P io tr K öhler
NAZEW NICTW O I UŻYTKOWANIE RO ŚLIN LECZNICZYCH NA ZIEMIACH POLSKICH W XIX W IEKU NA PODSTAW IE
ANKIETY JÓZEFA ROSTAFIŃSKIEGO
W M uzeum O grodu B otanicznego U niw ersytetu Jagiellońskiego zn ajdują się interesujące m ateriały Józefa R ostafińskiego (1850-1928), botanika i historyka nauk biologicznych, zw iązane z je g o badaniam i nad historią roślin upraw nych w P o lsce1.
S ą to listy (235) z odpow iedziam i na ankietę z 1883 r., której g łów nym zadaniem b yło zebranie danych dotyczących ludow ego nazew nictw a botanicznego2. Z aw ie
rają one blisko 15,5 tys. nazw , w tym ponad 1000 - roślin leczniczych, nadesłanych w odpow iedzi na 2 (spośród 79) pytania, dotyczące tej grupy roślin: „64. Jakie zioła używ a lud na lek dla siebie? 65. Jakie i pod ja k ą nazw ą przynosi do aptek na sp rze d aż ?” .
A utoram i 8 5 listów , zaw ierających odpow iedzi na te pytania byli najczęściej lekarze, farm aceuci, przyrodnicy lub nauczyciele przyrody. U zyskane od korespon
dentów iiiform acje s ą szczególnie cenne, poniew aż podaw ali oni obok nazw ludo
w y c h — rów nież łacińskie, a niektórzy z nich przysyłali R ostafińskiem u części ro
ślin, na podstaw ie których dokonyw ał oznaczeń (zachow ały się tylko nieliczne).
Z G alicji nadesłano 58,8% listów , z W ielkiego K sięstw a P oznańskiego - 24,7% , podczas gdy z K rólestw a Polskiego - je d y n ie 4,7% , a z tzw. guberni w schodnich - 11,8% . D ysproporcje te w sposób oczyw isty rzutują na uzyskany obraz nazew nictw a i użytkow ania roślin i, ja k sądzę, u n iem ożliw iają dokładniejsze badania statystyczne, np. nad częstotliw ością w ystępow ania poszczególnych nazw lub nad ich zasięgam i.
O prócz danych dotyczących roślin, autorzy listów przesyłali niekiedy rów nież inform acje o ziołolecznictw ie w poszczególnych regionach Polski. W ynika z nich, żc było ono najbardziej rozpow szechnione pod zaborem praskim 3, najm niej nato
m iast — pod zaborem rosyjskim w tzw. guberniach w schodnich4.
P oniżej p o d aję sp is gatunków roślin używ anych w celach leczniczych. Po ła
cińskiej nazw ie botanicznej5 przytoczone są nazw y ludow e, używ ane w różnych m iejscow ościach lub regionach, a następnie - lecznicze zastosow ania, cytow ane z listów . L iczbam i oznaczyłem m iejscow ości, których spis zaw iera Aneks.
HISTORIA LEKÓW NATURALNYCH 61
R O Ś L IN Y L E C Z N IC Z E
!! - identyfikacja na podstaw ie zachow anego okazu zielnikow ego
! - nazw a łacińska podana za autorem listu
? - oznaczenie w ątpliw e
A b ie s alba M iller - jo d ła '57
— okadzania przeciw ko b ólom 57.
A ch illea m illefolium L. - krw aw nik 39, 42, 98, 102, 119, 128
- p r z e c i w suchotom 102, na żołądkow e choroby 119, na biegunki 119, d o kąpania chorych dzieci 42.
A co n itu m sp. - toja !41, tojad 127
— d o okadzania chorych 41, kadzi się od bólu głow y 127.
A c o ru s calam us L. - ajer !6, kalm us 91, 128, łącz 91, 128, tatarak 6, 57, 128, tatarskie ziele 13
— na b ó l brzucha 128, korzeń na żołądek 13, na kaszel, rany i kurcze 91, okadzania przeciw bólom 57, wielka m oc 6.
A eg o p o d iu m p o d a g ra ria L . - basilica !29, dzięgiel 1130, śniatka !57, śnitka !57
— na lek: ciągnie m ateryą 29, do okadzania chorych 130, po zażyciu - sn y przyjem ne 57.
A e sc u lu s hippocasłanum L. - kasztan 57, kasztany 89, 119
— noszone w kieszeni na reum atyzm 119, na febrę 89, 119, okadzania przeciw ko b ólom 57, ow oc w w ó d ce przeciw bólom brzucha 40.
A e th u sa c y m p iu m L. - św ińska w sza !84
— liście przyłożone do piersi p rzyczyniają się do utraty pokarm u u kobiet, które przestały ju ż karm ić 84.
A lc h em illa sp. - naw orotil !41, naw rotek 37, 79, 91, naw rotnik 127, 130, przew ro
tek !29
— dla krów i kobiet na przyw rócenie pokarm u 37, 79, na żółtaczkę 91, na rany 91, kadzą krow y 29, podm yw ają w ym ię 29, do okadzania chorych 4 1 ,1 3 0 , naw et g azdę, który d o innej kobiety zachodzi nawróci do dom u w łasnego 127.
A lism a plan ta g o -a q u a lica L. - czartucha !73
— suszo n y korzeń - od w ścieklizny 73.
