Wspólna historia lusterka do badania ucha i oka

154 Otorynolaryngologia 2011, 10(4): 154-157

Wspólna historia lusterka do badania ucha i oka

Common history of the mirror for ear and eye inspection

Edward Mroczkowski, Romuald Wielgosz

Wklęsłe lusterko z centralnym otworem zostało użyte po raz pierwszy przez Hofmanna w 1841 r. jako instrument odbijający i ogniskujący światło do oglądania przewodu słuchowego ze-wnętrznego i błony bębenkowej. Fizjolog Helmholtz skonstruo-wał oftalmoskop i obserwoskonstruo-wał siatkówkę u żyjącego człowieka. Rekomendował on również ten typ oświetlenia w otoskopii. Historia wklęsłego lusterka z otworem pośrodku ma już 170 lat. Jego dalsze modyfikacje doprowadziły do rozwoju formy reflektora czołowego, który umożliwił uwolnienie ręki i posłu-giwanie się nią. Stał się on instrumentem z wyboru w otoskopii, rynoskopii i laryngoskopii.

Słowa kluczowe: historia otorynolaryngologii, oftalmoskop,

otoskop

The concave mirror with a central aperture in it was for the first time used by Hofmann in 1841 as the ideal instrument that allowed reflecting and focussing light into the external auditory canal and inspecting the tympanic membrane. The physiologist Helmholtz devised the ophtalmoscope and observed the retina of a living human. He recommended this type of illumination also for otosopy. The history of the concave mirror with the central aperture is already 170 years long. Its further modifications, such as e.g. reflector fixed to the forehead have been applied to relieve the hand and make it operative. It is the instrument of choice in otoscopy, rhinoscopy, laryngoscopy.

Key words: history of otorhinolaryngology, ophtalmoscope,

otoscope

Adres do korespondencji / Address for correspondence

Dr med. Edward Mroczkowski

ul. Grzegorzewskiej 6 m. 78, 02-777 Warszawa mroczkowski.edward@gmail.com

© Otorynolaryngologia 2011, 10(4): 154-157

www.mediton.pl/orl

Wstęp

Historia otorynolaryngologii i okulistyki jest nierozłącznie połączona, ponieważ obie dyscypliny nawzajem inspirowały się. Pierwotnie w obu dzie- dzinach używano światła dziennego (słońca). Do-piero rozwój specjalnych lamp olejnych, gazowych i elektrycznych uniezależnił badanie ucha i oka od światła dziennego. Następnie przez zjawisko refleksu (odbicia) światła sztucznego, w obu dziedzinach, lusterkami na badany narząd uzyskano efekt oświet-lenia i obserwacji. W połowie XIX wieku, kiedy jeszcze poszczegól-ne działy medycyny nie były tak od siebie oddalone, nastąpiła eksplozja nowych metod diagnostyczno-oświetleniowych i obserwacyjnych a każda dziedzina podpatrywała postępy jedna od drugiej, co zresztą trwa do dziś [1]. Tak zwani „specjaliści” mogli do-konywać „wycieczek” naukowych po całej Europie, a ilość czasopism naukowych była jeszcze stosunko-wo mała i możliwa w całości do ogarnięcia. Wiedza teoretyczna w badaniu oka i ucha obecna była już około roku 1850. Jednakże pierwsze urządzenia do badania były zaledwie prototypami, najczęściej po-jedynczymi, skleconymi lub skonstruowanymi przez mechaników niektórych uniwersytetów (np. Rekoss w Królewcu, Oberhäuser i Hartnack w Paryżu, Carl Zeiss w Jenie). Brak było w tamtych czasach przedsiębiorstw zajmujących się techniką medycz-ną, które szybko i elastycznie oraz tanio byłyby w stanie takie urządzenia wyprodukować w większej ilości. Opóźniło to oczywiście dalszy rozwój nowych technik badania oka i ucha. Dopiero po wojnie fran-cusko-niemieckiej 1870/71 roku, kiedy to ruszyła produkcja na potrzeby militarne, powstały także firmy produkujące sprzęt medyczny. Ich produkty znalazły szybko zastosowanie komercyjne. Tak jest i dziś, najpierw dla wojska, a potem dla cywilów. Problemy konstrukcyjne instrumentu rozwią-zywano różnie. Sprawa konstrukcji jest właściwie prosta. Do oświetlenia błony bębenkowej musi zostać odbity promień światła niezależnie z jakiego źródła (reflektowany), związany i wzmocniony, albo

155

Mroczkowski E, Wielgosz R. Wspólna historia lusterka do badania ucha i oka

się trzy doniesienia na temat tej techniki badania. Na początku 1851 r. niemiecki lekarz fizjolog, zna-ny też jako fizyk i filozof Hermann Ludwig von Helmholtz [3] wprowadził lusterko do badań oka robiąc od razu cykl demonstracji w wielu klinikach jako nowej techniki badania (ryc. 2). W lusterku tym promień światła oświetlającego oko odbijany jest przez płytki lustrzane do oka.

