M. Lubański
"Nieisczerpajemost’ mikroobjektow i
problema mnogoobrazija
postranstwienno-wremiennych
otnoszenij", A.M. Mostepanenko,
"Fiłosofskie Nauki" (1971) : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/1, 226-229
m e n ta m i e m p iry c z n y m i i te o r e ty c z n y m i w p o z n a n iu n a u k o w y m n a k o rz y ś ć teg o o sta tn ie g o .
2. H e u ry s ty c z n a f u n k c j a m a te m a ty k i w o d n ie s ie n iu do ja k o ś c io w e j s tr o n y o b ie k tu w y n ik a z u w z g lę d n ie n ia m ia r y ja k o je d n o ś c i d ia le k ty c z n e j m ię d z y ja k o ś c ią i ilo ścią.
3. W y k ry c ie p ra w id ło w o ś c i o c h a r a k te r z e s ta ty s ty c z n y m p o c ią g a za s o b ą is tn ie n ie w g e n e ty c e ro z w a ż a ń o w a lo rz e p ro b a b ilis ty c z n y m w s k a z u ją c je d n o c z e ś n ie n a o g ra n ic z e n ia o d n o śn ie do d e te r m in iz m u w u j ę ciu L a p la c e ’a.
4. P o s łu g iw a n ie się p rz e z g e n e ty k ę w ro z w a ż a n ia c h te o r e ty c z n y c h w y id e a liz o w a n y m i o b ie k ta m i w s k a z u je n a to , że s ty k a się o n a z p e w n y m i o g ó ln y m i p ro b le m a m i m e to d o lo g ic z n y m i, c h a r a k te r y s ty c z n y m i d la m a t e m a t y k i i fiz y k i, i z te g o w z g lę d u m o że o n a w y k o rz y s ty w a ć d o św ia d c z e n ie w s p o m n ia n y c h n a u k . 5. W y p ra c o w a n ie m a te m a ty k i b io lo g ic z n e j p o z w o li b a d a ć n o w e z w ią z k i i s t r u k t u r y z ja w is k o ra z p ro c e s ó w , k tó r y c h n ie sp o só b b y ło u ją ć in n y m i m e to d a m i. W ty m m o ż n a w id z ie ć w n a jb a r d z ie j p e łn e j m ie rz e h e u r y s ty c z n ą f u n k c ję m a te m a ty k i. M . L u b a ń s k i A . M . M o s te p a n e n k o , N ie is c z e r p a je m o s t’ m ik r o o b j e k to w i p r o b le m a m n o g o o b r a z u ja p r o s tr a n s tw ie n n o - w r e m ie n n y c h o tn o s z e n ij, F ifo so fs k ie N a u k i 1971, N r 59— 67.
Z a s a d a n ie w y c z e rp y w a ln o ś c i m a te r ii, g ło szo n a p rz e z d ia m a t, p o s ia d a d w a o b lic z a . J e d n o z n ic h to o b licze o n to lo g ic z n e , d ru g ie zaś — te o rio p o z n a w c z e . A s p e k t o n to lo g ic z n y w s p o m n ia n e j z a s a d y głosi n ie - w y c z e rp y w a ln o ś ć m a te r ii „w g łą b ” o ra z „w s z e rz ”. Z n a c z y to, że m a t e r i a n ie d a się s p r o w a d z ić do ja k ic h ś o s ta te c z n y c h e le m e n tó w , k tó r e b y n ie p o s ia d a ły ju ż ż a d n e j s t r u k t u r y o raz, iż b o g a c tw o ja k o ś c io w o ró ż n y c h z ja w is k je s t n ie o g ra n ic z o n e . A s p e k t n a to m ia s t te o r io p o z n a w c z y p o le g a n a p rz e ś w ia d c z e n iu , że p o z n a n ie lu d z k ie s t r u k t u r m a t e r i i n ie m o że b y ć n ig d y w y c z e rp u ją c e n a ż a d n y m e ta p ie . T a p o d s ta w o w a z a s a d a d ia - m a tu n ie w y c z e rp y w a ln o ś c i m a t e r i i (w z n a c z e n iu o n to lo g ic z n y m o r a z te o - rio p o z n a w c z y m ) o b e c n ie s ta je w c e n tr u m z a in te re s o w a ń m e to d o lo g ic z n y c h z a ró w n o fiz y k ó w j a k i filo zo fó w . P rz y c z y n ą ta k ie g o s ta n u rz e c z y je s t ro z w ó j fiz y k i c z ą s te k e le m e n ta r n y c h . S ta w ia on w ła ś n ie p rz e d b a d a c z a m i z a g a d n ie n ie n ie w y c z e rp y w a ln o ś c i m ik ro o b ie k tó w . A u to r w y ra ż a p r z e k o n a n ie , że p ro b le m te n w y m a g a u w z g lę d n ie n ia ro z m a ito ś c i m o ż liw y c h f o r m p rz e s trz e n n o - c z a s o w y c h i ic h r e la c ji, k tó r e
m ają m ie js c e w św ie c ie . T o te ż w o m a w ia n e j p r a c y ch ce z a ra z e m w skazać n a to, że z b y t p o c h o p n a e k s tr a p o la c ja m a k r o s k o p o w y c h fo rm p rz e strz e n n o -c z a so w y c h je s t ź ró d łe m w ie lu tr u d n o ś c i w p o p ra w n y m u jm o w an iu in te r e s u ją c e j n a s p ro b le m a ty k i.
