Amulet z Pafos z formułą magiczną zapisaną jako palindrom

(1)

JOACHIM ŚLIWA (Kraków)

AMULET Z PAFOS Z FORMUŁĄ MAGICZNĄ ZAPISANĄ JAKO PALINDROM

W sezonie w y k opaliskow ym 2011 ro zp o częte zostało z in icjatyw y Z akładu A rcheologii K lasycznej U niw ersytetu Jagiellońskiego now e przedsięw zięcie bad aw cze „Paphos A gora P roject” 1. Celem projektu je s t uchw ycenie i przebadanie h el

lenistycznej agory m iasta N e a Pafos. W pierw szej kam panii (3 lipca - 6 sierp

n ia 2011 r.) prace prow adzono n a dw óch w ykopach, z których je d e n okazał się bardziej interesujący, m iędzy innym i ze w zględu n a w ięk szą liczbę ciekaw ych drobnych znalezisk. W ykop ten zlokalizow any został w okół centralnej części sty- lobatu w schodniego portyku agory rzym skiej, w m iejscu gdzie najpraw dopodobniej znajdow ało się w ejście. W łaśnie n a obszarze w ykopu II oprócz innych p rzedm io

tów znaleziono też intrygujący, choć niepozorny am ulet, który je s t przedm iotem niniejszego opracow ania2.

A m u let ten to ow alna, p łask a p lak ietk a w y konana z m u ło w ca o w ym iarach 34,91 x 41,22 m m i grubości 4,81 m m 3. Stan zachow ania zabytku je s t w zasadzie dobry, m im o pionow ego pęk n ięcia i drobnych odprysków n a k raw ędziach4. N a aw ersie (il. 1), w ow alnym polu dekoracyjnym , obw iedzionym linią rytą, ukazano

1 Kierownikiem projektu jest prof. Ewdoksia Papuci-Władyka, natomiast w badaniach uczest

niczą pracownicy Zakładu oraz spora grupa studentów (zob. www.paphos-agora.archeo.uj.edu.pl).

Projekt finansowany jest przez Narodowe Centrum Nauki (grant OPUS 2011/01/B/HS/01282).

Amulet był już przeze mnie publikowany wcześniej, zob. J. Śliwa, Magical Amulet from Paphos with the iaew-Palindrome, Studies in Ancient Art and Civilization 17, 2013, s. 293-300, tabl. I.

2 Amulet znaleziony został 23 lipca 2011 r. w wykopie II, działka 2, pomieszczenie nr 5, w war

stwie górnej. Kontekst PAP 11/II/111/V1; koordynaty: X 202,159, Y 137,32. Głębokość 7,409 m.

Nr inw. PAP FR 44/2011. Najpóźniejszy materiał w warstwie określono jako późnorzymski (w tym ceramika typu Cypriot Red Slip Ware / Hayes form 2, datowana na lata 450-550) i bizantyjski z VI wieku. Informacje te zawdzięczam prof. Ewdoksii Papuci-Władyce.

3 Materiał, z którego wykonano amulet, trudny jest do określenia. Jest to surowiec miękki (Munsell Chart, 3/N - 2,5N, kolor ciemnoszary do czarnego) lekko porowaty, nietypowy w przy

padku amuletów czy też tzw. gemm magicznych. Materiał ten jest stosunkowo łatwy w obróbce, również naniesienie tekstu i dekoracji na jego powierzchni nie stanowiło większego problemu.

Stąd szkicowy charakter rysunku na awersie oraz krój greckich liter na rewersie, nieróżniących się od ich zapisu np. na papirusie.

4 Uszkodzenia te powstały najprawdopodobniej już w trakcie eksploracji stanowiska.

(2)

--- www.czasopisma.pan.pl

C > < 0

www.journals.pan.pl

152 Joachim Śliwa

w dolnej je g o części łódź (dziób i ru fa jednakow ej w ysokości) p łynącą w praw o, co w idać po układzie dw óch w ioseł sterow ych usytuow anych z lew ej, n a rufie statku. W yraźnym i liniam i oddano cechy konstrukcyjne łodzi, w iązanej z pęków papirusu. N ieco pow yżej pokładu łodzi (lecz w jej obrębie) um ieszczono leżącą m um ię (najpew niej O zyrysa), skierow aną stopam i w praw o, a w ięc w kierunku ruchu łodzi. Tors O zyrysa je s t zgeom etryzow any, niem al trójkątny; g łow a okrągła, bez jakichkolw iek szczegółów, osadzona n a cienkiej, długiej szyi. Pow yżej, w górnej partii am uletu przedstaw iono H arpokratesa siedzącego n a czym ś w rodzaju stołka.

