktyczną na poziomie szkolnictwa średniego, ułatwiając realizację założeń programowych związanych z edu- kacją regionalną — dziedzictwem kulturowym regionu, będącym jednym z najistotniejszych czynników, od których zależy zacho- wanie tożsamości narodowej w zjednoczonej Europie.

Pomocą dla wszystkich korzystających ze słownika powinien być także umieszczony tu spis alfabetyczny haseł ze wszystkich pięciu tomów, ułatwiający dotarcie do poszukiwanych biogramów.

Jacek Lyszczyna, Dariusz Rott

(8)

(9)

B

^aranowicz

J

^an (1906—1983), właściwie Jan Baran; inne pseudonimy i kryptonimy (wybrane): Adam Bargiel, Aren, B., b.j., (b.j.), B.J., (B.J.), J. Bar., Jan Piłat, Jan Skiba, Jan Solak, Ję- drzej Sufczyn, jotbe, Józef Czaja, Józef Olszewski, Mazur, Stefan Bieńkowski, Stefan Wyrwa, Zbigniew Dutkowski. Poeta, powieś- ciopisarz, autor baśni i opowiadań, tłumacz.

Urodził się 15 maja w Borzęcinie, w powiecie Brzesko, jako syn chłopa małorolnego Pawła Barana i Katarzyny z domu Wijas.

Dziadkami ze strony ojca byli Mateusz Baran i Aniela z domu Knap, a ze strony matki: Stanisław Wijas i Jonniae (?) z domu Fasula. Został ochrzczony w rzymskokatolickiej parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Borzęcinie. Rodzicami chrzestnymi byli: Ludwik Wrona i Maria Kózka.

Edukację rozpoczął w szkole ludowej w Borzęcinie. W roku szkolnym 1918/1919 uczęszczał do I klasy (dział klasyczny) Prywatnego Gimnazjum Powiatowego im. J. Goetza w Brzesku, którą ukończył z wynikiem: uzdolniony. Następnie przeniósł się do Gimnazjum Klasycznego im. K. Brodzińskiego w Tarnowie.

W 1926 r. złożył w nim egzamin dojrzałości. Podczas nauki gim- nazjalnej ogłosił drukiem wiersze satyryczne w dodatku do tar- nowskich „Nowin” (1922 r., pod pseud. Aren). W roku 1926 rozpo- czął studia polonistyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przerwał je w 1927, po czym do 1928 r. studiował teologię w seminarium duchownym w Tarnowie. Równocześnie publikował wiersze i opowiadania w periodykach „Piast” i „Rola”

oraz działał w organizacjach młodzieżowych Znicz i Wici.

Po przerwaniu nauki z powodu trudności materialnych, od 1928 do 1931 r. (1932 r.?) pozostawał bezrobotny. W tym czasie kierował amatorskim teatrem młodzieżowym w Borzęcinie, dla którego napisał trzy widowiska: Szopkę betleemską, Madejową klechdę oraz Skały Golgoty. Wszystkie sztuki zostały wystawione

(10)

8

Baranowicz Jan

przez tenże teatr. Napisał również wówczas powieść Syn Drzazgi oraz Opowieści wieczorne, które nie ukazały się drukiem, a ich rękopisy uległy zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej.

W latach 1932—1936 pracował w Ochotniczych Drużynach Roboczych na Śląsku. Początkowo był pracownikiem fizycznym, następnie instruktorem oświatowym i redaktorem naczelnym mie- sięcznika „Junak”. W latach 1934—1935 jego Szopkę betleemską wystawiano dla środowiska bezrobotnej młodzieży z Ochotniczych Drużyn Roboczych.

30 sierpnia 1937 r. w Mysłowicach zawarł związek małżeński z Franciszką Larysz (1909—1987).

Pod koniec listopada 1937 Zespół Literacki „Kuźnica” zorga- nizował w Katowicach wieczór trzech poetów: J. Baranowicza, J.K. Zaremby i K. Forysia. W maju 1938 r. Klub Literacki

„Fantana” (jego ówczesna nazwa) wystąpił po raz pierwszy jako grupa podczas wieczoru literackiego w Białej. Wzięli w nim udział: J. Baranowicz, A. Hanzlówna, Z. Hierowski, W. Szewczyk, A. Widera i J.K. Zaremba. 17 czerwca 1938 r. odbyło się oficjalne organizacyjne spotkanie Zespołu Literatów i Artystów „Fantana”.

W skład zarządu weszli: J.K. Zaremba — prezes, A. Piotrowski — wiceprezes, W. Szewczyk — sekretarz, A. Hanzlówna — skarbnik, J. Baranowicz, T. Dobrowolski, W. Pawłowski.

W połowie roku 1938 w Bibliotece „Kuźnicy” ukazał się pierw- szy tomik wierszy Baranowicza, zatytułowany Pieśń o jaworowym krzaku, który P. Musioł przedstawił w 15. numerze „Kuźnicy”

(1938 r.), w artykule Nowe środowiska w poezji. Autor omówienia stwierdził, że poeta pomimo studiów oraz pracy w mieście i wśród robotników całym sercem i duchem czuł się nadal związany z ro- dzinną wsią i nie wyrzekł się swojego chłopskiego pochodzenia. Za najpiękniejsze utwory Musioł uznał: Oraczkę, Testament, Kosaćce i Litanię Loretańską. Powojenne recenzje również podkreślają sil- ny związek liryki Baranowicza z krajobrazem wiejskim, ziemią, akcentują chłopski punkt spojrzenia i sposób myślenia pisarza, a także jego niechęć do miasta, które go „dręczy, wyniszcza, prześladuje i przygniata”.

W grudniu 1938 r. „Fantana” zorganizowała pierwszy w katowickim radiu wieczór poetycki, w którym wystąpili: J. Baranowicz, W. Szewczyk, J.K. Zaremba, A. Hanzlówna, A. Widera, A. Fierla i Z. Bednorz. Kolejne spotkanie odbyło się w marcu 1939 r., w sali Instytutu Śląskiego. Nowe utwory odczytali: J. Baranowicz, Z. Bednorz, A. Hanzlówna, Z. Pyzik, W. Szewczyk, A. Widera oraz J. Wypler. Zagajenie wygłosił J.K. Zaremba, a całość poprowadził

(11)

9 Baranowicz Jan

Z. Hierowski. Podobny wieczór „Fantana” zorganizowała w tym samym miesiącu w Dziedzicach, a następnie w maju w Mysłowicach i Krakowie. Podczas krakowskiego spotkania utwory Baranowicza recytował Z. Estreicher. Było to podobno wówczas najlepsze od- czytanie jego wierszy.

18 czerwca 1939 r. „Fantana” przygotowała w Katowicach Zjazd Literacki z okazji pierwszej rocznicy swego istnienia. Oprócz członków zespołu udział wzięli m.in.: F. Goetel, K. Irzykowski, A. Jesionowski, I. Fik oraz J. Koraszewski. W ostatnim numerze „Fantany” (1939, nr 7/8) ogłoszono ukazanie się pierwszego tomu Książnicy „Fantany”. Jak się później okazało, zbiór Chrystus w zaułku Baranowicza był równocześnie ostatnią publikacją w tej serii. Nie zdążył on zresztą zaistnieć na półkach księgarskich.

Autor zdołał rozdać tylko kilka egzemplarzy swoim przyjaciołom, a większość nakładu zniszczyła niemiecka żandarmeria.

W latach 1936—1938 publikował prozę i poezję na łamach

„Kuźnicy”, następnie pomiędzy 1938 a 1939 r. w „Fantanie”.