A lliu m cepa L . — cybula 110
— pieczona: na gojenie czyraków 110.
A . sativum L. — czosnek 29, czosnyk 7
- na ból zębów 7, na glisty chorym dzieciom zaw ieszają na szyi 4, do w ódki podczas cholery 29, na pryszcz „m orow iec” 29, na ukąszenie p rze z „dziuga” 29.
A ln u s glutinosa (L.) G acrtner - czarna olsza 29 , olsza 128, olszyna 91, 119 - o k ł a d y ż liści na ból 119, na kaszel, rany i kurcze 91, liście na m iejsce
spuchnięte skutkiem róży 29.
A lth a e a officinalis L. - ślazy 100 - na w rzody 100.
A . rosea L. var. nigra bort. - czarna m alw a 41, czarna róża 20, 44, m alw a o czarnej barw ie 10, 114
- na spędzenie płodu 10, 20, 44, 114, na słabości kobiece 41.
A m a n ita sp. - m uchom ory 90
- z e spirytusem : na bó le żołądka 90.
A m a ra n th u s caudatus L. - w asilka 155 - kadzą na choroby krów 55.
A n ch u sa officinalis L . — psi ję zy k ? 1 19 - na ból 119.
A n eth u m g raveolens L. - koper 15, 19, 33, 131.
A n g elica archangelica L . — litw or 15, 19, 33, 131.
A . p a lu stris (B esser) H offm . - starodub 86
- korzeń w w ódce — p rzeciw bolączkom 86
A . sylvestris L. - dzięgiel 34, 37, 38, 47, 59, 69, 89, 106, 111, 119, 127, 128 - na ból brzucha 128, podczas ostatniej cholery daw ano chorym je g o
korzeń z w ó d k ą 128, od choroby 111, korzeń i łodyga w w ó d ce - przeciw cholerze 37, 47, 69, 119, na ból gardła S9, na febrę 38.
A n th y llis vulneraria L. - oczczyna M128 - na ból głow y 128.
A q u ile g ia vulgaris L. - byliczka 91 - na żółtaczkę 91, na rany 91.
A rc tiu m lappa L. - łopian !4
- korzeń na porost w ło só w 4.
A rc tiu m sp. - ban an a !57, białkucha 95, 121, 133, łopian 13, 43, 47, 57, 59, 85, 95, 106, 119, 121, 128, 137, lopień 48, łopon 100, łopuch 5, 6, 17, 26, 29, 30, 31, 36, 43, 50-52, 54, 57-59, 61, 74, 77, 87, 89, 95, 97, 106, 113, 117, 118, 120, 121, 132, ło p u se 31, łopusie 133
- na opuchliznę 5, 26, 30, 36, 51, 54, 58, 59, 61, 74, 77, 85, 87, 89, 97, 106, 113, 118-120, 133, na ból głow y 48, 85, 89, na porost w łosów
63
6, 13, 89, 132, na rany 50, 95, 121, 100, 137 (sm ażony w m aśle), na okłady 29, 47, na rozchodzenie guzów 95, 121, na ból zębów 52, korzeń - środek czyszczący krew 43, korzeń w w ódce przeciw febrze 117, liście - środek napotny 117, okłady z rozparzonych suchych liści
— na gruczoły na szyi 31, liście z gorącą s e r w a t k ą - okłady na brzuch dzieci w celu pow strzym ania rozw olnienia 29.
A rm oracia rusticana P. G aertner, B . M ey er et Scherb. — chrzan 7, 14, 67, 110, 125, krzon 14
- na ból zębów 7, 14, na ból głow y 110, okłady przeciw kolce 67, z czarną kaw ą — na febrę 125.
A rn ic a m onlana L. - arnika 98.
A rte m isia abrotanum L. - b o że drzew ko 1, 107, boże drzew ko 3-5, 8, 9, 11, 14, 15, 18-20, 23, 26, 27, 29, 31, 33, 34, 39, 40, 42, 44, 46, 48, 50, 51, 53, 54, 56-60, 62, 63, 65, 70-72, 74, 75, 77, 78, 81, 85, 87, 89, 91, 93, 95, 98-100, 103-106, 109, 111, 113, 115, 117, 118, 120, 121, 123-125, 127, 130, 131, 133, 134
- na upiaw y kobiece 85, suszone - do okładów 111, dawniej na lekar
stw o dla bydła 72, m łode liście sm ażone z m asłem — na zarznięcie, na guzy, na w szelkie bóle 91, sm ażone z m asłem - na rany 29, 39, 42, 48, 59, 65, 89, 103, 106, 123, 134, nalew ka - na w zm ocnienie m acicy 29, m aść na katar 57, na odbity na nodze 1, 89, na spędzenie płodu 1, na zatrzym anie płodu 20, 44, 50, 89, 109, 117, na febrę 8, na kaszel 70, 100, na obierania 89, 95, 121, na zatam ow anie krw i 5, 26, 51, 54, 58, 74, 77, 87, 113, 118, 120, na czerw onkę 5, 26, 51, 54, 5S, 74 , 77, S7, 113, 118, 120, do okadzania chorych 130, św ieże - do uszu 59, 106, opuchłego się kadzi 127, sm ażone w m aśle — przeciw oberw aniu się 9, 23, 46, 62, 104, 124, używ ają m ężczyźni na sw oją słabość 48, m aść na trudno gojące się rany 31, sm ażone w m aśle - na czyraki 42, przeciw robakom podskórnym u dzieci 40, na stłuczone ciem ię u m ałych dzieci 40, sm ażone w m aśle - w brzusznych cier
pieniach kobiet i w cierpieniach m acicznych 40, kadzą kobiety w cza
sie ich słabości 81, na żołądek 48, 93, 115, sm ażone w śm ietanie - na w rzody 31, 125.