Bóg je s t zw rócony w lew o, z nogam i opuszczonym i ku dołowi. O krągła głow a H arpokratesa, osadzona n a cienkiej szyi, u jęta w profilu, zw rócona je s t rów nież w lewo. P raw a ręk a H arpokratesa u niesiona je s t n a w ysokość ust, w lewej natom iast trzym a przedm iot, który rozum ieć należy jak o zniekształcone fla g ellu m (po egipsku nechech), typow y elem ent ikonografii H arpokratesa. N a praw o i lew o od sylw etki H arpokratesa usytuow ane są ponadto sym bole astralne: z lewej półksiężyc, z prawej gw iazda utw orzona z trzech skrzyżow anych linii. Sym bole te u zupełniają m niejsze

„gw iazdki” oddane przy pom ocy pojedynczych punktów. Ten zasadniczy zestaw, złożony z O zyrysa w łodzi i um ieszczonego pow yżej H arpokratesa, uzupełniają dodatkow e elementy, w ypełniające pozostałe partie pola dekoracyjnego. Z wyjątkiem pionow o ustaw ionej sylw etki cynocephalusa (w zm um ifikow anej postaci?), znaj

dującej się z praw ej strony, pow yżej dziobu łodzi, są to sylw etki trzech zwierząt.

Poniżej łodzi znajduje się krokodyl z otw artą, zębatą p aszczą i o zaznaczonych tylko dw óch łapach. Jego tors je s t wygięty, dopasow any kształtem do krzyw izny łodzi pow yżej (w ypełnia m iejsce pom iędzy nią a dolną kraw ędzią am uletu). N a lew o od rufy, n a je j w ysokości przedstaw iono p tak a (kogut?) o długich prostych nogach osadzonych n a niew ielkiej kuli; n a głow ie ptaka rodzaj prom ienistej korony złożonej z siedm iu prom ieni. W polu z praw ej strony, pom iędzy H arpokratesem a cynocephalusem um ieszczono w ęża o korpusie zw iniętym w pojedynczą pętlę (koniec ogona dotyka postaci stojącej obok). G łow a w ęża z rozw artą paszczą i w ysu

niętym języ k iem zw rócona je s t w lew o, w kierunku H arpokratesa.

U w agę zw raca dość nieudolny, schem atyczny sposób oddania całości, pod w zglę

dem ikonograficznym oparty n a w zorcach egipskich, nie do końca jednak ju ż dla tw órcy tego am uletu zrozum iałych. Stąd biorą się rozm aite przeinaczenia i niekonse

kwencje. H arpokrates pow inien siedzieć n a kw iecie lotosu z podkurczonym i nogam i (tu siedzi na zw ykłym stołku, zbyt krótkie nogi opuszczając w dół); flagellum zm ie

niło się w niezbyt czytelny przedm iot o krągłym zakończeniu. Pozycja H arpokratesa pod pew nym i w zględam i przypom ina w ięc siedzącą Izydę z m ałym H orusem na ręku; Harpokrates trzym a zniekształcone flagellum w taki sposób ja k Izyda zwykła podtrzym yw ać m ałego Horusa. Sokół z pierwotnej koncepcji zm ienił się w koguta, którem u n a głow ie dodano prom ienistą koronę, spotykaną w w izerunkach Chnubisa czy A nguipedesa o koguciej głow ie, popularnych w ikonografii gem m m agicznych.

N iczym nieuzasadniony je st gest cynocephalusa, unoszącego praw ą rękę, podobnie ja k Harpokrates, n a w ysokość ust, z lew ą ręką zbyt krótką (w w ersji klasycznej cyno- cephalus zw rócony je st ku H arpokratesow i, z łapam i uniesionym i w geście adoracji).

