CLUSTERING JAKO NOWOCZESNA
FORMA WSPÓŁPRACY PRZEDSIĘBIORSTW
S ł o w a k l u c z o w e : klastry, grona.
1. Wprowadzenie
Istnieje wiele f o r m współpracy przedsiębiorstw, wśród których sto- sunkowo nową f o r m ę stanowi clustering\ Obserwacje zjawisk zachodzą- cych w gospodarkach, zwłaszcza krajów rozwiniętych pokazują, że „clusters"
czyli grona, są niezwykle atrakcyjną f o r m ą kooperacji przedsiębiorstw. Kon- cepcja tworzenia gron postrzega, że g o s p o d a r k a to nie tylko tworzące ją p o d m i o t y i instytucje, ale też efekty synergii, jakie p o w s t a j ą w wyniku ich w z a j e m n e j współpracy. C e l e m r e f e r a t u jest charakterystyka gron jako szczególnej f o r m y organizacji przedsiębiorstw, k t ó r a niesie o k r e ś l o n e korzyści uczestnikom grona. W pracy przedstawione zostaną następują- ce obszary tematyczne: p o l i m o r f i z m definicji gron, typologia oraz cha-
1 Zob. S. Sudoł, Przedsiębiorstwo: podstawy nauki o przedsiębiorstwie: zarządzanie przedsiębiorstwem, PWE, Toruń 2006, s. 15; M.E. Porter, Porter o konkurencji,
Wydawnictwo PWE, Warszawa 2001, s. 246.
Clustering jako nowoczesna jornia.. 203
rakterystyka tej f o r m y współpracy przedsiębiorstw, a także z a p r e z e n t o - wane zostaną kluczowe czynniki sukcesu gron.
2. Polimformizm definicji
W literaturze p r z e d m i o t u t e r m i n clustering oznacza „tworzenie sku- pisk będących o d m i a n ą sieci organizacyjnej, k t ó r e są systemem w z a j e m - nie powiązanych firm i instytucji, konkurujących i współpracujących w po- szczególnych dziedzinach"2.
Analizując z kolei semantykę pojęcia „grono" (cluster), m o ż n a zauwa- żyć, iż w literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji gron. Przyjmuje się, że w znaczeniu ekonomicznym słowo to p o raz pierwszy zostało użyte przez Michaela Portera, skąd zostało przetłumaczone i przeniesione d o polskiej terminologii zarządzania3.
Aby zdefiniować pojęcie „ g r o n a " , należałoby - w analizie t e g o p o j ę - c i a - w y j ś ć o d koncepcji z a p r e z e n t o w a n e j w „ Z a s a d a c h e k o n o m i k i " przez A l f r e d a Marshalla w 1890 roku. P r a c a ta, zwracając uwagę n a czynniki d e t e r m i n u j ą c e lokalizację przemysłu, tj. korzyści skali oraz korzyści ze- wnętrzne, stanowi intelektualny p o c z ą t e k teorii gron. Marshall przed- stawił o d m i e n n ą od p o p r z e d n i c h i n t e r p r e t a c j ę rynku, k t ó r e j p o d s t a w ę stanowiła analiza zbioru przedsiębiorstw zgrupowanych w e w n ą t r z „dys- tryktu przemysłowego"4. T e r m i n „dystrykt przemysłowy" r o z u m i a n y jest przez j e g o a u t o r a j a k o dzielnica specjalizująca się w o k r e ś l o n e j działal- ności przemysłowej, b ę d ą c a częścią dużego miasta, n a obszarze k t ó r e g o f u n k c j o n u j ą również inne specjalizacje5. W dystrykcie charakterystyczne
2 U. Bąkowska, R. Krupski, Metody badania skupisk małych przedsiębiorstw na pod- stawie relacji tynkowych, [w:] Przedsiębiorczość, konkurencyjność oraz kondycja małych i średnichprzedsiębioistw w obliczu integracji, pod red. H. Bieniok, AE w Ka- towicach, Katowice 2003, s. 87.