Wiersz Osobiste, dedykowany żonie, ukazał się także w „Zaraniu Śląskim” (1939, z. 1). W 1937 r. (1938 r.?) teatr amatorski Reduta Śląska wystawił w Chorzowie jego baśń sceniczną Madejowa klechda. Natomiast w 1939 r. ukazało się w Katowicach dru- kiem „plątowisko misteryjne” Skały Golgoty w ramach Biblioteki Scenicznej Śląskiego Związku Teatrów Ludowych.

W latach 1938—1939 Baranowicz sprawował funkcję urzęd- nika Wojewódzkiego Biura Funduszu Pracy w Katowicach. Jego ostatnim zajęciem była pomoc przy ewakuacji Biura w ostat- nich dniach sierpnia 1939 r., po czym na krótko udał się do Rejonowej Komisji Uzupełnień w Bochni, a następnie powrócił na Śląsk, by odebrać dokument mobilizacyjny. Nie zdążył już jednak do swojego oddziału. Pociągiem dotarł do Tarnowa, a dalej pieszo i rowerem do Lwowa, gdzie poprosił o pomoc O. Ortwina i T. Parnickiego. Pisarze nie mogli jednak wiele uczynić dla poety.

Gdy lwowski Oddział ZZLP przestał działać, Baranowicz powrócił w rodzinne strony, do Borzęcina i Bogumiłowic. Pracował w wiej- skiej spółdzielni w Tarnowie, sprzedawał tam towar i przyjmował zboże do magazynu. W tym czasie współpracował z Batalionami Chłopskimi, rozprowadzając ludową prasę konspiracyjną, za co trafił w 1943 r. na półtora miesiąca do więzienia gestapo w Tarnowie. Lata okupacji wypełnił także gorączkowo sporządza- nymi notatkami wierszem i prozą, które miały mu pomóc utrwalić liczne szczegóły i zrozumieć to, co działo się wokół. Okres ten poświęcił ponadto na gruntowne osobiste studia etnograficzne

(12)

10

Baranowicz Jan

i folklorystyczne. Zgromadzoną wiedzę oraz zapiski wykorzystał w twórczości powojennej.

Na Śląsk powrócił w połowie 1945 r. W tym samym roku rozpoczął pracę w Polskim Radiu Katowice jako redaktor au- dycji dla wsi. Stworzył ich ok. 500. Z rozgłośnią był związany do 1953. Po wojnie współpracował z redakcjami następujących czasopism: „Gazeta Robotnicza” (1945—1946; redakcja dodatku „Gospoda Poetów”), „Zagroda Chłopska” (1945—1947, redakcja dodatku „Zagroda Literacka”), „Odra” (1949—1950), „Śląsk Literacki” (1952—1956), „Przemiany” (1956—1957). Ponadto pub- likował własne utwory oraz przekłady (m.in. z literatury niemie- ckiej i rosyjskiej) na łamach takich periodyków, jak: „Kocynder”

(1945—1946), „Wieści” (1957—1959), „Poglądy” (1962—1968).

Sporadycznie drukował w „Nowej Kulturze”, „Wsi”, „Trybunie Robotniczej” i „Dzienniku Zachodnim”.

Często wyjeżdżał na spotkania literackie. Warto wymienić przynajmniej niektóre z nich. W lipcu 1945 r. wziął udział w pierwszym wieczorze autorskim literatów polskich w Gliwicach

— „Zajazd literatów”. Obecni byli również: W. Szewczyk, Z. Bednorz, Z. Hierowski oraz E. Imiela. W kwietniu 1946 r.

uczestniczył w wieczorze poetyckim w Opolu — „Twarzą na za- chód”. Towarzyszyli mu A. Baumgardten, J. Nacht-Prutkowski, W. Szewczyk oraz W. Żukrowski. W 1956 r. razem z M. Klimas- -Błahutową, A. Baumgardtenem, J. Brzozą i W. Szewczykiem był w Czechosłowacji. Związek Pisarzy Czeskich zorganizował im wie- czory autorskie w Ostrawie, Opawie, Żarach i Krnowie. W lutym 1960 r. katowicki Oddział ZLP i Wydawnictwo „Śląsk” przygoto- wali w Katowicach wieczór poezji łużyckiej. Wiersze we własnych przekładach czytali Baranowicz, A. Baumgardten i W. Szewczyk.

W listopadzie 1961 r. Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” oraz dyrekcja Domu Książki w Katowicach zorganizowały cykl spotkań autorskich pod nazwą Tydzień Polskiej Literatury Współczesnej.

W spotkaniach wzięli udział m.in.: Baranowicz, M. Klimas- -Błahutowa, S. Lem, G. Morcinek, J. Pierzchała, W. Szewczyk, A. Wydrzyński. Druga edycja odbyła się w listopadzie kolejnego roku i zgromadziła m.in.: Baranowicza, Z. Herberta, M. Klimas- -Błahutową, J. Pierzchałę, T. Różewicza. III Tydzień Polskiej Literatury Współczesnej odbył się w listopadzie 1963 r. W 61 spotkaniach udział wzięli m.in.: Baranowicz, M. Klimas-Błahutowa, A. Baumgardten.

W latach 1959—1973 był kierownikiem literackim Teatru Nowego w Zabrzu. W tym czasie wystawiono na jego deskach

(13)

11 Baranowicz Jan

trzy sztuki Baranowicza. W 1964 r. Żabie oczko w reżyserii W. Grabarczyka, ze scenografią A. Kuryło (drukiem utwór ukazał się w zbiorach Baśnie śląskie oraz W krainie baśni). W 1965 r.

Rapsod śląski wyreżyserował A. Pisarek, a scenografię ponownie przygotowała A. Kuryło. W 1967 r. Z. Zbrojewski inscenizował Czarodziejskie klucze, scenografię zaprojektowała A. Sell-Walter, a muzykę skomponował M. Banasik.

W bogatym dorobku powojennym znalazły się następujące publikacje: 15 tomików poetyckich (nie tylko tradycyjnych zbio- rów wierszy, ale także książek zawierających poematy, fraszki, satyry, humoreski, bajki, opowieści wierszem), 11 powieści (w tym beletryzowane wspomnienia Trudna młodość oraz Lata we mgle, a także opowieść dla młodzieży Mój przyjaciel Lompi), 4 zbiory opo- wiadań (Święta z Kępy, Zielone ścieżki, Ludzie i świątki, Przygoda z krętogłowem), szkic biograficzny (Juliusz Ligoń. Śląski działacz i poeta), 11 zbiorów oraz wydań samodzielnych baśni (niektóre ukazały się pośmiertnie, m.in. przygotowany przez J. Górdziałka tom W krainie baśni), 4 utwory sceniczne (po 1945 r. opubli- kowano misterium Szopka betleemska i baśń Madejowa klech

da, które wystawiono przed wojną, oraz Ballady i jednoaktówkę Kołyszą się jodły), 2 zbiory reportaży (Spółdzielnia nad Zieloną Wodą, Chłopska pieśń walki i zwycięstwa) oraz wybór poezji łu- życkiej przetłumaczony przez Baranowicza (Malowane róże). Wiele jego utworów wykorzystano w publikacjach zbiorowych takich, jak: Ziemia rzeczywista. Współczesna poezja polska na estradzie (Warszawa 1965), Katowice w poezji i grafice (Katowice 1985, seria Catoviciana) oraz W skarbnikowym królestwie. Baśnie i podania śląskie (Katowice 1989).