(3)

(4)

C > < 0

www.journals.pan.pl

154 Joachim Śliwa

Inna kw estia to znaczna nieudolność artystyczna - niew łaściw e proporcje i zgeom etryzow ane zarysy torsów poszczególnych sylw etek, kuliste głow y n a długich, cienkich szyjach; w iększe partie ciał pokryte są ukośnym i lub krzyżującym i się liniam i (w przypadku O zyrysa i cynocephalusa tw orzy to w rażenie m um iow ych bandaży, ale nie znajduje ju ż uzasadnienia w przypadku H arpokratesa). M am y tu w ięc do czynienia ze znacznym i odstępstw am i od pierw otnych, egipskich koncepcji ikonograficznych, bez utraty je d n a k zasadniczego kontekstu w yobrażeń solarnych, odpow iednio uzupełnionych w ym ow ą tekstu um ieszczonego n a drugiej stronie amu- letu 5. N iezależnie od danych archeologicznych, um ożliw iających datow anie całej w arstw y, w której odkryto am ulet, rów nież w zględy ikonograficzne i stylistyczne pozw alają sugerow ać datow anie tego niezw ykłego znaleziska n a schyłek V w ieku n.e.

Scena n a aw ersie am uletu, ukazująca H arpokratesa i O zyrysa w łodzi p apiruso

wej w raz z tow arzyszącym i sym bolam i i sylw etkam i zw ierząt, łączy się w yraźnie z kręgiem w yobrażeń o charakterze solarnym . H arpokrates ja k o dziecko siedzące na kielichu lotosu sym bolizuje m łodzieńczą, poranną postać B oga-Słońca wyłaniającego się z zaśw iatów , sym bol codziennego i corocznego odm ładzania się / regeneracji natury6. Harpokrates, analogicznie ja k grecki Helios pow ożący kw adrygą, przem ierza w łodzi niebiański ocean. Półksiężyc z lewej strony sym bolizuje Thota, natom iast gw iazda z praw ej - Syriusza. W przenośnym znaczeniu chodzić m oże o narodziny H orusa-dziecka / H arpokratesa w m om encie pojaw ienia się Sothisa / Syriusza na nieboskłonie, co znam ionuje też początek pory w ylew u N ilu 7. H arpokrates często otoczony je s t sylw etkam i zw ierząt, których rola i znaczenie są ściśle określone, m iędzy innym i w system ie dodekaoros. N ajczęściej każde zw ierzę reprezentow ane było w trzech egzem plarzach, co przez ujęcie w kategoriach liczby m nogiej oznaczać m iało cały gatunek8. N iektóre spośród nich, ja k sokół, baran czy skarabeusz należały do zw ierząt „dobrych” , adorujących Słońce / H arpokratesa; do tej grupy zaliczyć należy p tak a (w pierw otnym zam yśle zapew ne sokół) um ieszczonego przy lewej kraw ędzi am uletu. N atom iast krokodyl usytuow any n a om aw ianym am ulecie z Pafos u dołu, poniżej papirusow ej łodzi, należy do kategorii zw ierząt „złych”, pok o n a

nych przez Słońce. K rokodyl je s t też sym bolem chaosu, św iata i sił chtonicznych, Z achodu, N ocy, elem entu / żyw iołu w ilgotnego. R ów nież w ąż um ieszczony wyżej, z praw ej strony H arpokratesa, m ieści się w tym sam ym kręgu interpretacyjnym .

5 C. Bonner, Studies in Magical Amulets, Chiefly Graeco-Egyptian (University of Michigan Studies. Humanistic Series. Volume XLIX), The University of Michigan Press, London - Oxford 1950, s. 141.

6 Ibid., s. 140-147; S. Michel, Die magischen Gemmen im Britischen Museum, t. I, The British Museum Press, London 2001, s. 68-69.

7 Ibid., s. 81.

8 Bonner, op. cit., nry kat. 203-210; Michel, op. cit., nry kat. 124-130; ead., Die magi

schen Gemmen. Zu Bildern und Zauberformeln auf geschnittenen Steinen der Antike und Neuzeit, Akademie Verlag, Berlin 2004 (Studien aus dem Warburg-Haus 7), s. 273-275 (19.4).