3 A. Grycuk, Koncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania, „Organizacja i Kiero- wanie" 2003, nr 3(113), s. 4.
4 B.A. Despiney-Zochowska,Pfze£fcigMoreivvo między rozwojem lokalnym a globali- zacją. Studium przypadku, [w:] Przedsiębiorstwo przyszłości - wizja strategiczna,
pod red. W.M. Grudzewskigo, J.K. Hejduka, Difin, Warszawa 2002, s. 67.
5 Zob. A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 76.
były pozarynkowe relacje pomiędzy przedsiębiorstwami, koordynacja oraz w z a j e m n e świadczenie różnych usług między firmami, o p a r t e na sąsiedz- twie geograficznym małych firm i ich dezintegracji pionowej.
Niewątpliwie p r e k u r s o r e m teorii gron jest M . E . P o r t e r , k t ó r e m u za- wdzięcza się r o z w ó j k o n c e p c j i clusteringu. Z a sprawą j e g o publikacji
„ K o n k u r e n c y j n a przewaga n a r o d ó w " p r o b l e m a t y k a geograficznej kon- centracji przemysłu zyskała na nowo zainteresowanie badaczy. W a ż n e m i e j s c e w teorii P o r t e r a z a j m u j ą g r o n a , o k r e ś l o n e j a k o g e o g r a f i c z n e skupiska w z a j e m n i e powiązanych przedsiębiorstw, wyspecjalizowanych dostawców, f i r m działających w pokrewnych sektorach i branżach oraz związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, stowarzyszeń branżowych), konkurujących między sobą oraz współpracujących6. Przed- siębiorstwa - g r o n a p o ł ą c z o n e są z otoczeniem bliższym i dalszym po- wiązaniami o c h a r a k t e r z e pionowym (dostawcy i odbiorcy współpracu- jący w ł a ń c u c h u w a r t o ś c i ) i p o z i o m y m (wspólni klienci, t e c h n o l o g i e , kanały dystrybucji). T e pierwsze dotyczą zjawiska kooperacji, natomiast drugi typ powiązań jest charakterystyczny dla zjawiska konkurencji.
D e f i n i c j a P o r t e r a wskazuje n a kluczowe elementy gron, j e d n a k brak jest ogólnego p o r o z u m i e n i a co d o f a k t u konieczności ich występowania, j a k również co do kwestii, iż elementy te są wystarczające, aby nakreślić granice pojęcia. A u t o r wskazuje, że g r o n a są z d e t e r m i n o w a n e takimi e l e m e n t a m i jak: geograficzne skupienie, specjalizacja, obecność firm wraz z innymi instytucjami o r a z współzależność (współpraca)7.
W ś r ó d wielu o p r a c o w a ń na t e m a t gron b r a k jest j e d n o z n a c z n e j defi- nicji, k t ó r a w s p o s ó b d o m i n u j ą c y f u n k c j o n o w a ł a b y w o p r a c o w a n i a c h w ekonomii8. Przyczyn stosowania tak wielu różnych definicji jest kilka.
P o pierwsze, b a d a n i a gron są p r z e p r o w a d z a n e dla różnych celów. P o drugie, zróżnicowana jest jakość dostępnych dla analizy danych. P o trze- cie, b r a k jest jednolitej m e t o d y b a d a n i a gron, występują liczne ograni-
6 M.E. Porter, op.cit., s. 246.
1 Ibidem, s. 246-249.
8 Zob. Ł. Prysiński, D. Urban, Miejsce przemysłu włókienniczego w rozwoju regionu łódzkiego, [w:] Materiały i prace Instytutu Funkcjonowania Gospodarki Narodo- wej, tom XCIV, pod red. H. Gadl-Majkowskiej, SGH w Warszawie, Warszawa 2005, s. 96; A. Grycuk, op.cit., s. 4.