Liczne są motywy wiejskie i ludowe w dorobku literackim autora Potoku Łabajów. Wykorzystywał je zarówno w wierszach, poematach, satyrach, jak i baśniach, opowiadaniach oraz powieś- ciach. Twórczość opublikowana w latach 1950—1955 w głównej mierze porusza problematykę zasiedlania ziem zachodnich oraz gospodarki spółdzielczej. Język tych utworów jest nasycony pro- pagandą polityczną, a w prozie bohaterowie są przedstawiani za pomocą czarno-białej kreski, która dzieli świat przedstawiony na zwolenników nowego systemu oraz przeciwników rozkułaczania i kolektywizacji. Takie zatem publikacje, jak: Spółdzielnia nad Zieloną Wodą (reportaże), Chłopska pieśń walki i zwycięstwa (publicystyka), Spółdzielnia nad jeziorem (opowieść wierszem), Muzyka świerszczy (zbiór wierszy), Na chłopski rozum (satyry), Kołacz i razowiec (powieść), O babce, wnęku i mądrym karle

(14)

12

Baranowicz Jan

(baśń), a także jednoaktówka Kołyszą się jodły oraz poemat Pieśń o Marku Prawym zasadniczo należą do obowiązującego wówczas nurtu realizmu socjalistycznego. Jedyna książka z tego okresu niemal całkowicie apolityczna to opowieść przyrodnicza Mój przyjaciel Lompi, która stanowi ewenement wydawniczy lat stalinowskich. Jest napisana w formie potocznej, zobiektywizo- wanej gawędy, której głównymi bohaterami są pies Lompi i kot Bonza. Najbliższe naturalne środowisko przyrodnicze ukazane jest niejako z ich perspektywy. Dodatkowo utwór odniósł nie- bywały sukces czytelniczy, sprzedał się bowiem w ciągu dwóch lat w trzech wydaniach o dość wysokich nakładach (m.in.:

I — 10 tys. egz., III — 30 tys. egz.).

Baranowicz jako autor baśni i podań korzystał nie tylko z opowieści zasłyszanych w rodzinnych stronach oraz na Gór- nym Śląsku (zwłaszcza na Opolszczyźnie), ale często sięgał także po motywy do innych kultur. Kolczyki Kalimury (1974) to baśnie i humoreski Cyganów z różnych krajów Europy, Studnia białonóżki (1963) z kolei to zbiór podań i legend bułgarskich.

Baśnie o zwierzętach zebrane w Fortelu kota Myszopsota (1956) pisarz oparł na motywach ludowych baśni rosyjskich, chińskich, japońskich, indiańskich i afrykańskich. W cyklu Wydawnictwa

„Śląsk” — Baśnie z Różnych Stron Świata — ukazały się trzy spisane przez Baranowicza: O mówiących winogronach, śmieją

cych się jabłkach i dzwoniących brzoskwiniach (baśń węgierska), Skąd się wzięły skrzypce (baśń cygańska) oraz Wachlarz młodości (baśń japońska).

Ważnym rysem twórczości autora Łąki skowronków jest także wykorzystywanie przez niego wątków autobiograficznych, które wplatał w treść utworów wzorem S. Czernika czy J.B. Ożoga.

Z czasem coraz bardziej poddawał fakty ze swego życia nostal- gicznej obróbce, jednak nie wytworzył mitu własnej genealogii jak Czernik i nie zgromadził tak rozległej erudycji kulturowej jak J. Kawalec czy Ożóg. W poezji i opowiadaniach odnaleźć moż- na także liczne motywy religijne, świadczące o żywionych przez pisarza wątpliwościach. Pojawiają się one już w przedwojennych tomikach, a we wspomnieniach Lata we mgle przybierają wręcz postać kryzysu religijnego.

Baranowicz był jurorem w konkursach literackich oraz re- cytatorskich, a także autorem tekstów piosenek, m.in. Pieśni o górniczej karcie (muz. J. Harald), Pieśni przodowników (muz.

F. Ryling) czy 6 piosenek do przedstawienia Wspólne mieszkanie, wystawionego przez teatr w Jeleniej Górze. Ponadto był redakto-

(15)

13 Baranowicz Jan

rem „Kalendarza Opolskiego” na rok 1955 i 1956 (była to opolska wersja „Kalendarza Śląskiego”).

Jego twórczość literacka była często omawiana na łamach takich periodyków, jak: „Kuźnica”, „Śląsk Literacki”, „Życie Literackie”, „Twórczość”, „Nowe Książki”, „Poglądy”. Wśród recen- zentów wymienić można: P. Musioła, Z. Hierowskiego, H. Voglera, J. Śpiewaka, F. Netza, B. Lubosza, B. Surówkę.

Autora Madejowej klechdy uhonorowano również licznymi wy- różnieniami. W 1950 r. zdobył III nagrodę za reportaż w za- mkniętym konkursie katowickiego Oddziału ZLP. W tym samym roku przyznano mu wyróżnienie w konkursie literackim tygodnika „Wieś” za reportaż Nowi ludzie nowej wsi. Rok 1952 przyniósł z kolei III nagrodę za reportaż Nad Dramą ludzie są młodzi (wśród autorów opracowań istnieją rozbieżności co do ty- tułu uhonorowanej pracy, podawane są także: Spółdzielnia nad Zieloną Wodą oraz Drama płynie w Gliwicach) w zamkniętym kon- kursie literackim zorganizowanym przez katowicki Oddział ZLP oraz Wydział Kultury i Sztuki Prezydium WRN w Katowicach.

W 1955 r. Baranowicz otrzymał II nagrodę za Pieśń o jemielnic

kiej rebelii w zamkniętym konkursie literackim ogłoszonym przez WRN i Oddział ZLP w Katowicach z okazji X-lecia PRL. Ponadto w 1956 r. zdobył wojewódzką nagrodę za twórczość literacką, w 1965 r. Złotą Odznakę „Zasłużony w Rozwoju Województwa Katowickiego”, a w maju 1983 r. (krótko przed swoją śmiercią)

— nagrodę Prezesa Rady Ministrów za całokształt twórczości literackiej dla dzieci i młodzieży. Odznaczono go także Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1972) oraz Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1976).

Od 1945 r. należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich, późniejszego Związku Literatów Polskich. W Oddziale w Katowicach pełnił wiele różnych funkcji, m.in.: sekretarza (1945—1948), członka zarządu (1948—1949), członka Komisji Kwalifikacyjnej (1949—1951), członka Komisji Rewizyjnej (1951—1952), członka Sądu Koleżeńskiego (1952—1956), skarbnika (1957—1959).

W 1949 r. wstąpił do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.

Uprawiał także twórczość plastyczną w zakresie rzeźby (ko- rzenioplastyki). Jego prace były wystawiane w Pałacu Młodzieży w Katowicach.

Zmarł 19 czerwca w Zabrzu. Pochowany jest na cmentarzu przy ulicy Francuskiej w Katowicach.

(16)

14

Baranowicz Jan

Bibliografia

Syn Drzazgi. Powieść. [Powstała 1928—1933. Zniszczona podczas woj- ny]; Opowieści wieczorne. [Powstała 1928—1933. Zniszczona podczas wojny];

Madejowa klechda. Baśń sceniczna w pięciu aktach z prologiem. [Przedstawienie].

Prapremiera: Reduta Śląska. Chorzów 1937 [1938?]; Pieśń o jaworowym krza

ku. Drzeworyty A. M a j c h e r. Katowice 1938; Chrystus w zaułku. Poezje.

Drzeworyty A. M a j c h e r. Katowice 1939; Skały Golgoty. Plątowisko misteryjne w czterech obrazach wierszem. Katowice 1939; Madejowa klechda. Baśń scenicz

na w pięciu aktach z prologiem. Katowice [1947]; Szopka betleemska. Misterium ludowe w trzech obrazach. Katowice [1947]; Wiersze. Katowice 1946; Ballady.