(5)

Z asadnicza k oncepcja ikonograficzna obejm ująca H arpokratesa n a łodzi p apiru

sowej w otoczeniu odpow iednio dobranych zw ierząt, w przypadku am uletu z Pafos u zu p ełn io n a zo stała m u m ią O zyrysa. U m ieszczono j ą poziom o w papirusow ej łodzi, zgodnie ze schem atem spotykanym n a dekorow anych pow ierzchniach gem m m agicznych9. W izerunek O zyrysa, w ładcy państw a um arłych, z którym w iąże się pow szechnie znana egipska opow ieść m itologiczna o śm ierci i zm artw ychw staniu, postrzegany być m usi m iędzy innym i jak o nadzieja n a przezw yciężenie śm ierci i zw iastun życia w iecznego.

N a rew ersie am uletu (il. 1) dość starannym , niezbyt głębokim rytem n aniesio

no m agiczny tekst rozm ieszczony w ośm iu liniach. W sum ie tekst liczy 59 liter greckich. W iersz ostatni, złożony zaledw ie z trzech liter, w ciśnięty został niejako w zbyt m ałą ilość m iejsca, która skrybie została jeszcze do dyspozycji. Poszcze

gólne litery spraw iają w rażenie, iż nanoszone były dość w praw ną ręką. M iękki, podatny m ateriał i ostry rylec pozw alały n a kształtow anie liter o cechach takich, ja k w przypadku liter pisanych n a papirusie: zaokrąglenia o, 9, œ; łuki przy ß, e, p.

Tekst rozm ieszczony je s t w następujący sposób:

IAEW BAO PENEM O Y N O 0IA A PI

KNIOIAEYE AIO INKIPAA

I0O N Y O M E NEPO A BW

EAI

Tekst, z którym m am y tu do czynienia, to pełny zapis palindrom u typu iaeœ, znanego zarów no z licznych papirusów m agicznych, ja k i z tak zw anych gem m m agicznych / gnostycznych10. M im o pewnej staranności zapisu, skryba w przypadku am uletu z Pafos popełnił je d n a k dw a błędy - zarów no w w ierszu czw artym jak i piątym zam iast p w pisano v. W ystępujący tu w pełnym brzm ieniu logos: iaeœ ß a9pevepouvo0xlaplKpl9la e u e a l9lpKlpakl0ovuopevep9aß œ eal należy do n ajd łu ż szych, liczy bow iem aż 59 znaków (litera usytuow ana centralnie to u). Tak długi łańcuch liter b y w a czasem w pisyw any n a gem m ach i am uletach poziom o, w kilku liniach; rozpoznanie palindrom u m a dodatkow o utrudnić także odpow iedni podział

9 Michel, Die magischen Gemmen. Zu Bildern..., s. 312 (39.1.b); J. Śliwa, Magical Gems from the Collection o f Constantine Schmidt-Ciążyński and from Other Polish Collections, Archeo-

books, Kraków 2014, nr kat. 23.

10 Zob. analogiczny układ tekstu na owalnej gemmie z zielonego jaspisu: Michel, Die magi

schen Gemmen..., nr kat. 15. Por. także Bonner, op cit., s. 204; Michel, Die magischen Gemmen.

Zu Bildern. , s. 484; A. Mastrocinque, Sylloge gemmarum gnosticarum, cz. I, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, Roma 2004 (Bolletino di Numismatica. Monografia 8.2.1), s. 107.

(6)

156 Joachim Śliwa

n a poszczególne w iersze (il. 2 c )11. C zęsto stosow ano też zapis kołow y, w zdłuż kraw ędzi ow alnego am uletu (il. 2a, 2b), w taki sposób, w ja k i swój korpus zw ija w ąż U roboros (w niektórych przypadkach tow arzyszący też zap iso w i)12.

2. Palindrom typu laero. Zapis w form ie kolistej na jednym z papirusów m agicznych (a) i na am ulecie z Pergamonu (b) oraz w układzie poziom ym (c)

na gemm ie znanej z ryciny z roku 1707 (zob. przyp. 10-12)

11 A. Delatte, Ph. Derchain, Les intailles magiques gréco-égyptiennes, Bibliothèque nationale.

Cabinet des médailles et antiques, Paris 1964, nry kat. 100 (tutaj tekst wyryty jest dodatkowo w lustrzanym odbiciu), 330, 509, 513; Michel, Die magischen Gemmen..., nry kat. 15, 91, 159.