Clustering jako nowoczesna jornia.. 203
czcnia i niespójności metodologiczne9. N a przykład b r a k jest w charak- terystyce gron przyjętej przez P o r t e r a wyraźnych ograniczeń, z a r ó w n o geograficznych, j a k i odnoszących się do relacji między p o d m i o t a m i gro- na. A u t o r sugeruje, że g r o n a m o ż n a dostrzec niemal n a każdym pozio- m i e p r z e s t r z e n n e g o skupienia oraz w r a m a c h kilku p o z i o m ó w podziału geograficznego (kraj, region, miasto). Wynika z tego, iż kształt grona, a nawet kwestia jego istnienia, w dużym stopniu zależą o d i n t e r p r e t a c j i badaczy. Z d a n i e m niektórych istnieją nawet przypadki „gron wirtual- nych", tzn. f i r m rozprzestrzenionych n a dużym obszarze, gdzie b r a k geo- graficznej bliskości p o d m i o t ó w grona.
Rozważając pojęcie grona, należy zwrócić uwagę na definicję D e n H e r - toga, według którego „[...] grona współtworzą obok przedsiębiorstw, ich dostawców i klientów, również ośrodki wiedzy (uczelnie wyższe, jednostki badawcze, firmy konsultingowe) posiadające k o m p l e m e n t a r n e k o m p e t e n - cje oraz uczestniczące w jednym łańcuchu tworzenia wartości (procesie produkcyjnym). Ich celem jest p o p r a w a jakości procesów i dóbr finalnych oraz dyfuzja innowacji i wspólne rozwijanie nowych technologii"10.
Z kolei Morosini t r a k t u j e g r o n o przemysłowe j a k o j e d n o s t k ę socjo- e k o n o m i c z n ą . A u t o r p o d p o j ę c i e m g r o n a r o z u m i e „[...] wspólnotę ludzi i firm zlokalizowanych blisko siebie na danym obszarze, n a którym współ- p r a c u j ą ze sobą w sensie ekonomicznym w celu wytworzenia p r o d u k t u lub usługi i ich dostarczenia n a rynek"1 1.
Rosenfełd natomiast podkreśla zjawisko synergii jako efektu bliskości geograficznej oraz współzależności pomiędzy przedsiębiorstwami w gronie12. W ś r ó d t a k wielu definicji gron do najpopularniejszych, o b o k defini- cji M . E . P o r t e r a , należy definicja Organizacji W s p ó ł p r a c y G o s p o d a r c z e j i R o z w o j u . O E C D określa g r o n a m i a n e m „miniaturowych narodowych
9 A. Grycuk, op.cit., s. 6.
10 T. Roelandt, P. Den Hertog, Cluster Analysis and Cluster-Based Policy Making in OECD Countries: An Introduction to the Theme, [w:] OECD Boosting Innova- tion: The Cluster Approach, OECD, Paris 1999, s. 9.
11 P. Morosini, Industrial Cluster. Knowledge Integration and Performance, „World Development" 2004, vol. 32, nr 2, s. 307.
12 S.A. Rosenfeld, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „European Planning Studies" 1997, vol. 5, No. 1, s. 4.
systemów innowacyjności" {reduced-scale national innovation systems).
M o ż n a z a t e m r o z u m i e ć g r o n o j a k o sieć silnie w z a j e m n i e zależnych od siebie firm, łącznie z ich dostawcami, k t ó r e są powiązane ze sobą w łań- c u c h u wartości d o d a n e j , k t ó r e m o g ą również zawierać alianse strate- giczne z uniwersytetami, instytutami badawczymi czy k o n s u l t a n t a m i oraz f i r m a m i świadczącymi wysoko wyspecjalizowane usługi13.