Oprac. scen. Z. P y z i k. Katowice 1948; Łąka skowronków. Katowice 1948;

Spółdzielnia nad Zieloną Wodą. Warszawa 1950; Chłopska pieśń walki i zwy

cięstwa. Opole 1952; Spółdzielnia nad jeziorem. Opowieść wierszem. Warszawa 1952; Kołyszą się jodły. [Jednoaktówka]. Oprac. scen. G. L i p s z y c. Warszawa 1953; Muzyka świerszczy. Warszawa 1953; Mój przyjaciel Lompi. Warszawa 1954; Na chłopski rozum. Il. M. P i o t r o w s k i. Warszawa 1954; Kołacz i ra

zowiec. Kraków 1955; Pieśń o Marku Prawym. Oprac. graf. A. H e i d r i c h.

Warszawa 1955; Fortel kota Myszopsota. Il. M. P i o t r o w s k i. Warszawa 1956;

O babce, wnęku i mądrym karle. Il. M. C z a j k o w s k a. Kraków 1956; Trudna młodość. Stalinogród 1956; Baśnie śląskie. Oprac. graf. Z. Ż u r o w s k i.

Warszawa 1957; Lata we mgle. Katowice 1957; Święta z Kępy. Opowiadania.

Il. A.A. K o w a l e w s k i. Warszawa 1957; Zielone ścieżki. Il. L. M a c i ą g.

Warszawa 1957; Ośmiu świętych od wina. Oprac. graf. U. B r o l l. Katowice 1958; Ludzie i świątki. Warszawa 1959; Juliusz Ligoń. Śląski działacz i poeta.

Katowice 1960; Liryki wybrane. Il. S. S u b e r l a k. Katowice 1960; Wróżka Mira. Il. O. S i e m a s z k o. Warszawa 1960; Baśnie kwitną na hałdach. Oprac.

graf. S. S u b e r l a k. Katowice 1962; Kurtokowie. Saga śląska. Warszawa 1963; Studnia białonóżki. Podania i legendy bułgarskie. Il. M. U s z a c k a.

Warszawa 1963; Żabie oczko. Baśń śląska w trzech aktach. [Przedstawienie].

Prapremiera Teatr Nowy. Zabrze 1964; Potok Łabajów. Powieść. Katowice 1965; Rapsod śląski. [Przedstawienie]. Premiera: Teatr Nowy. Zabrze 1965;

Mój krajobraz. Il. E. R z e ż u c h a. Katowice 1966; Przygoda z krętogłowem.

Wybór opowiadań. Katowice 1966; Siedem złotych kluczy. Baśń sceniczna w dwóch częściach. [Czarodziejskie klucze]. [Przedstawienie]. Prapremiera:

Teatr Nowy. Zabrze 1967; Hobby pułkownika Kościeja. Katowice 1970; Polna obecność. Warszawa 1970; Przyjaźń o zmierzchu. Warszawa 1971; Kolczyki Kalimury. Posłowie A. S a l a m o n. Oprac. graf. A. C z e c z o t. Katowice 1974;

Strzały na grobli. Powieść. Warszawa 1974; Świtem na skraju lasu. Katowice 1974; Podwieczorek z Sylenem. Satyry, fraszki, humoreski, bajki i dialogi heter.

Katowice 1976; Ucieczka przed cieniem. Powieść sensacyjna z pierwszych lat po wyzwoleniu. Warszawa 1976; Ziołowe słowa. Warszawa 1977; Ballada o li

powym klocu. Katowice 1978; Elegie intymne. Wiersze. Katowice 1981; Zmowa demonów. Katowice 1982; W krainie baśni. Wybór J. G ó r d z i a ł e k. Oprac.

graf. J. G a j, S. K l u s k a. Katowice 1983; O mówiących winogronach, śmieją

cych się jabłkach i dzwoniących brzoskwiniach. Baśń węgierska. Il. J. D u b i e l.

Katowice [b.r.w.]; Skąd się wzięły skrzypce. Baśń cygańska. Il. J. B u d k a.

Katowice [b.r.w.]; Wachlarz młodości. Baśń japońska. Il. J.M. P i w k o. Katowice [b.r.w.].

(17)

15 Baranowicz Jan

Tłumaczenia: W. B o n s e l s: Pszczółka Maja i jej przygody. Przeł.

M. K r e c z o w s k a. Wiersze przeł. J. B a r a n o w i c z. Il. A. C z e c z o t.

Katowice 1961; Malowane róże. Wybór i wstęp J. B a r a n o w i c z. Il.

S. S u b e r l a k. Katowice 1970.

Opracowania: P. M u s i o ł: Ochotnicze Drużyny Robocze. Z 15 rycinami.

Katowice 1937; Z. H i e r o w s k i: 25 lat literatury na Śląsku. 1920—1945.

Katowice—Wrocław 1947, s. 137—142, 198; I d e m: Życie literackie Śląska w roku 1952. „Śląsk Literacki” 1953, nr 5, s. 115—124; K. J a r e c k a: Wieś niemalowana Jana Baranowicza. Śląski portret literacki. „Poglądy” 1963, nr 1, s. 12; Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 1. Red. E. K o r z e n i e w s k a.

Warszawa 1963, s. 159—161; Poezja Jana Baranowicza. W: A. K a m i e ń s k a:

Pragnąca literatura. Problemy pisarstwa ludowego i nurtu ludowego poezji współczesnej. Warszawa 1964, s. 233—241; M. F a z a n: Kalendarz życia kulturalnego woj. katowickiego. 1. I —31. III 1964. „Zaranie Śląskie” 1965, z. 1, s. 266—270; I d e m: Z kroniki kulturalnej lat 1945—1963. Życie literackie i teatralne. „Zaranie Śląskie” 1965, z. 1, s. 213—265; Dziesięć lat działalności.

1959—1969. [Red. prog. J. B a r a n o w i c z]. Państwowy Teatr Nowy w Zabrzu [1969]; M. F a z a n, W. N a w r o c k i: Katowickie środowisko literackie w latach 1945—1967. Katowice 1969, s. 95—101; Z. H i e r o w s k i: Życie literackie na Śląsku w latach 1922—1939. Katowice 1969; O Janie Baranowiczu. Notator na

turysta. W: F. F o r n a l c z y k: Znani i nieznani. Szkice. Łódź 1974, s. 9—63;

Rocznik literacki 1983. Komitet red. A. L a m (red. nacz.) i in. Warszawa 1991, s. 776, 799—801; Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobi

bliograficzny. T. 1. Red. J. C z a c h o w s k a, A. S z a ł a g a n. Warszawa 1994, s. 93—95; L.M. B a r t e l s k i: Polscy pisarze współcześni 1939—1991. Leksykon.

Wyd. 1 w tej edycji. Warszawa 1995, s. 10; K. H e s k a - K w a ś n i e w i c z: Taki to mroczny czas. Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej.

Katowice 2004, s. 23—24, 76, 200—203; Wielki leksykon pisarzy polskich. T. 1.

Red. J. P i e s z c z a c h o w i c z. Kraków [cop.] 2005, s. 127—128; K. K n a s:

Reduta Śląska. 1933... 2013... Chorzów 2013, s. 82.

Autor o sobie: S ł a w i ń s k a: U Jana Baranowicza. [Wywiad]. „Trybuna Robotnicza” 1956, nr 179, s. 4; E. Z a b ł o c k a: Trzej panowie „B”.

J. Baranowicz, A. Baumgardten, J. Brzoza o swojej twórczości. Nowe powieści, opowiadania i... sztuka teatralna. [Wywiad]. „Trybuna Robotnicza” 1956, nr 11, s. 4; T.K. [T. K i j o n k a]: Plastyka Jana Baranowicza. [Wywiad]. „Poglądy” 1965, nr 14, s. 13; J. B a r a n o w i c z: Pisarstwo w zielonym krajobrazie. „Poglądy”

1965, nr 19, s. 3, 12; I d e m: Próba życiorysu. „Poglądy” 1972, nr 14, [b.s.];

M.M. S z c z a w i ń s k i: Bez zygzaków. [Wywiad]. „Poglądy” 1982, s. 3.