12 Delatte, Derchain, op. cit., nry kat. 122 i 432; Michel, Die magischen Gemmen..., nry kat. 130, 145, 277, 304.

(7)

tach w prow adzano oczyw iście celow o, gdyż zapisy ow e zrozum ieć pow inny jedynie osoby do tego pow ołane. N iektóre teksty m iały też nieraz spraw iać celow o w ra

żenie obcego, nieznanego języka. C zęść z nich zresztą nie je s t ułożona w żadnym praw dziw ym ję zy k u , gdyż są to je d y n ie ciągi podobnych dźw ięków lub zapisy zbli

żone do naszych rym ow anych w yliczanek. W ażny zabieg stanow iło też nadaw anie literom , zgodnie z istniejącym i system am i, odpow iedniej w artości liczbow ej. Dla zaszyfrow ania przekazu, aby b y ł czytelny tylko dla w tajem niczonych, stosow ano też inne sposoby. Do nich należy m iędzy innym i fo rm a akrostychu, anagram u13, pisanie w spak czy w łaśnie palindrom . Spore znaczenie m iał także efekt w izual

ny: znaki literow e często układano w odpow iednie grupy, nadając im kształt tak zw anego skrzydła lub piram idy (z m alejącą liczbą znaków w każdym kolejnym w ierszu), ołtarza, serca, kiści w inogron itp. F orm a palindrom u należy do szczególnie ciekaw ych, m im o sporej dozy k o m p lik acji14. N a szczególne jej przejaw y uw agę zw racano ju ż od daw na, zaś nad ich interpretacją toczą się dyskusje, czasem bez szans n a uzyskanie pozytyw nego i jednoznacznego rezultatu. N iektóre ze znanych palindrom ów w ogóle nie tw orzą żadnego sensu, a ich recytow anie jeszcze bar

dziej utrudniało rozpoznanie zastosow anej tu fo rm y 15. Pam iętać je d n a k należy, że tego rodzaju gry słow ne, nieraz usytuow ane n a pograniczu kryptografii, w yszukane i starannie przem yślane, odgryw ały pew ną rolę także w antycznej p o e z ji16.

W zrozum ieniu zapisu um ieszczonego n a am ulecie z Pafos w iększego problem u nie stanow ią pierw sze cztery litery tw orzące słow o Iaern/Jahw e, oddające p recy

zyjniej zapis hebrajskiego tetragram u niż spotykane znacznie częściej Iarn/Iao17.

N atom iast pozostały ciąg liter (ßa^p ev e^ o u v o 0 x lap i Kpi^r) odpow iada egipskiem u f3j.f-rn-jm n cd m r-R c(m )-k3r.f.cd 18. W całości tw orzy to następujące zdanie: „Jahw e

13 Dobry przykład stanowić może m.in. N[E]IXAPOnAEH, rozszyfrowany przez A. A. Barba jako nAEHON XAPIN („dodaj szczęściu bodźca!”). Zob. A. A. Barb, recenzja katalogu Delatte, Derchain, op. cit., w: Gnomon 41, 1969, s. 305. Zob. także Mastrocinque, op. cit., s. 106 oraz Michel, Die magischen Gemmen..., s. 485. Identyczny anagram umieszczony został także na gemmie opublikowanej w roku 1908 przez Tadeusza Smoleńskiego (por. J. Śliwa, Lost Magical Gem from the Fayum. An Attempt to Its Reconstruction and Lecture, Études et Travaux 26, 2, 2013, s. 679-684).

14 Por. K. Preisendanz, RE, t. XVIII (1949), s.v. Palindrom, szp. 133-139; Bonner, op. cit., s. 202-204; W. B. Brashear, The Greek Magical Papyri: An Introduction and Survey; Annotated Bibliography (1928-1994), [w:] ANRW II, 18, 5, de Gruyter, Berlin - New York 1995, s. 3434.

15 Por. J. Śliwa, Starożytne anagramy i palindromy. Z badań nad tzw. gemmami magicznymi, Prace Komisji Filologii Klasycznej PAU, 46, 2015, s. 131-141.