A . absinthium L. - piołun 29, 38, 39, !40, 41, 110, 119, 12S, piołun 12S, piolyn 37 - z w ódką przeciw febrze 37, 110, 119, w w ódce na puchiizny 119, z
w ó d k ą na żołądek 29, 40, 41, z w ódką na bóle w ew nętrzne 39, do kąpania dzieci 38, przeciw robakom podskórnym u dzieci 40.
A . p eterb u rg en sis6 - mira 107.
A . vulgaris L. - bylica !29, 39, 117, 130, byiica biała i m odra !40, byliza 91 - na żółtaczkę 91, na rany 40, 91, suche kąpiele przed porodem 29, do
okadzania chorych 130, kąpiele przeciw suchotom 40, przeciw c h o ro b o m płucnym 40.
A sa ru m europaeum L. — kopetnyk 21, kopytnik 37, 91, 57, ! 130
- do zm yw ania nóg koniom 37, na rany, kaszel i kurcze 91, do okadzania chorych 130, krow ie p o ocieleniu, gdy nie m oże się w yczyścić 21.
B alsam ita m ajor D esf.7 - piw onia ?56, ?57, piw onie ?127, M aryi m ięta ?39.
B ellis p eren n is L. - stokroć ?57
- okadzania przeciw bólom 57.
B erberis vulgaris L. - berberys 57.
B eta vulgaris L. - buraki 48
- g o tow ane buraki z barszczem żytnim na bóle piersi 48.
B etu la sp. - brzezina 57, 91
- okadzania przeciw bólom 57, na rany, kaszel i kurcze 91.
B id e n s cernua L. - ladosznyk !!41 - do kąpania dzieci 41.
B id e n s sp. - strzałka 85, 91, strzałki 37, !119
- od w ar do polew ania na ból głow y 37, na postrzał 119, na żółtaczkę 91, na rany 91.
B rassica napus L. var. napobrassica (L.) Reichenb. - karpiele 89 - nascrcow o 89.
B. oleracea L. var. capitata L. - rosada z kapusty 85 - na zatrzym anie krwi położnicom 85.
B. oleracea L. var. sabellica L. - jarm u ż 119 - na suchoty 119.
B. rapa L. - rzepa 89 - nascrcow o 89.
B ryo n ia alba L. - przestęp !29, !37, 42, 91
- korzenie bulw iaste gotują używ ając na bóle, robią kąpiele na nogi 37, k orzeń do okadzania chorego w ym ienia krow y 91, ja g o d y sm ażone z m asłem - do sm arow ania przeciw bólom brzucha 29, d ają p ić krowom , b y m iały gęste m leko 42.
B. cretica L. ssp. dioica (Jacq.) T utin - psinki !89 - na ból gardła 89.
B uglossoides arvensis (L.) I.M . Johnston - gapie m ydło ! 119 - na w ściekliznę 119.
B u xu s sem pervirens L. - bukszpan 57 - okadzania przeciw bólom 57.
C alendula officinalis L. - goździczki ! 126, krokosy 71, 75, 105, nagietki 17, 68, 57, 71, 75, 105, 126, nogietek 117, nogietki 6, !40, 76, 119
65
- od żółtej choroby 119, liścic na rany 40, m aść na rany 117, krow om przeciw poronieniu 76, napar z kw iatu chroni przed poronieniem 6, lekarstw o dla kobiet 17.
Cannabis sativa L. - konopie 125, płoskonek (m ęskie konopie) 20, 44, ploskoni !73 - m aść na różę, krosty, skrofuły i w eneryą 20, 44, kaszka z konopi ze
śm ieta n ą - na w rzody 125, sm ażone w m aśle - m aść od róży 73.
C apsicum annuum L. - papryka 119, pieprz turecki 119 - na cholerę 119.
C ardam inc sp. - rzechuclia 110, rzezuska 1, rzeżucha 63, 86, 89
- z w ó d k ą na bóle brzucha 1, zam iast w izykatoryj 89, nasercow o 89, p rze ciw febrze 86, 110.
C arlina vulgaris L. - suchotnik 119, Ü128 - na suchoty 119.
C arpinus bełulus L. - grabina 42, 57
- okadzania przeciw bólom 57, kadzą, gdy dzieci są słabe z przestrachu 42.
C artham us tinctorius L. - krokisz ?41, krokost ? 1 19, krokosz ?64, ?127, ?133 - herbata w czasie różnych niedom agań 64, do kąpania dzieci 41, w
w ó d ce m oczony i gotow any - pity na żó łtą chorobę 127.
C arum carvi L. - km inek ?48
- starty z w o d ą źródlaną - okłady na głow ę 48.
C entaurea cyanus L. - m odrak Ü12S, niodrok 119 - na upław y 119.