Helmholtz odwiedził w Getyndze pioniera nie-mieckiej oftalmologii, Christiana Ruete [4], który również eksperymentował ze standardowym lu-sterkiem wklęsłym. Obaj nawzajem zmodyfikowali swoje lusterkowe przyrządy. Ruete zmienił oftal-moskop Helmholtza wstawiając lusterko wklęsłe ogniskujące z otworem. W ten sposób powstała oftalmoskopia pośrednia umożliwiająca stereosko-powe i szersze widzenie dna oka.

przez lusterko wklęsłe, albo płaskie, a następnie zogniskowany po przejściu przez soczewkę zbiorczą, łączącą i wprowadzony w promień światła, który osiąga oko obserwującego bezpośrednio.

Do badania dna oka warunki optyczne są tro-chę bardziej skomplikowane, ponieważ soczewka badanego oka wpływa na promień wiązki pada-jącego na nią światła i jej drogę. Przy konstrukcji „lusterka do oka” należy wyrównać np. krótko-, czy dalekowzroczność przez zastosowanie odpo-wiednich soczewek wklęsłych lub wypukłych (tzw. Rekoss-Scheibe). Również badanie obrazu w pozycji odwróconej lub normalnej wymagało wprowadze-nia dodatkowych soczewek. Przesłona lusterka była wtedy różna dla oka i ucha i dopiero później stan ten unormowano. Podsumowując można powiedzieć, że w lusterku do ucha błona bębenkowa musi być oświetlona, a w przypadku oka siatkówka (dno oka) musi być nie tylko oświetlona, ale odbity (zreflektowany) obraz dodatkowo powinien zostać poddany obróbce optycznej, aby uzyskać pełną informację (dokład-ność). Próby rozwiązania tego problemu podejmowano od dawna. Genialnie proste rozwiązanie dokonane w 1841 r. przez Hofmanna [2], aby przewód słu-chowy i błonę bębenkową oświetlić przy użyciu perforowanego lusterka do golenia z dziurą (ryc. 1), nie znalazło przez 10 lat echa, jakkolwiek ukazały Ryc. 1. Lusterko do ucha według Hofmanna Ryc. 2. Lusterko do oka według Helmholtza Ernst Adolf Coccius [5], oftalmolog, skonstru-ował na tej bazie bardzo lekkie i zgrabne lusterko z czterokątowym lusterkiem płaskim i soczewką zbiorczą (ryc. 3). Jego lusterko było produkowane tylko jeden rok (1853) i zostało szybko wyparte przez lusterko skonstruowane rok później według wiedeńskiego oftalmologa Ernsta Jägera [6], który reklamował je jako lusterko dla oka i ucha. Lusterko to było przez niego często zmieniane, ale w rzeczy samej bardzo podobne do lusterka Helmholtza, tylko bez otworu, a małe płytki lustrzane zostały zastąpione przez lusterko wklęsłe. Pochodzący z Mo-raw austriacki oftalmolog Karl Stellwag von Carion [7], a później i Helmholtz, dołożyli do tego lusterka tzw. Rekoss-Scheibe z soczewkami korekcyjnymi. W ten sposób, rozwój prostego lusterka do oka zakończył się około 1860 roku na lusterku według konstrukcji oftalmologa Richarda Liebreicha [8], którego wielotysięczna produkcja (w tym również oftalmoskop dla studentów) miała zastosowanie aż do roku 1930.

156 Otorynolaryngologia 2011, 10(4): 154-157

Dopiero jednak von Tröltsch [9] w grudniu 1855 r. „wymyślił lusterko do ucha na nowo” i wyruszył z nim w promocyjną podróż po Europie. Wówczas to doceniono też ten wynalazek w otologii. Sam Tröltsch podkreślał jednak zawsze, że idea jego lu- sterka z otworem pochodziła od Hofmanna. Podob-nie i Czermak [10], który w roku 1860 wprowadził laryngoskopię diagnostyczną, został do tego namó-wiony, jak sam podał, przez oftalmologa Ruete, aby skorzystał z jego techniki. Jego lusterko musiało być trzymane jednak w zębach przez badającego, aby mieć ręce wolne (ryc. 4). Przydatność lusterka do wziernikowania potwier-dzana była przez wielu lekarzy również i w Polsce [11]. W 1862 roku Fridrich Semeleder [12] doniósł o zastosowaniu lusterka do badania nosa, przy czym reflektor umieścił on na oprawce okularów. Z kolei Anglik John Brunton [13] wprowadził w 1862 roku auriskop, który jest zamkniętą rurą, do której wpa-Ryc. 3. Lusterko do oka według Cocciusa Ryc. 4. Lusterko do ucha według Czermaka z rękojeścią do trzymania w zębach Ryc. 5. Lusterko do ucha według Tröltscha Ryc. 6. Lupa do ucha według Weber-Liela