K ry ty k u je u ję c ie z a s a d y n ie w y c z e rp y w a ln o ś c i m ik ro o b ie k tó w w oparciu o te o r ię c z ą s te k w ir tu a ln y c h . T u ta j z a k ła d a się b o w ie m , że cząstka e le m e n ta r n a n ie s k ła d a się z jesz c z e b a r d z ie j e le m e n ta r n y c h , lecz m oże ty lk o m ie ć m ie js c e p rz e k s z ta łc a n ie się je d n y c h c z ą s te k w drugie. „ C h a r a k te r w i r t u a l n y ” c z ą s te k d a je z a ra z e m g ra n ic ę ic h p o dzielności. A u to r u w a ż a , że p o ję c ie c z ą s tk i w ir t u a ln e j n ie je s t ja s n e . N adto w s k a z u je n a z a sa d n ic z ą n ie o b s e rw o w a ln o ś ć teg o ro d z a ju b y tó w . N ato m iast m o ż liw o ść o b s e rw o w a ln o ś c i b y tu p r z y n a jm n ie j p o ś r e d n ia je s t je d n y m z k o n ie c z n y c h te o rio p o z n a w c z y c h k r y t e r ió w je g o u z n a n ia . Cząstki e le m e n ta r n e są o b s e r w o w a ln e p o ś re d n io . T o p r a w d a . A le n ie je s t to s p r a w a z w ią z a n a z is to tą c z ą ste k , a je d y n ie z te c h n ic z n ą s t r o n ą e k s p e ry m e n to w n ia . T o te ż p r z y p is y w a n ie c z ą s tk o m e le m e n ta r n y m s tru k tu r y o c h a r a k t e r z e w ir tu a ln y m n ie m o ż e n a s z ad o w o lić . Autor o d n o si się z re z e r w ą ta k ż e do u ję c ia z a s a d y n ie w y c z e r p y w a l ności m ik ro c z ą s te k p rz e z p rz y ję c ie , że s k ł a d a ją się o n e z p e w n e j liczby k w a rk ó w . U w a ż a , że w ty m p r z y p a d k u te r m in „ s k ła d a ć s ię ” traci sw ój r o z u m n y sen s. J e ż e li b o w ie m p rz y ją ć , że m e z o n „ s k ła d a s ię ” z dwu k w a rk ó w , to d o jd z ie m y do w n io s k u (p a m ię ta ją c , iż e n e rg ia w iązana w d a n y m p r z y p a d k u je s t b a rd z o d u ż a i d e f e k t m a s y z n a c z n ie przek racza m a s ę s a m e g o m e z o n u ), że n ie m o ż n a go ro z ło ż y ć n a o d dzielne k w a r k i.