3. Typologia gron
J a k m o ż n a wywnioskować z d o k o n a n e j analizy pojęciowej, clustering jest zjawiskiem złożonym, dynamicznym i wielowymiarowym, a k a ż d e g r o n o m a niepowtarzalny i specyficzny charakter. W literaturze p o d e j - m o w a n e są liczne p r ó b y m a j ą c e n a celu sklasyfikowanie gron według r ó ż n o r o d n y c h kryteriów1 4:
1. kryterium - stadium rozwoju:
- g r o n a e m b r i o n a l n e - powstające, - g r o n a wzrostowe - rozwijające się, - g r o n a dojrzałe,
- g r o n a schyłkowe - „ u p a d a j ą c e " ; 2. kryterium - zasięg terytorialny grona:
- g r o n a o zasięgu lokalnym, - g r o n a o zasięgu regionalnym, - g r o n a o zasięgu krajowym,
g r o n a o zasięgu międzynarodowym ( p o n a d n a r o d o w y m ) ; 3. kryterium - liczba horyzontalnie powiązanych sektorów:
13 M. Bucka, Koncepcja klastrów w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] Polska w rozszeizonej UE - uwarunkowania i perspektywy rozwoju, Prace Na- ukowe AE im. O. Langego we Wrocławiu, nr 1031, pod red. M. Klamuta, E. Pan- cer-Cybulskiej, Wydawnictwo AE im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004, s. 121.
14 Zob. m.in.: T. Brodzicki, S. Szultka,Koncepcja klastrów a konkurencyjność przed- siębiorstw, „Organizacja i Kierowanie" 2002, nr 4 (110), s. 13-14; T. Andersson, S.S. Serger, J. Sorvik, E.W. Hansson, The Cluster Policies Whitebook, The Com- petitiveness Institute, IKED 2004, s. 7-13; F. McDonald, G. Vertova, Geographi- cal Concentration and Competitiveness in the European Union, European Busi- ness Review, MCB University Press, vol. 13, nr 3,2001, s. 158-162 i in.
Clustering jako nowoczesna jornia.. 203
- g r o n a wąskie, g r o n a szerokie;
4. kryterium - liczba stadiów ł a ń c u c h a p r o d u k c y j n e g o :
- g r o n a płytkie, k t ó r e o b e j m u j ą j e d e n lub kilka e t a p ó w łańcu- cha produkcyjnego,
- g r o n a głębokie o b e j m u j ą c e zazwyczaj wszystkie stadia;
5. kryterium - pozycja k o n k u r e n c y j n a g r o n a : g r o n a b ę d ą c e liderami światowymi, - grona, k t ó r e są liderami krajowymi,
- g r o n a p o s i a d a j ą c e przeciętną pozycję k o n k u r e n c y j n ą , - g r o n a o słabej pozycji k o n k u r e n c y j n e j ;
6. kryterium - zdolność do k r e o w a n i a miejsc pracy:
- g r o n a o rosnącym z a t r u d n i e n i u , - g r o n a o stabilnym z a t r u d n i e n i u , - g r o n a o malejącym zatrudnieniu;
7. kryterium - znaczenie technologii/innowacji:
- g r o n a wysoko technologiczne (wysoko innowacyjne), g r o n a nisko technologiczne (nisko innowacyjne).
A u t o r e m innej klasyfikacji gron jest J. Meyer-Stamer, który za główne kryterium podziału gron przyjął wielkość i strukturę własności p o d m i o - tów - uczestników grona. Wyróżnił o n grona, w których d o m i n u j ą powią- zane sieciowo m a ł e i średnie przedsiębiorstwa z silną specjalizacją oraz silną rywalizacją; grona hub and spoke, k t ó r e charakteryzuje występowa- nie j e d n e g o dużego przedsiębiorstwa powiązanego z firmami sektora M Ś P oraz tzw. grona satelitarne, a więc grona p o d p o r z ą d k o w a n e f i r m o m ze- wnętrznym, gdzie d o m i n u j ą m a ł e i średnie przedsiębiorstwa1 5.