Dokumenty: Akt zgonu. Nr 1062. Zabrze 1983; Korespondencja J. Baranowicza dot. Teatru Nowego w Zabrzu. Biblioteka Śląska, rkps R 3531 III, k. 1—18, 18a, 19—30; Korespondencja J. Baranowicza, redaktora „Kalendarza Opolskiego”

z autorami zamówionych tekstów. Biblioteka Śląska, rkps R3514 III, k. 97;

Korespondencja J. Baranowicza ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym.

Biblioteka Śląska, rkps R 3540 III, k. 16; Korespondencja różna J. Baranowicza.

Biblioteka Śląska, rkps R 3554 III, k. 60; Korespondencja z czytelnikami swoich książek. Biblioteka Śląska, rkps 3534 III, k. 71; Umowy wydawnicze, rozliczenia honorariów, korespondencja J. Baranowicza z różnymi instytucjami.

Biblioteka Śląska, rkps R 3529 III, k. 177; Wojewódzkie Biuro Funduszu Pracy 1935—1937. Archiwum Państwowe w Katowicach, Akta zespołu nr 12/2124;

Zaproszenia do uczestnictwa w zjazdach i sympozjach literatów. Biblioteka Śląska,

(18)

16

Bielas leon

rkps R 3533 III, k. 37; Zaproszenia służbowe i prywatne kierowane do J. Baranowicza. Biblioteka Śląska, rkps R 3511 III, k. 108.

Katarzyna Kuroczka

B

^ielas

l

^eon (1931—1989), pseudonim Alojzy Piórnik — pisarz, tłumacz, pedagog, leksykograf. Urodził się 22 lutego 1931 r. w Ka- towicach, a zmarł 15 czerwca 1989 r. w Warszawie. Studiował fi- lologię romańską na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Warszawskim. W latach pięćdziesiątych prowadził badania nad twórczością Michela de Montaige i Stendhala — opracował m.in.

wydanie Prób i Pustelni parmeńskiej dla Państwowego Instytutu Wydawniczego. W latach sześćdziesiątych zajmował się leksy- kografią, przygotowując słowniki: polsko-niemiecki oraz polsko- -francuski. W 1971 r. obronił rozprawę doktorską pt. Analiza porównawcza systemów wychowawczych szkolnictwa ogólnokształ

cącego w dwóch państwach o wspólnych tradycjach historycznych i różnych ustrojach społecznych (NRD i NRF) napisaną pod kierun- kiem prof. dr. hab. Tadeusza Wilocha. Był pracownikiem Instytutu Badań Pedagogicznych oraz Ministerstwa Oświaty i Wychowania.

Swoje prace z dziedziny pedagogiki publikował w ministerialnym miesięczniku „Nowa Szkoła”; na tych łamach ukazywały się także jego felietony podpisywane pseudonimem Alojzy Piórnik.

Jako pisarz debiutował w 1963 r. książką MerselKebir, w serii Miniatury Morskie. Epizody Wojen Morskich. Za jego właściwy de- biut uchodzi jednak wydana dziesięć lat później powieść Sławna jak Sarajewo. Została ona nagrodzona na ogólnopolskim konkursie zorganizowanym z okazji pięćdziesiątej rocznicy powstań śląskich przez Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Wydawnictwo

„Śląsk” i katowicki oddział Związku Literatów Polskich. Tekst ten do wydarzeń z lat 1919—1921 nawiązuje jednak w niewielkim stopniu. Akcja toczy się w przededniu drugiej wojny światowej i w jej trakcie, a w tych okolicznościach historycznych przynależ- ność do Związku Powstańców czy Volksbundu staje się głównym czynnikiem, decydującym o losach bohatera; dramaturgicznym odzwierciedleniem tych sąsiedzkich porachunków jest konflikt pomiędzy broniącym Polski Kozubem a zwolennikiem nazistow- skich Niemiec — Grychtolikiem. Okoliczności powstania książki wymusiły na autorze wyeksponowanie czy raczej wykreowanie obrazu komunistycznego podziemia w Konewce. Nazwa miejsca

(19)

17 Bielas leon

akcji nie wskazuje wprawdzie na określoną miejscowość, lecz opi- sane w niej realia nie pozostawiają żadnych wątpliwości — to wieś Panewnik (od 1951 r. dzielnica Katowic — Panewniki), miejsce urodzin autora książki. Prozaik opisuje m.in. franciszkańską pa- rafię i neoromański kościół pw. św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP (w powieści — św. Józefa), Publiczną Szkołę Powszechną im. Króla Jana III Sobieskiego (u Bielasa — Stefana Batorego) czy rzeczywiste postacie, np. hauptwachtmeistra Dohlmana (to odpowiednik rezydującego tu członka NSDAP — Dalmana). Nie stroni też od ostrego, satyrycznego opisu swoich panewnickich sąsiadów, a jedyną nieskazitelną postacią jest tu w zasadzie komunista Czogała. Jednak mimo tych politycznych uzależnień, mimo zastanawiającego z perspektywy Tragedii Górnośląskiej zakończenia (powszechna celebracja zwycięstwa Armii Czerwonej pod Stalingradem), jest to barwny obraz górnośląskiego mikrokos- mosu. Trudno tu uciec od skojarzeń z opisem Poręby w Cholonku (Cholonek oder Der liebe Gott aus Lehm ) Janoscha, chociażby dlatego, że tłumaczenie tej proletariackiej epopei odbywało się równolegle z pisaniem książki. Wilhelm Szewczyk, charakteryzu- jąc styl Horsta Eckerta, pisał w posłowiu do pierwszego wydania (1974), że „potrafił uderzyć w nowe tony, być szorstkim i rów- nocześnie z delikatną serdecznością towarzyszyć swoim bohate- rom”. W powieści Bielasa satyrycznie wyborna galeria różnorod- nych postaci (pocieszny mściciel Chroboczek, rozwiązła i pobożna Cyla, inkwizytorski gwardian i swojski proboszcz, nielubiany

„Polak z Kongresówki” Sznapka, przeobrażający się w brunatne- go Schnappkego) pozbawiona jest jednak sentymentalnych ram.

Symbolicznym ostatnim kręgiem piekła dzieciństwa obydwu pisarzy urodzonych w 1931 r. są sceny morderstwa dzieci: Cholonka, ukamienowanego przez kolegów i Józika Kozuba, otrutego przez esesmana. Przekład Bielasa, wielokrotnie chwalony, poddany jednak głębszej dialektyzacji, wybrzmiewa od lat w adaptacji Teatru Korez. Zdaniem M. Smolorza inicjatywa opublikowania powie- ści „wyszła z Wydziału Pracy Ideowo-Wychowawczej KW PZPR z przesłaniem anty-Kutza”. I chociaż ta teza wydaje się bardziej prawdopodobna wtedy, gdy zestawia się Sławną jak Sarajewo z Cholonkiem, to jednak oba utwory przeszły już do kanonu ślą- skiej literatury.

Kolejne prozatorskie dzieła Bielasa: Szukanie brodu (1977), Marly dla przyjaciół (1983), Pierwszy zastępca (1987), nie osiągają już tego stopnia artyzmu, świadczą natomiast o ciągle trwającym flircie pisarza z komunistyczną władzą. W pierwszej powieści

(20)

18

Bielas leon

mamy więc propagandowy opis Kraju Rad, w drugiej — nieco zdy- stansowany obraz zachodniej Europy (Francji), w trzeciej z kolei — rodzaj rozliczenia z zależności od świata czarnych wołg i republik pionierów. Z tych opisów wyłania się jednak obraz przepołowionej Europy: z jednej strony to bałaganiarska, lecz urzekająca dziedzictwem przeszłości Francja oraz kolorowe i atrakcyjne (nawet jeśli jest to „najlepsze kurewstwo” z hamburskiej Sankt Pauli) Niemcy Zachodnie, z drugiej spowite czerwonymi sztandarami i usiane pomnikami Lenina kraje demokracji ludowej. Z tych tekstów wyłania się także kryptoautobiograficzny opis kolejnych etapów życia samego autora.