A utor u w a ż a , że ź ró d łe m o p is a n y c h tu tr u d n o ś c i je s t n ie u w z g lę d nianie w d o s ta te c z n y m s to p n iu sp e c y fic z n y c h w ła ś c iw o ś c i p r z e s tr z e n i oraz czasu n a p o z io m ie m ik r o ś w ia ta , a ta k ż e m o ż liw y c h tu lic z n y c h s to sunków p r z e s trz e n n o - c z a s o w y c h . I s to tn ie , w o b u w s p o m n ia n y c h w y żej ujęciach z a g a d n ie n ia n ie w y c z e rp y w a ln o ś c i m ik ro o b ie k tó w k o rz y s ta się z klasycznego u ję c ia p r z e s tr z e n i o ra z c zasu . A w ięc, k o n k r e ty z u ją c , takie p o ję c ia ja k s t r u k t u r a , e le m e n t, część, cało ść, to ż sa m o ść , ró ż n ic a itd. są z b u d o w a n e n a b a z ie p rz y ję te g o m o d e lu g e o m e try c z n e g o . T o też pow stają tu n a s t ę p u ją c e p y ta n ia : 1° czy je s t rz e c z ą m o ż liw ą d o k o n a n ie isto tn e j z m ia n y w u jm o w a n iu s to s u n k ó w p r z e s trz e n n o - c z a s o w y c h w zakresie w a r u n k ó w n ie m a k ro s k o p o w y c h ? 2 ° ja k i e k r y t e r i a p o z w o lą odróżnić a d e k w a tn y m o d e l g e o m e try c z n y od m o d e lu n ie a d e k w a tn e g o i czy teg o r o d z a ju k r y t e r i a d la m ik ro fiz y k i is tn ie ją ? 3 ° j a k w y g lą d a ją stosunki p rz e s trz e n n o - c z a s o w e n a m ik ro p o z io m ie i ja k n a le ż y w y o b r a żać sobie s t r u k t u r ę m ik ro o b ie k tó w z u w z g lę d n ie n ie m w s p o m n ia n y c h stosunków ? W ro z p r a w ie b a d a n e s ą z a g a d n ie n ia 1° i 2 ° p o n ie w a ż 3 ° nie d o c z e k a ło się je s z c z e w y s ta r c z a ją c o z a d o w a la ją c e g o ro z w ią z a n ia .
s trz e n n o -c z a s o w e m o g ą b y ć n a jr o z m a its z e . T o te ż o d n o śn ie do p ro b le m u s t r u k t u r y c z ą s te k e le m e n ta r n y c h n a le ż y o k re ś lić n a jp i e r w k o n k r e tn e w ła sn o ś c i m e try c z n e o ra z to p o lo g ic z n e fo r m y p rz e s trz e n n o - c z a s o w e j m ik r o ś w ia ta , a n a s tę p n ie d o p ie ro w y p ra c o w a ć a d e k w a tn y m o d e l s t r u k t u r y m ik ro o b ie k tó w . G d y id z ie n p . o te o r ię L o re n z a o raz sz c zeg ó ln ą te o r ię w z g lę d n o śc i, to on e o b ie p o s łu g u ją się t ą s a m ą to p o lo g ią p r z e strz e n i, ch o cia ż p o s ia d a ją m e tr y k i ró żn e. P r o b le m a ty k a w ła sn o ś c i m i- k r o p r z e s tr z e n i o ra z m ik ro c z a s u je s t b a rd z o zło żo n a. P ły n ie to s tą d , że b a d a ją c z ja w is k a k w a n to w o m e c h a n ic z n e n ie je s te ś m y w s ta n ie d o tr z e ć do m ik r o ś w ia ta „ ja k o ta k ie g o ” , a je d y n ie u z y s k u je m y r e z u l ta ty w z a je m n e g o o d d z ia ły w a n ia m ik ro o b ie k tó w z m a k r o o b ie k ta m i. O p i s a n a s y t u a c ja je s t c h a r a k te r y s ty c z n a d la m e c h a n ik i k w a n to w e j. T o p o c ią g a za so b ą w y s tę p o w a n ie p a ra d o k s a ln y c h w ła s n o ś c i m ik ro ś w ia ta , j a k n p . r u c h b e z tr a je k t o r ii , n ie ro z ró ż n ia ln o ś ć je d n a k o w y c h c z ą ste k , is to tn e z n a c z e n ie p o ję c ia p r a w d o p o d o b ie ń s tw a . W m e c h a n ic e k w a n to w e j o m ija się w y m ie n io n e tr u d n o ś c i p rz e z p o s łu g iw a n ie się o d p o w ie d n im a p a r a te m m a te m a ty c z n y m . N a le ż y je d n a k z w ró c ić u w a g ę n a to, że te m e to d y n ie m o g ą b y ć p rz e n ie s io n e , e k s tra p o lo w a n e n a m ik ro p o - zio m ja k o ta k i.