Niektórzy autorzy rozróżniają g r o n a również w zależności o d trans- f e r u wiedzy i konkurencji:
g r o n a M a r s h a l l a - A r r o w a - R o m e r a ( M A R ) , o t r a n s f e r z e wiedzy między firmami grona, które niemalże nie konkurują ze sobą, w któ- rych dominują korzyści lokalizacyjne (np. Dolina Krzemowa);
15 Zob. T. Brodzicki, S. Szultka, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsię- biorstw, „Organizacja i Kierowanie" 2002, nr 4 (110), s. 13-14.
g r o n a P o r t e r a , o t r a n s f e r z e wiedzy między f i r m a m i grona, mię- dzy którymi występuje ożywiona k o n k u r e n c j a , w których kluczo- we są korzyści lokalizacyjne;
g r o n a Jacobsa, o transferze wiedzy z pokrewnych branż, przy oży- w i o n e j k o n k u r e n c j i p o m i ę d z y i n n o w a t o r a m i (np. włoski prze- mysł ceramiczny), w których d o m i n u j ą zalety urbanizacyjne1 6.
4. Charakterystyka grona
Z d o k o n a n e g o przeglądu definicji i rodzajów gron wynika, że są o n e zróżnicowane i tworzone za pośrednictwem różnych mechanizmów, moż- n a j e d n a k wyróżnić p e w n e charakterystyczne cechy gron.
koncentracja przestrzenna
K o n c e n t r a c j a t e r y t o r i a l n a p r z e d s i ę b i o r s t w sprzyja nawiązywaniu współpracy między nimi. Bliskość geograficzna odgrywa b a r d z o duże zna- czenie dla przedsiębiorstw grona, ponieważ intensyfikuje przepływ wie- dzy o r a z absorbcję i dyfuzję innowacji. Z a k r e s geograficzny gron jest jed- nak ograniczony. Główne ograniczenia stanowią możliwości transportowe, m o b i l n o ś ć społeczeństwa o r a z m e n t a l n o ś ć i oczekiwania społeczne1 7.
koncentracja sektorowa
G r o n a złożone są z przedsiębiorstw działających często w tym samym sektorze b ą d ź sektorach pokrewnych przemysłu lub usług.
16 G. Tichy, Regionale Kompetenzzyklen - Zur Bedeutung von Produktlebenszyklus - Clasterhansatzen im regionalen Kontext, „Zeitschrift für Wirtschaftsgeographie"
2001, n r 3 - 4 , s. 185.
17 M. Górzyński, Systemy wspierania gron na obszarach słabo zurbanizowanych i charak- teryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego, [w:] Analizy - wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, pod red. E. Wojnickiej, „Studia Europejskie"
Clustering jako nowoczesna jornia.. 2 0 3
kooperacja - konkurencja
C e c h ą charakterystyczną g r o n a jest to, że firmy w n i m s k u p i o n e k o n - k u r u j ą ze sobą, j e d n o c z e ś n i e w s p ó ł p r a c u j ą c w tych obszarach, w których możliwe jest wyzwolenie efektów synergicznych wspólnych działań. Wspo- m n i a n e efekty synergiczne polegają p r z e d e wszystkim na18:
dyfuzji know-how oraz rotacji k a d r w r a m a c h grona;
zwiększeniu produktywności w r a m a c h g r o n a p o p r z e z skupienie zasobów;
- otwartości na innowacje i zdolności ich absorbcji;
przyciąganiu nowych zasobów i przedsiębiorstw;
funkcjonalne powiązania między firmami.
G r o n a z d e t e r m i n o w a n e są powiązaniami produkcyjnymi lub/i usłu- gowymi w r a m a c h ł a ń c u c h a wartości. System ich wzajemnych relacji jest rozbudowany i oparty n a specyficznej trajektorii rozwoju. R e l a c j e syste- mowe, n a których b a z u j ą f i r m y - g r o n a , dotyczą głównie:
wspólnych lub k o m p l e m e n t a r n y c h p r o d u k t ó w ;
wspólnych p r o c e s ó w technologicznych i produkcyjnych;
wspólnej bazy surowcowej;
wspólnego popytu n a kwalifikacje;
wspólnego tworzenia kanałów dystrybucyjnych.
Między podmiotami gron występują relacje o charakterze formalnym lub nieformalnym. Wiele analiz wskazuje na częstsze występowanie wzajemnych relacji nieformalnych niż sztywnych struktur organizacyjnych w gronach19.