Marly dla przyjaciół to reportażowo-powieściowa relacja z po- bytu w Paryżu i okolicach. Docent, główny bohater, zanurza się w otchłani francuskich zamków, muzeów i bibliotek, a jednocześ- nie angażuje się w dwa romanse. Już sam spis treści — nazwy zwiedzanych miejscowości lub obiektów świadczą o iluzorycz- ności fabuły, kosztem której rozbudowany jest wątek bedekero- wy. Oczywiście Maisons-Laffitte kojarzy się bohaterowi wyłącznie z zamkiem Mansarta i rodziną Thibaud.

Bohater Pierwszego zastępcy to wiceprezes jednego z peerelow- skich urzędów centralnych, ale narrator, podporządkowany mu urzędnik, konsekwentnie nazywa go Bossem, co nadaje tej historii wymiar tyleż mafijny, co groteskowy. Nie brak w tej narracji i tonu jawnie oskarżycielskiego: „Władza zastępowała mu wszystko [...] zabierał innym ich zakresy obowiązków i wyjaławiał funkcje i stanowiska, czyniąc z równych sobie zwykłe marionetki”.

Temat śląski powraca w niektórych wątkach powieści Szukanie brodu. To rodzaj powieści epistolarnej. Narrator pisze do swo- jego przyjaciela, który „uciekł” do RFN. Obaj są związani ze Śląskiem — narrator jest autochtonem, a Morawski wywodzi się z polskiej arystokracji, lecz ożenił się z rodowitą Ślązaczką.

Czas właściwy akcji poświęcony jest opisom bratnich krajów NRD oraz ZSRR i — wbrew zamierzeniom autora? — zazwyczaj nuży czytelnika. Ekscytujące są natomiast retrospekcje poświę- cone Katowicom z okresu drugiej wojny światowej: niemieckiego gimnazjum, miejskiego teatru czy dzisiejszego parku Kościuszki (Südpark). Pojawiają się też portrety dwóch osobowości silnie związanych ze Śląskiem: Gerharda Hauptmanna i hrabiego (?) Schaffgotscha. Pierwszy wita przyjaźnie wkraczających do jego Jagniątkowa radzieckich żołnierzy, ale z żalem myśli o „pożegna- niu z krainą Liczyrzepy”, drugi, hrabia Schaffgotsch von Geyeras z linii dolnośląskiej (bez wzmianki o Hansie Ulryku, mężu Joanny

(21)

19 Bielas leon

Gryzik), szykując się do ewakuacji przed Armią Czerwoną, obser- wuje spokój „tych odwiecznych Ślązaków, co wszystko przetrwają”.

Proza Bielasa to próba zobrazowania procesu przystosowania, sprawdzanie możliwości asymilacji, wyrosłej na gruncie śląskim, w formach państwa totalitarnego, jeśli nawet tak ono przez autora nie zostało nigdzie określone. Józef Górdziałek w twórczości Bielasa wskazuje na sylwetkę „małego, zagubionego konformisty, chwiejnego człowieczka etapu mieszanego”, bohatera swoich cza- sów. Forma satyryczna, którą opanował autor nieomal bezbłęd- nie, okazuje się jednak zbyt mało pojemna na wyrażenie ogromu różnorodnych doświadczeń ludzi pogranicza. Co ciekawe, ten styl, rodem z powieści łotrzykowskiej, pojawia się także w felietonach Bielasa, chociażby w tym, w którym dowcip Erazma z Rotterdamu określa jako „smolisty, dubeltowy porter zmieszany z parującym, pełnotłustym mlekiem, prosto od łaciatej”. Takież walory w dia- logach bohaterów Sławnej jak Sarajewo musiał dostrzec Janusz Kidawa, który w 1987 r. przeniósł tę historię na wielki ekran.

Film jest luźną adaptacją książki, a najciekawszym rozwiązaniem wydaje się zakończenie filmu — pozbawione doraźności politycz- nej, a doskonale wpisujące się w pikarejskiego ducha tej historii

— Zbawicielem dla mieszkańców Konewki okazuje się nie gene- rał Żukow, a... Pan Bóg, przemawia do nich głosem Franciszka Pieczki.

Testamentem literackim Bielasa okazało się tłumaczenie Króla Olch (Le Roi des aulnes) Michela Turniera. W historii Abla Tiffauges, z iście diabelską mocą hipnotyzującego i porywającego chłopców do szkółki SS w Prusach Wschodnich, musiał dostrzec autor mutację śląskiego losu, którego on sam doświadczył (opisy zbiórki Hitlerjugend w Sławnej jak Sarajewo, nazistowską in- doktrynację w katowickim Stadtgymnasium w Szukaniu brodu, ale i sceny spotkań z Bossem w Pierwszym zastępcy). Powieść Turniera ukazała się w 1990 r., już po śmierci autora.

Bibliografia

MerselKebir. Gdynia 1963; Sławna jak Sarajewo. Katowice 1973; Szukanie brodu. Katowice 1977; Marly dla przyjaciół. Katowice 1983; Pierwszy zastępca.

Katowice 1987.

Przekłady: J a n o s c h: Cholonek czyli Dobry Pan Bóg z gliny. Z języka niemieckiego przeł. L. B i e l a s, [posłowie W. S z e w c z y k]. Katowice 1974;

M. T o u r n i e r: Król Olch. Z języka francuskiego przeł. L. B i e l a s. Katowice 1990.

(22)

20

Bielas leon

Opracowania: M. d e M o n t a i g n e: Próby. Z języka francuskiego przeł.

i wstępem opatrzył T. Ż e l e ń s k i (B o y) [cytaty łac. i grec. przeł. T. S i n k o i E. C i ę g l e w i c z; przypisy L. B i e l a s]. Warszawa 1957; S t e n d h a l:

Pustelnia parmeńska. Z języka francuskiego przeł. i wstępem poprzedził T. B o y - Ż e l e ń s k i, [posł. J. K o t t a; przypisy L. B i e l a s a]. Warszawa 1955.

Prace leksykograficzne: L. B i e l a s: Słownik minimum francuskopolski i polskofrancuski. Warszawa 1969; Suplement do podręcznego słownika niemie

ckopolskiego Pawła Kaliny. Oprac. L. B i e l a s. Warszawa 1966.

Prace pedagogiczne (wybór): G. N e u n e r: Kształtowanie osobowości so

cjalistycznej. Z języka niemieckiego przeł. L. B i e l a s. Warszawa 1979;

L. B i e l a s : Historyczne i społeczne uwarunkowania reformy oświatowej w Austrii. „Nowa Szkoła” 1989, nr 4; Cykl felietonów pod wspólnym ty- tułem Kredą i gąbką, podpisane pseudonimem Alojzy P i ó r n i k. „Nowa Szkoła” 1982—1989; A. W i d e r a: Debiut powieściowy naukowca. „Poglądy”

1973, nr 14, s. 12; S. Z i e l i ń s k i: Dobra Konewka. „Nowe Książki” 1973, nr 10, s. 19—20; W. S z e w c z y k: Posłowie. W: J a n o s c h: Cholonek.

Katowice 1974, s. 260—262; K. H e s k a - K w a ś n i e w i c z: Szukanie bro

du [rec.]. „Poglądy” 1977, nr 23, s. 11; L. K u r p i e w s k i: Zdradliwe wody.

