Widok Recenzja: Hermeneutyczna refleksja etyczna [Andrzej Przyłębski, "Etyka w świetle hermeneutyki"]

(1)

S t u d i a P h i l o s o p h i c a W r a t i s l a v i e n s i a

vol. VI, fasc. 3 (2011)

IWONA ALECHNOWICZ

Hermeneutyczna refleksja etyczna

Andrzej Przyłębski, Etyka w świetle hermeneutyki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010, ss. 212.

Wbrew utrwalonej tradycji sprowadzania etyki do pewnego typu rozważań, najczęściej o charakterze normatywnym, A. Przyłębski ujmuje ją w szerokiej perspektywie społecznych i kulturowych aspektów funkcjonowania norm moralnych — obyczajowości i etosu. Podjęta przez niego w książce Etyka w świetle hermeneutyki refleksja etyczna zorientowana jest na kwestie wartości i powinności. Ważne miejsce zajmuje w niej stosunek człowieka do wła- snych przekonań etycznych. Każdy z nas ma tego rodzaju przekonania, choć najczęściej nie przyglądamy się im i nie zastanawiamy się nad tym, jak je nabyliśmy. Hermeneutyka rozumiana jako zespół poglądów, a nie tylko jako sztuka interpretacji, może być wskazówką, w jaki sposób rozwijać refleksję etyczną na własny użytek tak, by była ona bardziej świado- ma, a wynikające z niej decyzje moralne były przemyślane.

Hermeneutyczną refleksję etyczną A. Przyłębski przedstawia według bardzo prostej zasady: chcesz wiedzieć, czym jest etyka w filozofii hermeneutycznej? Zobacz, co na jej temat pisali bądź piszą przedstawiciele tego nurtu myślowego: F. Schleiermacher, W. Dilthey, M. Heidegger, H.-G. Gadamer i P. Ricoeur (prócz tego w książce przywołane są także dwie mało u nas znane koncepcje, należące do nurtu zwanego interpretacjonizmem, rozwijane przez H. Lenka i G. Abla).

Efekty tego prostego zabiegu są nadzwyczaj owocne. Analiza poglądów na etykę Schleier- machera i Diltheya poszerza naszą znajomość historycznego kontekstu powstania ich koncepcji. Jednocześnie pozwala połączyć różne, traktowane zazwyczaj oddzielnie, elementy tego kontekstu. I tak u Schleiermachera odkrywamy, za A. Przyłębskim, pojęcia „obyczajność”

i „etyczność”, którymi posługiwał się także Hegel. Sposób, w jaki używał tych pojęć Schleier- macher, umożliwił mu usytuowanie refleksji etycznej na gruncie wspólnoty oraz porządku moralnego w niej panującego. W odróżnieniu od Hegla podkreślał on prawo jednostki do samorealizacji, nie pozostawiając jej w relacji podległości do zastanych we wspólnocie norm.

Tym samym, przeciwnie niż Hegel, Schleiermacher stawiał jednostkę wyżej niż wspólnotę.

Diltheyowskie rozważania o etyce wydobywają różne aspekty pojęcia duchowości. Czło- wiek traktowany prze Diltheya jako związek popędów (istota biologiczna) przekracza na-

Studia philo Vi (3)-impr..indb 161 2011-08-31 08:14:54

Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 3, 2011

(2)

162 Recenzje turę, ponieważ potrafi ukierunkowywać swoje popędy. Nie działa jednak wbrew nim, jak istota rozumna Kanta, lecz raczej wraz z nimi. Etyczność rozwija się na gruncie ukształto- wań woli, które nadają popędom kierunek. W ten sposób człowiek, nie przestając być istotą biologiczną, przekracza ten wymiar swojego istnienia i buduje świat duchowy.

Za sprawą Heideggera kierujemy naszą uwagę na problematykę etosu, ponieważ to wła- śnie on przywrócił mu rangę. Odnosił go wprawdzie tylko do miejsca przebywania człowie- ka, a nie wspólnoty i obyczajowości w szerokim znaczeniu. Stanowi to i tak postęp w porów- naniu ze współczesnymi ujęciami etosu, które A. Przyłębski określa mianem podmiotowych i zatomizowanych. Rozumienie etosu reprezentowane przez Heideggera odpowiada jednak za słabości jego analityki jestestwa, która jest pewnego rodzaju karykaturą prawdziwego bycia człowieka (ludzi) w świecie ze względu na to, iż akcentuje apolityczność i wyobcowa- nie. Stąd też Heidegger nie mógł zrealizować zapowiadanego przez siebie projektu etyki, pozostawiając jestestwo w egzystencjalnej samotności.