2006, nr 1, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rze- szowie, Warszawa-Rzeszów 2006, s. 8-9.
18 //www.serwis.pl, Klaster przemysłowy (20.11.2005).
19 Zob. S.A. Rosenfeld, Creating Smart Systems. A Guide to Clusters Strategies in Less Favoured Regions, Regional Technology Strategies Carrboro, North Caro- lina, USA, 2002, s. 21.
interakcje
Pomiędzy p o d m i o t a m i g r o n a zachodzą dynamiczne interakcje, k t ó r e d e t e r m i n u j ą f u n k c j o n o w a n i e g r o n a i j e g o sukces ekonomiczny. Powią- zania h o r y z o n t a l n e oraz wertykalne potwierdzają p o n a d s e k t o r o w y wy- m i a r grona2 0. Pozwala im to n a maksymalizację zysków p o p r z e z dostęp do relatywnie tanich i wyspecjalizowanych czynników produkcji, mini- malizację kosztów logistycznych oraz skrócenie dystansu od surowca d o wyrobu gotowego.
specjalizacja
Obecność grupy wyspecjalizowanych firm i organizacji w gronie sprzyja p o d n o s z e n i u efektywności j e g o działania, wzmacniając jednocześnie po- t r z e b ę współpracy i b u d o w a n i a sieci powiązań kooperacyjnych2 1.
5. Kluczowe czynniki sukcesu clusteringu
G r o n a , j a k o szczególna f o r m a organizacji przedsiębiorstw, niosą ko- rzyści z a r ó w n o przedsiębiorstwom je tworzącym, jak również regionom, w których występują. M o ż n a wymienić n a s t ę p u j ą c e r o d z a j e korzyści uzy- skiwanych przez p o d m i o t y - g r o n a :
zwiększona produktywność, p o p r z e z korzyści skali, umożliwio- n a dzięki specjalizacji czynników takich jak: siła robocza, źródła B + R i technologie, mechanizmy v e n t u r e capital itp.;
- oszczędność kosztów dzięki niższym kosztom transakcyjnym, ofe- rowanym przez bliskość geograficzną;
łatwiejszy i pełniejszy d o s t ę p d o informacji na t e m a t zmian ryn- ku, nowych technologii;
20 T. Brodzicki, S. Szultka, op.cit., s. 46.
21 A. Grycuk, op.cit., s. 4 -5.
Clusteńngjako nowoczesna forma. 205
poprawiony wizerunek i atrakcyjność obszaru, co p r o w a d z i d o większych możliwości przyciągnięcia f i r m zewnętrznych o r a z kre- owania nowych przedsiębiorstw;
możliwości szybszej reakcji n a zmiany w otoczeniu (wiedzę tech- nologiczną, praktykę zarządzania, możliwości m a r k e t i n g o w e ) ; - możliwości wspólnego uczenia się p o p r z e z wspólne poszukiwa-
nie działań innowacyjnych, wykorzystanie synergii p o m i ę d z y fir- m a m i .
G r o n a m o g ą pełnić wiele f u n k c j i w o b e c przedsiębiorstw b ę d ą c y c h ich uczestnikami. P r z e d e wszystkim m o ż n a tu wymienić: f u n k c j ę stabili- zującą, która gwarantuje przedsiębiorstwom stabilizację w dłuższym okre- sie dotyczącą zasad f u n k c j o n o w a n i a ; f u n k c j ę specjalizującą - umożliwia- jącą f i r m o m wąską specjalizację; f u n k c j ę u k i e r u n k o w u j ą c ą - określającą
szczegółowe kierunki działania i rozwoju grona; f u n k c j ę uwiarygodnia- jącą, a więc stanowiącą p e w n ą gwarancję w p r z y p a d k u pozyskiwania ze- wnętrznych źródeł finansowania; f u n k c j ę integrującą firmy z o t o c z e n i e m oraz f u n k c j ę inspirującą - wpływającą n a tworzenie nowych innowacji, rozwiązań technologicznych2 2.