16 Doskonałe wprowadzenie do tej problematyki wraz z najnowszą literaturą, zob. J. Kwapisz, Behaghel's Club, CQ 64, s. 615-622.

17 R. Ganschinietz, RE, t. IX (1914), s.v. Iao, szp. 700-701; Brashear, op. cit., s. 3587.

18 Ustalenia tego dokonał K. Fr. W. Schmidt, recenzja K. Preisendanz, Papyri Graecae Magicae. Die griechischen Zauberpayri, t. I, Leipizig 1928, Göttingische Gelehrte Anzeigen 193, 1931, s. 443-444; id., recenzja K. Preisendanz, Papyri Graecae Magicae. Die griechischen Zauberpapyri, t. II, Leipzig 1931, Göttingische Gelehrte Anzeigen 196, 1934, s. 177-178.

(8)

C > < 0

www.journals.pan.pl

158 Joachim Śliwa

je s t nosicielem sekretnego im ienia, lew [boga] Re [spoczyw a] bezpiecznie w swej kaplicy” . N ajczęściej spotykany i najbardziej uzasadniony je s t zw iązek tego palindrom u z przedstaw ieniam i bóstw solarnych, z czym m am y zresztą do czynienia także w przypadku znaleziska z Pafos. W ielokrotnie spotykany je s t w izerunek H ar

p okratesa ja k o dziecka siedzącego n a kw iecie lo to su 19, częstokroć usytuow anego też n a papirusow ej łodzi20.

Pam iętać należy o niejako utylitarnym przeznaczeniu am uletów om awianej grupy.

Ich jak o ść artystyczna czy naw et techniczna nie odgryw ała w iększej roli, jedynie sam o przedstaw ienie i je g o elem enty składow e oraz tow arzyszący tekst. Teksty te rów nież nie są zbyt staranne, często nanoszone z błędam i, co nieraz pozw ala w n o sić, że rytow nik niezbyt biegle opanow ał znaki greckiego pism a, zapew ne plasując się (podobnie ja k odbiorca jeg o w yrobów ) w kręgu osób niew ykształconych czy w ręcz analfabetów. R ów nież stosow ane tu m inerały nie n ależą do zbyt cennych, najczęściej są to bow iem pospolite agaty, opale, ja sp isy czy onyksy (a w przypadku am uletu z Pafos m ateriał jeszcz e tańszy)21.

D o n ajciekaw szych znalezisk zw iązanych z palindrom am i typu iaeœ należy odkrycie całego zestaw u w różebnego, którego dokonano w drugiej połow ie X IX w ieku w Pergam onie (il. 3)22. W je g o skład oprócz intrygującego urządzenia złożo

nego z niew ielkiej trójkątnej podstaw ki z w izerunkiem „potrójnej” H ekate i tarczy osadzonej n a pionow ym trzpieniu, w chodzą także trzy czarne polerow ane kam ienie z tekstam i m agicznym i w otoku utw orzonym w łaśnie przez nasz palindrom 23. E le

m enty podobnego urządzenia odkryte zostały w następnym stuleciu także w syryj

skiej A pam ei24.

B iorąc pod uw agę o ba znaleziska, starano się ustalić, ja k i m ógł być kontekst religijny i kulturow y tego typu zestaw u25. Jak m ożna przypuszczać, elem ent nie-

19 Michel, Die magischen Gemmen. Zu Bildern..., s. 269-271 (19.1).

20 Ibid., s. 272-274 (19.3-19.4).

21 Zarówno niezbyt wysokie walory artystyczne tej kategorii amuletów, a także niestarannie naniesione teksty, najczęściej dla niewtajemniczonych całkowicie niezrozumiałe, spowodowały, że badacze przez lata traktowali je marginalnie, choć niejednokrotnie budziły baczniejsze zain

teresowanie kolekcjonerów.

22 R. Wünsch, Antikes Zaubergerät aus Pergamon, Berlin 1905 (Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts, Ergänzungsheft 6); K. Dziwiza, Das „Zaubergerät” aus Pergamon, [w:] Pergamon. Panorama der antiken Metropole, Staatliche Museen zu Berlin, Berlin 2011, s. 239-241 oraz 542-543.