Na brak odniesienia ludzkiego istnienia do wspólnoty u Heideggera wskazywał Gadamer, który w rozważaniach etycznych odwoływał się do koncepcji cnót moralnych Arystotelesa, wiążąc je z pojęciami obowiązku i powinności Kanta. Etyka filozoficzna była dla Gadamera refleksją nad wartościami i normami wspólnotowego życia. Jej cel stanowiło wytyczanie etycznych szlaków na drodze jednostkowego życia. Przy czym sam Gadamer nie lokował się poza rozwijaną przez siebie refleksją (zgodnie z przekonaniem, iż ornitolog nie musi umieć fruwać), ale sam przekładał ją na działanie.

Prawdziwym odkryciem jest dla nas koncepcja Ricoeura, którego A. Przyłębski przedstawia z niekłamanym uznaniem, nazywając go jednym z największych myślicieli XX wieku.

Dla Ricoeura etyka ma pierwszeństwo przed moralnością, co oznacza, iż dążenie etyczne, a zatem dążenie do dobrego życia może być spełnione przez moralność. Przy czym dobre życie jest synonimem życia zgodnego z istotą człowieka. Możliwe jest ono do osiągnięcia we współpracy z drugim człowiekiem, w sprawiedliwych instytucjach.

Prezentacja poglądów przedstawicieli filozofii hermeneutycznej, przynosząca, jak widać z powyższego skrótowego przedstawienia, wiele interesujących i cennych poznawczo rezulta- tów, nie jest jednak jedynym celem, jaki postawił sobie A. Przyłębski w omawianej książ- ce. Stanowi ona tylko wprowadzenie (ukazując bogactwo tradycji myślowej, do której się odwołuje) do własnej refleksji nad etyką hermeneutyczną. Podjęta ona zostaje w ostatnim rozdziale książki, który choć stanowi zwieńczenie całości rozważań, nakreśla także kierunki rozwoju przyszłej etyki hermeneutycznej. Nie chodzi przy tym o etykę normatywną, która formułowałby zasady i normy postępowania. Wręcz przeciwnie, to fakt niemożności istnienia takiej etyki w odczarowanym świecie, w sytuacji braku absolutnych punktów oparcia dla ludzkich decyzji i wyborów, stanowi jedno z ważniejszych założeń hermeneutycznej refleksji etycznej. Jej punktem wyjścia jest istnienie zjawisk moralnych i potrzeba świadome- go odnoszenia się do nich. Etyka hermeneutyczna to rodzaj „fenomenologii doświadczenia historycznego”, którego treścią jest sytuacja powstała w wyniku upadku etyki ugruntowanej religijnie. Czy dlatego, że nie ma już dziś absolutnej instancji rozstrzygającej o tym, co dobre i złe, wszystko ma być dozwolone? Z niezgody na taki wniosek wyrasta potrzeba podjęcia problemu możliwości etyki hermeneutycznej uwzględniającej pluralizm wartości i orientacji światopoglądowych.

Przedstawiając zarys tego typu etyki, A. Przyłębski odwołuje się do omówionych w książ- ce koncepcji, wyprowadzając z nich użyteczne wnioski dla kreślonego przez siebie projektu.

Podstawowym zadaniem etyki hermeneutycznej jest nawiązanie dialogu z etyką religijną oraz wypracowanie warunków ich pokojowego współistnienia. Kolejnym, równie ważnym zadaniem jest odniesienie się do postaw nihilistycznych i anarchistycznych. A. Przyłębski, wbrew głoszonym często hasłom nieograniczonej swobody działań (podążania za impulsem

(3)

Studia Philosophica Wratislaviensia VI, 3 (2011) 163 i popędem), widzi potrzebę i sens zachowań moralnych. Chce o nich przekonywać tych, którzy je kwestionują. Perswazją i działaniami edukacyjnymi. Przy tym etyka filozoficzna budowana na gruncie hermeneutyki nie ma być moralizowaniem i pouczaniem, lecz ukazy- waniem pozytywnych aspektów procesu samorozwoju jednostek.

Choć A. Przyłębski w wielu poruszanych przez siebie kwestiach wypowiada się stanow- czo, to jednocześnie robi to subtelnie. Ten jego styl odpowiada charakterowi książki, której cechą jest elegancja. Nie ma w niej manieryzmu ani jednostronności. Jeśli do tego dodać podkreślane już wcześniej walory poznawcze książki, to nie pozostanie nic innego, jak uznać ją za godną ze wszech miar polecenia.