6. Wnioski
G r o n a p o j m o w a n e są j a k o system w z a j e m n i e powiązanych przedsię- biorstw i instytucji, który w całości stanowi coś więcej niż tylko s u m ę jego części. Są nowym s p o s o b e m p o j m o w a n i a rozwoju gospodarczego, jak również myślenia o kreowaniu konkurencyjności gospodarki. G r o n a p o s t r z e g a n e obecnie j a k o f e n o m e n współczesnej gospodarki wpływają na rozwój p o d m i o t ó w g r o n a oraz rozwój regionu, w k t ó r y m uczestnicy g r o n a współdziałają. F u n k c j o n o w a n i e gron stymuluje przedsiębiorczość, p r o w a d z ą c do dynamicznej kreacji nowych przedsiębiorstw, j a k również wpływa na innowacyjność i k o n k u r e n c y j n o ś ć f i r m tworzących g r o n o .
22 M. Bucka, op.cit., s.127.
Bąkowska U., Krupski R., Metody badania skupisk małych przedsiębiorstw na podstawie relacji rynkowych, [w:] Przedsiębiorczość, konkurencyj- ność oraz kondycja małych i średnich przedsiębiorstw w obliczu inte- gracji, pod red. H. Bienioka, A E w Katowicach, Katowice 2003.
Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsię- biorstw, „Organizacja i Kierowanie" 2002, nr 4 (110).
Bucka M., Koncepcja klastrów w funkcjonowaniu małych i średnich przed- siębiorstw, [w:] Polska w rozszerzonej UE - uwamnkowania i perspek- tywy rozwoju, Prace Naukowe A E im. O. Langego we Wrocławiu, nr 1031, pod red. Klamuta M., Pancer-Cybulskiej E., Wydawnictwo A E im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004.
Despiney-Zochowska B.A., Przedsiębiorstwo między rozwojem lokalnym a globalizacją. Studium przypadku, [w:] Przedsiębiorstwo przyszłości - wizja strategiczna, pod red. Grudzewskiego W.M., Hejduka J.K., Di- fina, Warszawa 2002.
Grycuk A., Koncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania, „Organizacja i Kierowanie" 2003, nr 3 (113),
Górzyński M., Systemy wspierania gron na obszarach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego, [w.] Analizy - wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, red.
Wojnickiej E., „Studia Europejskie" 2006, nr 1, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Warszawa-Rze- szów 2006.
Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005.
Morosini P., Industrial Cluster. Knowledge Integration and Performance,
„World Development" 2004, vol. 32, nr 2.
Porter M.E., Porter o konkurencji, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2001.
Clustering jako nowoczesna jornia.. 203
Prysiński Ł., Urban D., Miejsce przemysłu włókienniczego w rozwoju re- gionu łódzkiego, [w:] Materiały i prace Instytutu funkcjonowania go- spodarki narodowej, tom XCIV, pod red. H. Gadl-Majkowskiej, S G H w Warszawie, Warszawa 2005.
Roelandt T., D e n Hertog P., Cluster Analysis and Cluster-Based Policy Making in OECD Countries: An Introduction to the Theme, [w:] OECD Boosting Innovation: The Cluster Approach, O E C D , Paris 1999, Rosenfeld S.A, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Econo-
mic Development, „European Planning Studies" 1997, vol. 5, nr 1.
Rosenfeld S. A., Creating Smart Systems. A Guide to Clusters Strategies in Less Favoured Regions, Regional Technology Strategies Carrboro, North Carolina, USA, 2002.
Tichy G., Regionale Kompetenzzyklen - Zur Bedeutung von Produktle- benszyklus - Clusterhansatzen im regionalen Kontext, Zeitschrift für Wirtschaftsgeographie 2001.
Sudoł S., Przedsiębiorstwo: podstawy nauki o pizedsiębiorstwie: zarządza- nie przedsiębiorstwem, P W E , Toruń 2006.
//www.serwis.pl, Klaster przemysłowy (20.11.2005).