I s tn ie je w ie le ró ż n y c h sp o so b ó w p o d e jś c ia do o k re ś le n ia m ik ro g e o - m e tr ii. Z re g u ły tu p r z e s tr z e ń o ra z czas o tr z y m u ją p e w n ą s p e c y fic z n ą to p o lo g ię . Z n a m y p ro p o z y c je w e d łu g k tó r y c h c z a s o p rz e s trz e ń m i k r o ś w ia ta je s t u jm o w a n a b ą d ź w sp o só b e u k lid e s o w y , b ą d ź w sp o só b p se u d o e u k lid e s o w y . N ie je s t p rz y ty m w y k lu c z o n a z m ia n a lic z b y w y m ia r ó w p rz e s trz e n i. N a d to p r z y jm o w a n a je s t h ip o te z a d y s k r e tn o ś c i m ik r o p r z e s tr z e n i o ra z m ik ro c z a s u . Z a z w y c z a j u jm u je się d y s k r e tn ą c z a s o p r z e s tr z e ń b ą d ź w p o s ta c i sk o ń czo n eg o , b ą d ź p rz e lic z a ln e g o z b io ru p u n k tó w . W ó w czas u n ik a się tr u d n o ś c i z p o ja w ia n ie m się n ie s k o ń c z o n ości, a le w m ie js c e teg o p o w s ta ją in n eg o ro d z a ju k o m p lik a c je . Do n ic h n a le ż ą : z a g a d n ie n ie m e t r y k i p r z e s tr z e n i i z a c h o d z e n ie z a s a d y o d p o - w ie d n io ś c i p rz y p rz e jś c iu do m a k r o s k a li. W y d a je się, że p rz e s trz e ń m i k r o ś w ia ta n ie je s t m e try z o w a ln a . A z a te m n ie m o ż n a w n ie j o k re ś lić o d leg ło ści. G d y zaś id z ie o je j to p o lo g ię , to p r z y jm u je się to p o lo g ię G ro th e n d ie c k a . J a k w ia d o m o , w p r z e s tr z e n ia c h teg o ty p u n ie je s t m o ż liw e w p ro w a d z e n ie u k ła d u w s p ó łrz ę d n y c h , a ta k ż e są n a ru s z o n e n a sz e z w y k łe w y o b ra ż e n ia o p u n k ta c h w e w n ę trz n y c h i z e w n ę trz n y c h d a n e j fig u ry . Ż a d n a z o m ó w io n y c h w y ż e j h ip o te z n ie je s t do te j p o ry w y s ta r cz a ją c o u z a s a d n io n a . J e d n a k ż e ja s n e je s t, n a p o d s ta w ie p rz e p r o w a d z o n y c h ro z w a ż a ń , że k o n k r e tn e s f o rm u ło w a n ie z a g a d n ie n ia n ie w y c z e rp y - w a ln o ś c i m ik ro o b ie k tó w w y m a g a u w z g lę d n ie n ia sp e c y fik i s to s u n k ó w p rz e s trz e n n o - c z a s o w y c h n a m ik ro p o z io m ie . J e ż e li p r a w d ą je s t is tn ie n ie ró ż n y c h s to s u n k ó w c z a s o p r z e s tr z e n n y c h w św ie c ie , to ty m sa m y m tr z e
b a zan eg o w ać te o r ię je d n e j co do ja k o ś c i s u b s ta n c ji m a te r ia ln e j. Z a razem n a le ż y z r e z e r w ą o d n ie ś ć się do p ró b y w y o b ra ż e n io w e g o u jm o w ania m ik ro p o z io m u . N ie m o ż n a w u p ro s z c z o n y sp o só b tr a k to w a ć n ie w y czerp y w aln o ści m a t e r i i „w g łą b ” o ra z „ w s z e rz ” . N ie m o ż n a w ię c a b so lu ty zo w ać u ję ć m a k r o s k o p o w y c h f o r m c z a s o p rz e s trz e n n y c h . C zy niąc to p o p e łn ia się n ie w ła ś c iw y k ro k . O d ch o d zi