„Nowe Książki” 1978, nr 6, s. 20—21; K. W ę g r z y n e k: Szkolnictwo.

W: Zarys dziejów Ligoty i Panewnik. Red. G. P ł o n k a. Katowice 2010, s. 287—318; I. G r a l e w i c z - W o l n y: Leon Bielas, „Sławna jak Sarajewo”

W: 99 książek czyli mały kanon górnośląski. Red. Z. K a d ł u b e k, przy współpracy Ł. S t a n i c z k o w e j. Katowice 2011, s. 44—45; M. S m o l o r z:

Janosch, „Cholonek, czyli dobry Pan Bóg z gliny”. W: 99 książek czyli mały ka

non górnośląski. Red. Z. K a d ł u b e k, przy współpracy Ł. S t a n i c z k o w e j.

Katowice 2011, s. 141—144; J. G ó r d z i a ł e k: Motyw pogranicza. W: I d e m:

Kantory graniczne. Eseje. Katowice 2012, s. 111—121; K. G a ł u s z k a:

Bielas. Strachy gór. http://bibliotekanoca.blog.pl/2015/07/16/bielas [dostęp:

20.02.2016]; W. K u n i c k i: Od Wiatru od Wschodu do „ostatniej” Polki — nie

miecki obraz regionu w XX w. W: Leksykon mitów, symboli i bohaterów Górnego Śląska XIX—XX wieku. Red. B. L i n e k, A. M i c h a l c z y k. Opole 2015, s. 292—294.

Krystian Węgrzynek

(23)

C

c

^assel

P

^aulus

s

^tePhanus (1821—1892), pisarz, dziennikarz, historyk, wydawca, pedagog, teolog oraz pastor ewangelicki. Uro- dził się 27 lutego w Głogowie, w rodzinie żydowskiej (jako Selig Cassel). Jego ojciec był rzeźbiarzem, a brat David znanym pe- dagogiem i historykiem literatury oraz teologiem — wykładowcą w berlińskiej Hochschule für die Wissenschaft des Judenthums (Wyższa Szkoła Tematyki Żydowskiej). Cassel kształcił się w kato- lickim gimnazjum w Głogowie, a następnie ewangelickim w Świd- nicy. Po czym przeniósł się do Berlina, gdzie studiował filozofię i historię (m.in. uczęszczając na wykłady historyka Leopolda von Rankego). Równocześnie studiował Talmud i historię literatury rabinackiej (uzyskał dyplom rabina). W latach 1849—1850 reda- gował w Berlinie „Constitutionelle Zeitung”, a 1850—1856 w Er- furcie „Erfurter Zeitung” (w latach 1850—1851 był redaktorem

„Deutsche Reform”).

Selig Cassel przeszedł na konfesję chrześcijańską i 28 maja 1855 r. został ochrzczony jako członek Kościoła ewangelickiego w Peterskirche w Büßleben (obecnie w granicach administracyjnych Erfurtu), otrzymując imiona Paulus Stephanus. Jako konwertyta zerwał wszelkie kontakty z bratem Davidem. W latach 1857—1859 był bibliotekarzem w Bibliotece Królewskiej w Erfurcie oraz sekre- tarzem w Erfurckiej Akademii Nauk. W 1859 r. z nadania króla Fryderyka Wilhelma IV otrzymał tytuł profesora, a w kolejnym roku przeniósł się do Berlina, gdzie był nauczycielem w gimnazjum. Jednocześnie zajmował się pracą literacką, był redaktorem pisma „Deutsche Reform” oraz głosił wykłady publiczne, które gromadziły wielu odbiorców różnych konfesji. Te zajęcia uczyni- ły go znanym zarówno w Berlinie, jak i w Niemczech. W latach 1866—1867 Cassel zajął się działalnością polityczną i z ramienia frakcji konserwatywnej (pruskiej Partii Narodowoliberalnej) był posłem okręgu wyborczego Teltow—Beeskow—Storkow do parla-

(24)

22

cassel Paulus stePhanus

mentu pruskiego. Po zdaniu egzaminu z teologii protestanckiej od 1867 do 1891 r. był misjonarzem w służbie londyńskiego Towarzystwa Krzewienia Chrześcijaństwa wśród Żydów (obecnie znane jako Londyńskie Towarzystwo Szerzenia Chrześcijaństwa wśród Żydów; ang. London Society for Promoting Christianity Amongst the News; CMJ). W tym samym czasie (1867 r.) Cassel objął funkcję kaznodziei Christuskirche w Berlinie (pozostawał w jego służbie przez 24 lata), który był poza strukturami Kościoła krajowego. Jako duszpasterz utworzył szkołę niedzielną, towarzystwa misyjne dla kobiet i dziewcząt oraz dom dziecka. Od 1875 do 1889 r. redagował pismo „Sunem, ein Berliner Wochenblatt für Christliches Leben und Wissen” (łącznie wydał 16 volumi- nów). Poza licznymi wykładami w Berlinie (m.in. w Gimnazjum Fryderyka Wilhelma) jeździł na spotkania oraz prelekcje do wielu miast Niemiec i Europy (m.in. Amsterdamu, Budapesztu) na których gromadziło się wielu słuchaczy. Refleksje i przemyślenia z niniejszych wykładów (obejmujących historię narodów, Kościoła, kultury i literatury) zawarł także w późniejszych publikacjach.

Osobiście ochrzcił 262 Żydów, wśród nich lekarzy, pisarzy, dzien- nikarzy i kupców. Ponadto Cassel działał w różnych stowa- rzyszeniach dobroczynnych i naukowych (m.in.: Frauenverein für Belehrung und Unterhaltung, Steglitzer Fortbildungsverein i Vereins Berliner Presse).

Paulus Stephanus Cassel pozostawił po sobie bogaty dorobek naukowy i pisarski. Na jego twórczość składają się liczne prace, przyczynki i artykuły popularnonaukowe. Napisał i wydał wiele książek, rozpraw i broszur o różnych rozmiarach oraz tematy- ce. Zajął się m.in. takimi zagadnieniami jak: historia, historia Kościoła, teologia (w tym studia biblijne, pisma homiletyczne i apologetyczne), archeologia, architektura, biografistyka, etno- logia, geografia, pedagogika oraz literatura piękna (w tym eseje, hymny, nowele, pieśni, utwory dramatyczne). Niektóre z jego pism przetłumaczono na języki: angielski i francuski.

Część swoich utworów literackich (wiersze, wspomnienia, nowele i kilka dramatów) opublikował w formie manuskryptów, ponadto wydał zbiór hymnów. W licznych pamfletach wypowiadał się też na temat bieżących zagadnień społecznych i socjalnych.

Jedną z najważniejszych jego prac naukowych jest (napisana jeszcze przed konwersją) historia Żydów obejmująca okres od zniszczenia Jerozolimy do 1847 r.: Juden [Geschichte] zamieszczo- na w Die Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften und Künste (Ed. Johann Samuel Ersch, Johann Gottfried Gruber. Leipzig

(25)

23 cassel Paulus stePhanus

1850, Vol. 167, Teil 27, s. 1—238). W wielu publikacjach Cassel zdecydowanie zwalczał antysemityzm i wypowiadał się przeciw- ko jego reprezentantom (m.in. Adolfowi Stoeckerowi, Heinrichowi von Treitschkemu i Richardowi Wagnerowi). Odrzucając wszelkie przejawy protestanckiego antysemityzmu, akcentował (m.in.

w broszurze wydanej w 1886 r. zatytułowanej Wie ich über Judenmission denke. Ein kurzes Sendschreiben an englische Freunde zur Erinnerung an die ersten Tage des September) ko- nieczność pracy misyjnej wśród Żydów.