C entaurium erythraea R afii - centorija 14, 39, centurja 21, centurya 41, 80, 125, centuryja 40, 110, 130, sm aka !128, tysiącznik 68, 82, 91, 102, 119, 128 - nap ar przeciw bólom brzucha 14, 41, 102, 125, dla odzyskania sm aku 128, 130, na febrę 119, na choroby oczu 68, sok na suchoty 39, na kaszel 110.
C ham aem elum nobile (L.) A li. - rum ianek rzym ski 98.
C ham om illa recutita (L.) R auschert - rum ianek 7, 10, 14, 15, 19, 21, 24, 29, 32-34, 41, 56, 59, 68, 80, 83, 90, 91, 96, 98, 102, 106, 110, 115, 128, 130, 131, 133, 135, rum ianek pachnący 128
- um ycie w nim ludzi i zw ierząt uw alnia od uroku 102, now onarodzone dzieci nim p o ją 102, na m dłości, ból brzucha 29, 128, 130, 135, do okadzania chorych 68, od kaszlu 7, 41, 83, na strzykanie w uszach 7, d o w zm ocnienia m ałych dzieci 32, odw ar — na poty 29, do zm ywania głow y 29, śro d ek przeczyszczający 29.
C helidonium m a iu s L . - cendalia 85, ?102, cyndaleja !73, dzw onki ogrodow e ?41, m arona ?128, m arunka ?128, roztropaść !44
- na rany otw arte 85, 125, so k z w ó d k ą na różne słabości 128, utarte z so lą przyspiesza pękanie bolaków 44, do okadzania chorych 41, so k żółty do spędzania brodaw ek z rąk 73.
C henopodium am brosioides L.8 - lebiodka ?100, lebiotka ?39 - na otrucia 100.
Cirsiiun oleraceum (L.) S cop. - czarcie żebra 82, czarcie żebro 37, W12S - na ból głow y — g łow ę o bm yw ają 37, 82, na ból głow y 128.
C linopodium vulgare L .9 - lebiodka 111 - s u s z o n a na okłady 111.
C fiicus b enedicius L. - kardabenedykta 98.
C offea sp. - czarna kaw a 125
- z chrzanem : na febrę 125.
C onsolida regalis S .F. G ray - m odrzew 72, ostróżka 72, polna sroczka 128, sroczki 48, 94, 119:
- n apar przeciw ko upław om kobiecym 94, 119.
C oriandrum sativum L. - kolender 119.
C orylus avellana L. - leszczyna 38, 39, orzechy laskow e 42
- p rzeciw odm rożeniom 39, do kąpania dzieci 38, kadzą, gdy dzieci są sła b e z przestrachu 42.
C yclam en p u rp u ra scen s M ille r - g d u ła europejska !57, śniadek w iosenny !57, św iń ski chleb !57.
C yn a ^ra sp. - karczochy 100 - lekarstw o dla bydła 100.
C ynoglossum officinale L . - kusztyfał 42
- gotow any k oizeń - okłady na złam ane kości (skuteczniejszy od ży- w okostu) 42
D atura stram onium L. - przestrach !4 - k ad z ą dzieci przy konw ulsjach 4.
D aucus carota L. - dzika m archew 41, polna m archew 91 - na żółtaczkę 91, na rany 91, do kąpania dzieci 41.
D . carota L. ssp. sativus (H offm .) A rcangeli - m archew 16, 89 - na żó łtą chorobę 16, nasercow o 89.
D ia n th u s carthusianorttm L . - polne goździki Ü128.
D ip sa c u s laciniatus L. - pojstrzałow e ziele Ü128.
D rosera sp. - rosiczka 91, 128
- lekarstw o dla krów 128, na kaszel, rany i kurcze 91.
67
E ly m u s repens (L.) G ould - sporysz (rodzaj traw y) 82, sporzyc ?48, sporzyz 85 - po lew ają głow ę, by w łosy rosiy 82, na porost w łosów 85, na ból gardła
48, kąpią dzieci dla nabrania ciała 48.
EpU obium sp. - g üstow e ziele !40, m lecz !40
- przeciw robakom z kwaśnicą lub m aślanką 40, przeciw brodaw kom 40.
E riophorum latifolium H oppe - biały łocłiw iał U128 - dla krów podczas słabości nóg 128.
E vo n y m u s europaea L. - trziuielina 42 - ow oc: przeciw św ierzbom 42.
E uphorbia sp. - bujan 7, bujun !52, 110, m lecz !40, tysena !52, 110
- korzeń przeciw w ściekliźnie 7, 52, 110, p rzeciw brodaw kom 40.
F eruła assa-foetida L .10 - czarcie łajno 102, 1119
- przeciw urokow i zaw ieszają nad drzw iam i 102, na cioty 119.
F ra g a ria sp . - jag o d n ik 15, 19, 33, 131, podziom ki 48, poziem ki 61, sunicc 61 - woda {»ziomkowa: na oczy 61, używ ają kobiety przeciw krwotokom 4S.
F rangula abuts M ill. - knichyna !40, knichynia !40, kruszyna !40, 4 2
- na rozw olnienie 40, na w ym ioty 40, przeciw żółtaczce 40, przeciw zatw ardzeniu 40, kora — przeciw febrze 42.
G enista tinctoria L. — dziugow nik !29 - przcczyszczająco dla krów 29.
G eum urbanum L. - bazylika ?57
- p rzeciw urokowi 57, do kadzenia krów 57.