się od a d e k w a tn e g o u jm o w an ia m ik ro p o z io m u . A utor k o ń c z y s w ą r o z p r a w ę u w a g ą , że n ie w y c z e rp y w a ln o ś ć p r z e d m iotu b a d a n ia n a u k o w e g o u m o ż liw ia n ie o g ra n ic z o n e p o g łę b ia n ie n o wych, c o ra z b a r d z ie j p o d s ta w o w y c h z ja w is k p rz y r o d y p rz y p o m o c y jakościow o n o w y c h p o ję ć , p ra w id ło w o ś c i i m o d e li c z a s o p rz e s trz e n n y c h . W procesie w s p o m n ia n e g o p o g łę b ia n ia ż a d n e z n a s z y c h w y o b ra ż e ń n ie może p r e te n d o w a ć do n ie o m y ln o ś c i. P rz e c iw n ie , k a ż d e z n ic h , w r o z w oju n a sz e g o p o z n a n ia , m o ż e o k a z a ć się o g ra n ic z o n y m o ra z p o tr z e b o w ać p rz e p ra c o w a n ia . R efe ro w a n a p r a c a w s k a z u je n a p o tr z e b ę r e la ty w iz o w a n ia fo rm p r z e strz e n n o -c z a so w y c h w o d n ie s ie n iu do m ik ro ś w ia ta . M y śl t a w y d a je się w ażna i c ie k a w a . Z w o le n n ic y „ a b s o lu ty z o w a n ia ” k la s y c z n y c h k o n cepcji p r z e s tr z e n i i c z a su m o g ą n ie z b y t p rz y c h y ln ie p o d c h o d z ić do p rz e d sta w io n e j w p o w y ż sz y m a r ty k u le m y śli. J a k i je d n a k z a r z u t m o ż n a p rz e c iw s ta w ić p o w y ż sz y m ro z w a ż a n io m ? W y d a je się, że je d y n ie te n , iż cały k ie r u n e k m y ś lo w y a r t y k u łu je s t w y b itn ie re la ty w iz u ją c y . I n ic więcej. Czy n ie w s k a z u je to n a w a rto ś ć k o n c e p c ji A u to ra ?
Może je szcze je d n a u w a g a . O m a w ia n y a r t y k u ł n ie p o ru s z a b e z p o średnio z a g a d n ie n ia s to s u n k u n a u k p rz y r o d n ic z y c h do filo z o fii p r z y rody (w sz czeg ó ln o ści do filo z o fii fiz y k i). W id o c z n e je s t je d n a k , że m i l cząco z a k ła d a is tn ie n ie p e w n e g o r o d z a ju w z a je m n e g o s to s u n k u m ię d z y w sp o m n ian y m i d y s c y p lin a m i. N ie sp o só b u z n a w a ć ro z w a ż a n ia A u to r a za se n s o w n e , je ś li n ie p r z y jm ie się z a c h o d z e n ia in te r e s u ją c y c h n a s relacji. M o żn a w ię c p o w ie d z ie ć , że r e f e r o w a n a p r a c a z a k ła d a f a k ty c z n e istn ie n ie p e w n e g o ro d z a ju w s p o m n ia n y c h re la c ji. C zy n ie b y ło b y in te re su ją c e z b a d a n ie , j a k i e są to r e la c je ? I czy n a te j d ro d z e n ie można b y w z g lę d n ie ła tw o d o jś ć do częścio w eg o ch o cia ż ro z w ią z a n ia podstaw ow ego i t a k sz e ro k o d y s k u to w a n e g o p r o b le m u o w z a je m n y m stosunku z a c h o d z ą c y m m ię d z y p rz y r o d o z n a w s tw e m a filo z o fią p r z y rody? P is z ą c e m u te sło w a w y d a je się, że a n a liz o w a n ie te g o r o d z a j u p rac co r e f e r o w a n a , d a je n a jw ła ś c iw s z ą do teg o o k a z ję .