23 W skład tego zestawu wchodziły ponadto: duży brązowy ćwiek, dwie prostokątne płytki brązowe oraz dwa brązowe pierścienie (każdy z tych przedmiotów pokryty był magicznymi znakami). Por. Wünsch, op. cit.

24 J. Donnay, Instrument divinatoire d ’époque romaine, [w:] Apamée de Syrie. Bilan des recherches archéologiques 1973-1979. Actes du colloque 1980, oprac. J. Balty, de Boccard, Paris 1984, s. 203-207.

25 A. Mastrocinque, The Divinatory Kit from Pergamon and Greek Magic in Late Antiquity, Journal of Roman Archaeology 15, 2002, s. 173-187; R. Gordon, Another View o f the Pergamon Divination Kit, Journal of Roman Archaeology 15, 2002, s. 188-198.

(9)

R ów nie w ażny je s t z pew nością także brązow y dysk o średnicy 12 cm podzielony n a cztery koncentryczne strefy, z których k ażda dzieli się n a osiem m niejszych części26. Pow ierzchnia dysku pokryta je s t literam i i znakam i m agicznym i. Jak się

26 Tarczę tego typu, również podzieloną na osiem części, opisywał już Athanasius Kircher jako „Rota divinatoria Aegyptiorum” (Oedipi Aegyptiaci tomi secondi pars altera, Romae 1653, s. 472). Uwagę na nią zwrócił R. Ganschinietz, Zum pergamenischen Zaubergeräth, Archiv für Religionswissenschaft 17, 1914, s. 246-247, jako uzupełnienie do publikacji Wünscha (zob.

wyżej, przypis 22).

(10)

160 Joachim Śliwa

p rzypuszcza, u rząd zen ia te prezentow ać m iały g raficzny obraz neoplatońskiego k o sm o su 27. W trakcie p rzeprow adzania konsultacji istotną rolę odgryw ać m iały ruchy pierścienia zaw ieszonego nad dyskiem , traktow ane podobnie ja k w ypow iedź w yroczni; niew ykluczone też było użycie opisanego obiektu jak o przyrządu teur- gicznego, niezbędnego do przyw oływ ania H ekate28. O dpow iednią rolę odgryw ały też najpew niej ow e trzy kam ienne am ulety z w yrytym i tekstam i m agicznym i i w p i

sanym w okół palindrom em , zaw ierającym im ię hebrajskiego Jahw e oraz w dalszej części tekst w yw odzący się z kręgu ję z y k a i w ierzeń egipskich.

W ydaje się, że nie bez znaczenia są także m iejsca dokonanych znalezisk, zarów no bow iem Pergam on, ja k i A pam ea były w ażnym i ośrodkam i kultury, w których nadal żyw otne były tradycje m agii hellenistycznej z silnym i w pływ am i orientalnym i.

O becnie do tego kręgu w łączyć m ożem y także Pafos jak o kolejny ośrodek, w k tó rym tradycje hellenistycznej m agii rozkw itały nadal. Z godnie z aktualnym stanem badań, am ulet z Pafos łączyć m ożna z grupą w yrobów pochodzących z syryjsko- -palestyńskiego w arsztatu działającego u schyłku V w ieku29.

j.sliw a @ u j.ed u .p l

ARGUMENTUM

A nno 2011 archaeologi C racovienses invenerunt P aphi tabellam rotundam, in qua incantam entum in p a lin d ro m i fo rm a m redactum legitur. In altera eius tabelli fa c ie p ic ta e su n t rudes fig u ra e H arpocratis, Osiridos, crocodili, galli, anguis, stellae et lunae in orbem crescentis. Inscriptio fa c ta est, ut videtur, in Syro-P alaestina V saeculo p o s t Chr. n. exeunte, cum iam religio C hristiana in im perio R om ano dominaretur, s e d adhuc A eg yp tia ca fid e s a p u d p o p u lu m vigeret.

27 Mastrocinque, The Divinatory Kit..., s. 173-187.

28 Ibid.

29 J. Spier, Late Antique and Early Christian Gems, Reichert Verlag, Wiesbaden 2007, s. 109-114.