157

Mroczkowski E, Wielgosz R. Wspólna historia lusterka do badania ucha i oka

da światło przez duży lejek boczny na ustawione w niej pod kątem lusterko. Źródłem światła była świeczka lub lampa. Był to wielki krok do przodu. Urządzenie to było w Anglii szeroko rozpowszech-nione (ryc. 5). Minusem urządzenia (jak wszystkich zamkniętych) było to, że nadawało się tylko do diagnostyki. Kuriozalnym urządzeniem jest tzw. mikroskop uszny (Ohrmikroskop) skonstruowany w 1876 roku według Weber-Liel`a z Jeny [14], gdzie lusterko, soczewka i lejek umocowane są w jednym rzędzie na wspólnej szynie. Katalog z tamtego czasu (1903 r.) zawiera jeszcze dziesięć innych wariantów reflektorów na czoło związanych z nazwiskami ich wynalazców określanych mianem „wymyślaczy”. Reasumując, historia wklęsłego lusterka z ot-worem pośrodku ma już 170 lat i doprowadziła do rozwoju otoskopii i oftalmoskopii. Późniejsze jego modyfikacje przyczyniły się do rozwoju rynoskopii i laryngoskopii, a w formie lampy czołowej lusterko stało się instrumentem z wyboru umożliwiającym diagnostykę i zabiegi chirurgiczne. Wyrazem uzna-nia dla tego wydarzediagnostykę i zabiegi chirurgiczne. Wyrazem uzna-nia jest ustanowienie przez towarzystwo otorynolaryngologów Północnej Nad-renii-Westfalii nagrody „Hofmann – und Heermann Preiss”.

Kolejnym kamieniem milowym były coraz do-skonalsze źródła światła. Na początku opisanych eksperymentów i prób wykorzystywano odbite światło słoneczne. Ogromnym postępem było wy-korzystanie jako źródła światła lampy naftowej, a potem gazowej.

1. Mroczkowski E, Sonnenberg Z. Rozwój technik endoskopowych w diagnostyce schorzeń górnych dróg oddechowych. Probl Lek 2003; 42(2): 126-131.

2. Hofmann F. Beitrag zur Untersuchung des äusseren Gehörganges. Casper`s Wochenschrift für die gesammte Heilkunde. Berlin 1841; 10-14.

3. Helmholtz H. Beschreibung eines Augenspiegels zur Untersuchung der Netzhaut im lebenden Auge Förstner, Berlin 1851.

4. Ruete CGTh. Der Augenspiegel und das Optometer für practische Ärzte. Dietrich, Göttingen 1852.

5. Coccius AE. Über die Anwendung des Augenspiegels. Leipzig, 1853.

6. Jäger von Jaxtthal E.Ergebnisse der Untersuchung des menschlischen Auges mit dem Augenspiegel. Wien, Staatsdr. 1855.

7. Stellwag von Carion C. Theorie der Augenspiegel: auf elementaren Wege aus den Grundsätzer der Optik entwickelt. 1854.

Piśmiennictwo

8. Liebreich R. Atlas der Ophtalmoscopie – Atlas d`ophtalmoscopie. Darstellung des Augenhintergrundes im gesunden und krankhaften Zustande. Paris (Bailliere), Berlin (Hirschwald), 1863.

9. Tröltsch A.F.v. Die Untersuchung des Gehörgangs und Trommelfells. Ihre Bedeutung, Kritik der bisherigen Untersuchungsmethoden und Angabe einer neuen. Ein Leitfaden zur Untersuchung des Ohres für praktische Ärzte. Deutsche Klinik. 1860; 12: 131.

10. Czermak JN. Der Kehlkopfspiegel und seine Verwerthung für Physiologie und Medizin. W. Engelmann, Leipzig 1860; 2. Aufl. 1863.

11. Rosicki S. O laryngoskopii i rynoskopii. Tyg. Lek., Warszawa, 1861; 15(17).

12. Semeleder F. Die Rhinoskopie und ihr Wert für die zärztliche Praxis: ein monographischer Versuch. W. Engelmann, Leipzig 1862.

13. 13. Brunnton J. A new otoscope or speculum auris. The Lancet 1865; 86: 617-618.

14. Weber-Liel FE. Das Ohrmikroskop und Ohrlupe. Monatschrift für Ohrenheil. 1876; 10: 133-137.