G lechom a hederacea L. - bluszczyk 48, ?103, ?123, kudroii !29, kurdyban 102, 12S, kurdybanek 18, 65, kurdybanka 91, kurdybon 119
- lud liście kraje i sm aży na ból brzucha 102, na bóle i na rany 119, zgotow any i roztarty zm iękcza bolaki 29, dają dzieciom ja k o lekarstw o na glisty 102, 123, przeciw dysenterji 18, liście - na skaleczenia 65, dla słabych na nogi cieląt 48.
G lyceria sp. - m anna 102
- kw iaty zbierają na lekarstwo 102.
G naphaUum luteo-album L. — koconki 1119
- na w szelkie bóle, na m acicę i zatrzym anie m oczu 119, na biegunkę 119.
H ed era h elix L. - lubcz 50, łuszcz 50 - p rzeciw poronieniu 50.
H elia n th u s a n n u u s L. - słonecznik ?57, ?117.
H elic/n y su m arenarium (L.) M oench - kacanki 37, koconka Ü128
- na żó łtą chorobę 128, do kadzenia 37.
H iera ch tm p ilo sella L. - m lecz dobry !119
- w y w ar na w szelkie boleści 119, na suchoty 119.
H o rd eu m m urinum L. - suchotne ziele ?48, suchotnik 119, Ü128 - na suchoty 119, kąpią dzieci i starców 48.
H o rd eu m sp. — jęczm ień !40
- na spędzenie jęczm ienia z p ow iek 40.
H yo sc ya m u s nig er L. - lulek 37, 110, 125, 135, ziele zębow e !37
- przy bólu zębów przykladaja na tw arz 37, liście i nasienie - kadzą przeciw bólom zębów 40, kora - na rany 110, na rany 135, liście - do w yciągania ran 125.
H ypericum perfo ra tu m L. - car-zielja !73, dzw onki !29, krzyżow e ziele 91, ! 119, krzyżow nik 40
- na febrę 119, na biegunkę 119, na żołądkow e choroby 29, 40, 73, 119, na m aciczne boleści po połogu 119, przeciw chorobom nerw ow ym 29, odw ar - na przesilenie 29.
H ysso p u s officinalis L. - izop 117, izow 98, izopek !40, jó z efek 1, 10, 34, !40, 48, 50, !57, 65, 96, 127, jó zo fek !40, jó zo p ek 39, 117, lizop ! 119, m ęskie lekarstw o !48
- na m aciczne boleści po połogu 119, na krzypotę i na szkorbut 1, 40, czyści w nętrze 40, gotow any — na duszności 65, p lukają usta w razie bólu d ziąseł 48, kadzi się, gdy zdrętw ieje członek 127.
Im p a tien s noli-tangere L.
- od w ar dzieciom „na zlęk” !40.
In u la helenium L. - dziew iećsił !126.
Inuia sp. - om ian 15, 19, 33, 131, pakośnikow e ziele !40 - do spędzania pakośnika u bydła 40.
J u g la n s regia L. - orzech 110, orzechow e liście 91, oizechy w łoskie 128
- m oczone w okow icie - na ból brzucha 128, korzeń - pizeciw febrze 110, liście - na rany 40, zielone orzechy w w ódce - na w szystko 40.
J u n ip eru s com m unis L. - jałow iec 37, 91, przyleki (ow oce jałow ca) 14 - do ka
dzenia dla koni na l e k a r s t w ę ^ , korzeń do okadzania chorego w ym ienia krow y 91, do kadzenia w.izj>ie c h o re g o '14, zielone jagody z m asłem - m aść na rany i w rzody Î40.,
L a c tu c a sp. — sałata 89 - nasercow o 89.
L a m iu m album L. - biała pokrzyw a 89, głucha pokrzyw a !40, 41, 119, 125, 130
69
- na suchoty i reum atyzm 119, na kaszel 40, 89, do kąpania dzieci 41, sm ażona w śm ietanie - na w rzody 125, do okadzania chorych 130.
L a th y ru s verm is (L.) B ernh.
- kąpiele przeciw suchotom !40.
L a vandula sp. - dziew anda, a n ie lew anda 9, 23, 46, 62, 104, 124, law enda 71, 75, 105, lewanda 29, 34, 37, 42, 69, 111, 127, lewenda 37
- suszona do okładów 111, p rzeciw suchotom 37, m yją głow ę na porost w ło só w 69, do kąpania chorych dzieci 42, na opuchnięcia 9, 23, 46, 62, 104, 124, na kolki 9, 23, 46, 62, 104, 124, napary na kurcze i strzykanie w nogach 127, d o kąpania m ałych dzieci na suchoty 29.
L e d u m p a lu stre L. - bagno !40, św ińskie bagno Ü12S, św ińskie ziele !40 - na kaszel u bydła 40.
L e o m tru s cardiaca L. - serdecznik !29.
L ep id iu m sativum L. — fere m ere !40
- ziarna z w o d ą lub w ódką — p rzeciw konw ulsjom u dzieci 40.
L evistic u m officinale K och - lebieszczyk ?12S, lubczek 14, lubczyk 9, 23, 29, !40, 42, 46, 50, 57, 59, 62, 72, 89, 104, 106, 124, 133, lubieszczyk !72, lubscyk 107, hibszczyk 14, 15, 19, 33, !40, 131, hipczyk 39
- na ból gardła 9, 23, 40, 46, 62, 89, 104, 124, 128, lekarstw o dla krów 72, dla bydła przeciw w zdęciu 29, do okadzania przeciw bólom 57, d o kąpieli chorych dzieci 42, z so lą — nacierają krowy gdy je „dziug spanuje” 29.