W 1891 r. z powodu złego stanu technicznego budynku za- mknięto Christuskirche i wówczas Paulus Cassel mógł poświęcić więcej czasu życiu prywatnemu. Należy wspomnieć, że z mał- żeństwa z Marią z domu Lehmann miał kilkoro dzieci. Zmarł 23 grudnia 1892 r. we Friedenau koło Berlina, w wieku 71 lat.

Został pochowany na Jerusalemes Friedhöfe vor dem Halleschen Tor.

Bibliografia

Publikacje: Ueber die Rabbinerversammlung des Jahres 1650. Eine histo

rische Abhandlung. Festschrift Sr. Ehrwürden Herrn J.J. Oettinger, Rabbiner in Berlin, zu seinem 25 jährigen Amtsjubiläum in Ehrfurcht geweiht. Berlin 1845; Die preussischen Bürger des jüdischen Glaubensbekenntnisses Erste Gelegenheitsschrift. Leipzig 1847; Magyarische Alterthümer. Berlin 1847, 1848;

Von Warschau bis Olmütz. Ein Preußisches Geschichtsblatt, den 27. Februar 1851.

Berlin 1851; Sabbatliche Erinnerungen. Erfurt 1853, 1854; Wissenschaftliche Berichte. Unter Mitwirkung von der Mitgliedern Erfurter Akademie gemeinnützi

ger Wissenschaften. Erfurt 1853—1854; Denkschrift der Königlichen Akademie gemeinnütziger Wissenschaften in Erfurt. Herausgegeben am Seculartage ihrer Gründung, den 19. Juli 1854. Erfurt 1854; Der Mittler (Mesites). Ein exegeti

scher Versuch zu Galater 3,19.20. Erfurt 1855; Irene, eine sprachlichexegetische Skizze. Erfurt 1855; Aus der Hagia Sophia. Ein Akademisches Neujahrs

Programm. Erfurt 1856; Dialoge über Wissenschaft und Christenthum. Erfurt 1856; Eddische Studien. Weimar 1856; Über thüringische Ortsnamen. Erfurt 1856—1858 (reprint: Cologne 1983); König Jerobeam. Eine biblische Abhandlung.

Erfurt 1857; Emancipation und Mission. Vortrag in der Versammlung des kirch

lichen Zentralvereins zu Gnadau am 10.02.1860. Quedlinburg 1860; Rose und Nachtigall. Vortrag auf Veranlassüng des Berliner Hülfsvereins des Germanischen NationalMuseums in Nürnberg den 8. Februar 1860. Berlin 1860; Der Schwan in Sage und Leben. Eine Abhandlung. Berlin 1861; Weihnachten, Ursprünge, Bräuche, und Aberglauben: Ein Beitrag zur Geschichte der Christlichen Kirche und des deutschen Volkes. Berlin 1861 (reprint: Wiesbaden 1973, 1980); Die drei

sprachige Sardinische Inschrift. Ein Sendschreiben. Berlin 1864; Die schwalbe und ihre heimkehr. Berlin 1866; Israel in der Weltgeschichte. Ein Vortrag. Berlin 1866; Die Inschrift des Altares zu Athen. Eine wissenschaftliche Auslegung. Berlin

(26)

24

cassel Paulus stePhanus

1867; Drachenkämpfe. Archäologische und mythologische auslegungen. Berlin 1868, 1878; Azereth, Pfingsten. Eine alttestamentliche Auslesung. Berlin 1869;

Das Evangelium der Söhne Zebedäi (das vierte Evangeliu.). Eine Abhandlung.

Berlin 1870; Deutsche Reden. [Teil] 2: Von Napoleonismus; [Teil] 1: Rede gehalten am 4. August 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1870;

Paris und die Pariser Rede gehalten am 15. September 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1870; Preussen und Deutschland. Berlin 1870;

Von der Liebe zum Vaterland: Rede gehalten am 28. Juli 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1870, 1871; Gedanken beim Einzug in Versailles Rede gehalten am 22. September 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1871; 1808—1870 Rede gehalten am 18. August 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1871; Mesopotamien als Grenze und Gegensatz. Ein weltgeschichtlicher Vortrag. Berlin 1872; Vom Wege nach Damaskus. Gotha 1872; Hohenzollern. Ursprung und Bedeutung dieses Namens, sprachwissenschaftlich erläutert. Berlin 1873, 1880³; Aus guten Stunde.

Betrachtungen und Erinnerungen. Gotha 1874, Berlin 1881; Esmun. Eine ar

chäologische Untersuchung aus der Geschichte Phöniciens und Kenaans. Berlin [1875]; Panthera — Stada — Onokotes. Caricaturnamen Christi unter Juden und Heiden. Ein kirchengeschichtliches Sendschreiben an Frederic W. Farrar.

Berlin 1875; Der Chazarische Königsbrief aus dem 10. Jahrhundert. Ein Beitrag zur Geschichte d. südlichen Russland. Berlin 1877; Thurm und Glocke (Symbol und Name). Eine wissenschaftliche Abhandlung. Berlin 1877; Das Buch Esther.

Ein Beitrag zur Geschichte des Morgenlandes; aus dem Hebräischen übersetzt, historisch und theologisch erläutert. Berlin 1878, Edinburgh 1888; Der Phönix und seine Aera. Ein Beitrag zur alten KunstSymbolik und Chronologie. Berlin 1879; Von der Unfehlbarkeit. Brief eines franz. Prälaten an Papst Leo XIII. Berlin 1879; Christliche Sittenlehre. Eine Auslegung des Briefes Pauli an Titus, mit einer Schlußbemerkung über Semitismus, zur Erinnerung an den 28. Mai 1855. Berlin 1880; Die Juden in der Weltgeschichte. Berlin 1880; Wider Heinrich von Treitschke.

Für die Juden. Berlin 1880; Der Judengott und Richard Wagner. Eine Antwort an die Bayreuther Blätter. Berlin 1881; Die Antisemiten und die Evangelische Kirche. Sendschreiben an einen Evangelischen Geistlichen. Berlin 1881; Für ernste Stunden. Betrachtungen und Erinnerungen. Berlin 1881; Iron und Isolde, ein altdeutsches Sagenbild, und der Bär von Berlin. Berlin 1881; Königslieder.

Nachtrag zum „Hallelujah”, für Weihnachten 1881. Berlin 1881, Stanford 2000;

Das tausend jährige Reich und die Satansbindung. Eine theologischhistorische Abhandlung. Berlin 1882; Fredegunde. Eine Novelle in Briefen. Leipzig 1883;

Aus Literatur und Symbolik. Abhandlungen. Leipzig 1884; Aus dem Lande des Sonnenaufgangs. Berlin 1885; Kritische Sendschreiben über die Probebibel.

Berlin 1885; Wie ich über Judenmission denke. Ein kurzes Sendschreiben an englische Freunde zur Erinnerung an die ersten Tage des September. Berlin 1886;

Ahasverus. Die Sage vom ewigen Juden; eine wissenschaftliche Abhandlung.

Mit einem kritischen Protest wider Eduard von Hartmann und Adolf Stöcker.

Berlin 1885, 1887; Aus Literatur und Geschichte. Berlin—Leipzig 1885; Zweites Targum zum Buche Esther. Im vocalisirten Urtext mit sachlichen und sprachlichen Erläuterungen. Berlin—Leipzig 1885; Ahasverus; die Sage vom ewigen Juden.

Berlin 1887; Das Buch der Richter und Ruth. Theologischhomiletisch bearbeitet.

Bielefeld 1887; Kitim — Chitim. Ein Sendschreiben an Prof. A.H. Sayce in Oxford.

Angehängt sind einige wissenschaftliche Erinnerungen an die Januar und Februartage in London. Berlin 1887; Der Elephantenorden und seine Symbolik.