L iliu m candidum L. - biała lilija 29, 56, 85, 91, lilja 68
- na uplaw y kobiece 85, płatki - na rany 68, w oliw ie lub spirytusie - na rany i reum atyzm 56, liście i płatki m oczone w oliw ie - na ropie
ją c e rany 29.
L in a ria sp . - czyścicą !40
- p rzeciw kurczom 40, przeciw św ierzbow i 40.
L itnim usitatissim um L. - len 39
- okłady na przełam anie się u dzieci 39.
L ysim a c h ia num m ularia L. - pererw a 41, 1130 - do okadzania chorych 41, 130.
L . vulgaris L. - toć !136
- na rany otw arte na nogach 136.
M a lv a neglecta W allr. — paciorkow e liście !45, ślazek !45, ślazik ?117 - herbata na kaszel 45, liście - na rany 45.
M . silvestris L. - czuboczki !!41 - do okadzania chorych 41.
M . verticiUûta L.
- gotow ana w m leku - na rany !4.
M a lv a sp. - m alw a 57, m alw y 100, sla z 5, 26, 51, 54, 58, 74, 77, 87, 113, ł l S , 120, ślazy 127, szlaz 40, śla z 7, 21, 32, 39, 41, 4S, 56, 59, 80, S I, ?91, 106, 128, 135, ślazy 117
- na kaszel 5, 7, 26, 32, 39, 51, 54, 58, 74, 77, 87, 113, 118, 120, 135, na dolegliw ości żołądkow e 39, na słabości kobiece 41, k o r/e ń , kw iat i liście - na duszności 81, listki kładą kobiety na piersi, gdy te im p u ch n ą 48.
M elissa officinalis L. - m a l is a 85, m alissa 119, m aliza 91, melisa 128, 137, melissa 57, 71, 75, 98, 102, 105, 119, rojow nik ?119, sajta 63
- napar przeciw ko chorobom kobiecym 102, na upław y kobiece 85, sok na bó le m aciczne 128, na w szystko 119, na m acicę 119, na cholerę 119, od puchlizny 119.
M en th a x gentilis L. - m ięta ogrodow a ?41, m ięta żabio !37 - do okadzania chorych 41, na ból brzucha 37.
M . longifolia (L.) H udson - mięta biała ?48 - p iją od bólów żołądka 48.
M . x p ip e rita L. - mięta pieprzow a 5, 26, 29, 30, 36, 48, 51, 54, 58, 65, 71, 74, 75, 77, S7, 89, 98, 105, 113, 117, 118, 120, 133
- na ból żołądka 5, 26, 4S, 51, 54, 5S, 74, 77, 87, 113, 118, 120, odw ar na pow strzym anie rozw olnienia 29.
M . p u le g iu m L. - polej ?65, ?S9.
M . spicata L. - m ięta !29, m ięta kędzierzaw a 117
- odw ar p rzeciw boleściom brzucha 29, w strzym uje w ym ioty 29.
M en th a sp. - m ięta 10, 24, 32, 34, 40, 41, 50, 56, 57, 68, 80, 82, 91, 96, 99, 112, 11 5 ,1 1 9 , 1 2 5 ,12S, 130, m ięta logrodow a (sadow a) 107, m ięta pachniąca 38, 119, 128, m ięta zw ykła 133, m iętka 15, 19, 33, 85, 131, m iętkiew 16, 111, 119
- sparzona na ból brzucha, w odę m iętow ą p iją chorzy z cukrem 128, na ból brzucha 32, 41, 85, 119, 125, na leki 112, suszona - na okłady 111, do płukania gardła i okładania na piersi dzieciom 16, na puchliznę przykładają 119, na cholerę 119, do okadzania chorych 130, do ką
pania dzieci 38.
M en ya n th es trifoliata L. - bobek 85, bobow nik 14, 39, 48, 89, !119, 128
- na św ierzb 85, na febrę 119, nasercow o 89, na ból głow y 14, kąpią chorych dla w zm ocnienia 48.
M ercu ria lis p ere n n is L. — szczyr ?6
- kw iat gotow any z żytem i jęczm ien iem leczy bydło i konie od krw a
w ego m oczu 6.
71
M yo so tis sp. - niezapom inajki 57.
N e p e ta cotaria L . - szanta !29, 41
- z m lekiem p iją na „utrząs” czyli oberw anie 29, do kąpania dzieci 41.
N ic o tia m sp. — tytoń 110 - na ból zębów 110.
N ig ella sativa L. - czarnuszka 13, 119, 127 - na żołądek 13, na robaki u dzieci 127.
N u p h a r lutea (L.) Sibtłi. e t S m . - bunczyw ie !37, buniw ic !37
- na gorączkę głow y przykładają liście, także na piersi kobiet „co cudzi”
(-c h ło d z i) 37.
O dontites verna (B ellardi) D um ort. - w iatrow e ziele 791, w ietrzne ziele !45 - na żółtaczkę 91, na rany 91, do kadzenia przeciw zawianiu w iatrem 45.
O nopordum acanthium L. - czartoploch !20, 39, 42, 144
- o d w ar i okłady z liści — po febrze 20, 44, okadzają gd y się zlęk n ą 42.
O rchis sp. - kukułcze ziele !42
- korzeń w w ó d ce - na zęby 42.
O riganum m ajorana L .11 - m ajeranek 29, 34, 50, 57, 133, m ajoranka 128, m arona 39, m aruna 20, 38, 42, 44, 56, 57, 86, 127
- przeciw urokow i 5 7 / do kadzenia krów 57, okłady na opuchlizny 20, 44, m oczona w okow icie - na porost w łosów 20, 44, z m asłem , k am forą, m ydłem czarnym i okow itą - na reum atyzm 56, w yw ar z kwiatu z w ódką p iją lub sm a ru ją — na ból w piersiach 86, do kąpania chorych dzieci 42, pije się gdy koło serca boli 127, do w ąchania dla m ałych dzieci na w zm ocnienie pam ięci 29.
O rnithogalum luteum 12 - śniedek !57 - nasennie 57.
O xalis acetosella L. — zajęcza kapusta 130
- sm ażona z cukrem - przeciw kaszlow i 130.
P aeonia officinalis L .13 - piw onie 7100, piwoiiija 91
- na rany, kaszel i kurcze 91, dla dzieci przy ząbkow aniu 100.
P a p a ver (raczej P. som niferum L .) - m ak !4, 20., !40, 44, 117, 128, m akow ina 56, m aków ki 29
- nasennie 29, 40, olej dobry na piersi 20, 44, kąpiele na paraliż 56.
P etroselinum crispum (M iller) A .W . H ilł - piatm szka 73
- okłady na żołądek 73, odw ar p iją na zatrzym anie m oczu 73.
P im pinella anisum L. - anyż 127 - d o kąpania dobry 127.
P im p in ella sp. — dzięgiel !29
- m oczony w okow icie - przeciw cholerze 29.
P in u s silvestris L. - m ira (żyw ica) 100, sosna 57 - okadzania p rzeciw b ólom 57, na kaszel 100.
P la n ta g o lanceolata L. - języczki !39, !44 - leczenie ran 39, 44.
P . m a io r L. - babka szerokolistna 41 - na rany 41.
P la n ta g o sp. — babczane liście 42, babka 7, 9, 14, 23, 32, !40, 46, 62, 100, 102, 104, 124, 128, 130.
- liście na rany otw arte 7, 14, 32, 102, na w rzody 100, do okadzania chorych 130, liśćm i o k ad z ają rany jątrzące się 40, sm ażone w m aśle - na rany 42, sm ażone w m aśle — na czyraki 42.
P olygonum a viculare L . — podorożnyk !41 - do okadzania chorych 41.
P olypodiitm vulgare L. — słodyczka 49
- lud jej używ a w chorobach kobiecych 49.
P otentilla anserina L . - Iw anyki !130, srebrnik 18, śniietannik !130, srebrnik 37, św ietanik 91
- z w ó d k ą na cholerę 37, na rany, kaszel i kurcze 91, do okadzania chorych 130, sm ażone w m aśle - przeciw dysenterji 18.
P. erecta (L.) H am pe - kurza stopka (Torm entilla) 57, kurze ziele 37, !40, 119, term entela 41.
- z w ó d k ą na ból brzucha 37, 40, na krw aw ą biegunkę 119, korzeń g o tu ją ja k o lek w dyjaryjach 57, do kąpania dzieci 41.
P . nu m m u la ria14
- kąpiele przeciw suchotom !40.
P rim u la veris L. - kluczyki 91, Ü128 - na zapobieżenie duszności 128.
P ru n ella vulgaris L. - suchow ierzch !29 - na rany 29.
P ru n ella sp. - brunelka 98.
P ru n u s cerasus L, — w iśnia 90, w iśnie 41
- na kaszel 41, kora skrobana w dół - dla pobudzenia, a w górę - dla w strzym ania regularności 90.
P. p a d u s L. - czerem cha 57, 61, trzechm a !37
- przeciw ko w szo m u bydła 37, okadzania przeciw ko b ólom 57.
73
P . spinosa L, - tariiki 41 - na ból żołądka 41.
P u lm o n a ria obscura D im iort. - m iedunka !71, !75, 1105
- daw niej na katary i zapalenia piersiow e 71, 75, 105.
Q uercus sp. - dąb 135
- gałki - na ból zębów 135.
R a n u n cu lu s sp. - ja sk ie r 80.
R aphanus raphanistrum L. lub R. sativus L. - rzodkiew 89, 110 - nasercow o, na ból głow y 110.
R ib e s uva-crispa L . - agrest 57.
R. nigrum L. - porzeczki 57.
R o sa canina L. - baboki (galasy) 119, róża polna 39
- kw iaty: okadzanie przeciw b ó lo m zębów !40, galasy - na bezsenność
!40, 1119
R o sm a rin u s officinalis L. - rozm aryn 57.
'R u b u s sp. - je ż y n y 41
- na ból żołądka 41.
R u m e x sp. - koby lak 85, 119, kw aśhiea 5, 26, 51, 54, 58, 74, 77, 87, 113, 118, 120, szczaw 5, 26, 51, 54, 58, 74, 77, 87, 100, 113, 118, 120
- z łopianem w m leku na opuchnięcia i rany 5, 26, 51, 54, 58, 74, 77, 85, 87, 113, 120, na biegunkę 119, ze słoniną i sia rk ą —p rzeciw św ie
rzbow i 100.
R u ta g raveolens L. - ruta 1, 21, 29, 34, ! 4 l| 50, 56, 57, 65, 117, 133
- na krzypotę i na szkorbut 1, do okadzania chorych 41, na ból pod se rc em 21, m aść na rany 117, na p ryszcz „m orow iec” 29, na m iejsce ukąszone przez dziuga 29.
S a lix sp. - w ierzba 86, 110, wierzbina 57, w ierzbow e liście 119
- na febrę 86, 119, okadzania przeciwko bólom 57, korzeń - na febrę 110.
Sa lvia sp. - solw ia 1, sołw ijo 48, szałw ia 16, 29, 68, 72, 82, 85, 102, 111, 117, 119, 133, szałw ia turecka i zw ykia 42, szalw ieja 98, szal w ij a 10, 31, 34, 41, 59, 65, 71, 75, 96, 105, 106, 114, 125, 130, 135, szalw ja 15, 19, 33, 57, 111, 131, 137, szałw iła 99, szolw ia !40, szolw ija 5, 26, 29, 51, 54, 58, 74, 77, 87, 113, 118, 120
- n apar p rzeciw bólom gardła 40, 102, na zapalenie gardła 5, 26, 51, 54, 58, 74, 77, 85, 87, 111, 113, 118, 120, suszona do okfadów 111, d o płukania 16, 29, na krzypotę i na szkorbut 1, p rzeciw kaszlow i 10, 29, 3 1 (gotow ana z m lekiem i słoniną lub m asłem ), 40, 41, 114, 125, 130, 135 (z m lekiem ), gotow ana w mleku - na ból zębów 42, goto-
w aiia - na duszności 65, k ro p ią głow y przeciw ko rozw inięciu się pliki 48, do płukania zębów w celu ich w zm ocnienia 29.
S a m b u cu s ebulus L. — hebd !29, !123, hebzina ! 123 - od w ar z liści dla św iń na dycliaw icę 123.
S. nigra L. - bez 102, 110, 128, bez biały ?125, b ez dziki 6S, 128, bez holenderski
?16, kw iat bzow y 40, 80, 98, 110
- m łode gałązki okorow ane: na okłady przeciw bólom głow y 102, na p o ty 16, 128, kora - na rany 110, kw iat - na kaszel 110, 125.
Sanguisorba officinalis L. - w asylek 135, w asyłyki 1130 - do okadzania chorych 130, na ból w e środku 135.
Santolina chamaecyparissus L. - cyprys 25, 27, 48, 101, 116, 127, 138, cyprysek 89 - od w ar przeciw rozw olnieniu żołądka 89, z w in em - na słabość w
chorobach 48, do kadzenia w chorobach 127.
Satureja hortensis L . - cząber 34, 57, 127, 133, czom ber 98, szczom ber 42 - lekarstw o na boleści 42.
Sca b io sa sp. - M atki Boskiej laski 16
- p r z e c iw k o zatrzym aniu uryny u dzieci 16.
Scrophularia sp. - trędow nik 57, 119 - na w ściekliznę 119.
S ec a le cereale L. - żyto ja re 14 - p rze ciw zołzom u koni 14.
S ed u m acre L. - rozchodnik !29, 30, 36, 37, !40, 41, 42, 4S, 57, 6S, 80, 90, 91, 99, 100, 128, 130, 135, rozchodnyk 21
- na reum atyzm 100, 128, d o kadzenia 21, 37, 68, 130, na kaszel i kurcze 91, przeciw spuchliźnie 29, przeciw róży 29, na ból zębów 21, 57, okadzania krów przed ocieleniem 57, na skaleczenia 30, 36, 40, na febrę 135, na rany 40, 91, sm ażony w m aśle - na w ym iona, gdy krow y m leko tracą 42, na zaw alajec (natężenie żył) 48, okadzają bo lące gardło 48.
S ed u m sp. - w ronie sadło ?40
- p rzeciw darciu w głow ie i ropieniu w uszach 40, liście - na rany i bolączki 40.
S em p e iviviim tectorum L. - rojow nik ?40, rozchodnik !40, skoczki ?98
- so k ze św ieżym m lekiem lany do uszu: przeciw darciu w gło w ie i ropieniu w uszach 40, zm iażdżone liście - na rany i bolączki 40.
S en e cio vulgaris L. - kardobenedyk ?61, karnobenedyk ?39, przym iot !119, p rzy m iotnik !37
- kw iat sm ażony w maśle: na oblanie (w yrzuty) na głow ach u dzieci 37, na różę 119.
75
Serratula tinctoria L. - serpen 21
- krow ie po cieleniu, gdy nie m oże się w yczyścić . S e s e li annuum L. - kopelnik ?39.
S eła ria italica (L.) Bcauv. - b e r 91 - na rany, kaszel i kurcze 91.
S ily b u m M aria n u m (L.) G aertner - kolkow e ziele 12, m aryanka ?91, pchące ziele
!2, roztropest !119, roztropnik !84
— od w ar p rzeciw b ólom brzusznym i m acicznym 2, 84, na kolki 119.
S in a p is alba L. - gorczyca 42, 128, rzodykiew Ï40
— ziarno starte z w o d ą lub w ó d k ą - przeciw zaw rotom głow y 40, na okłady 40, olej z nasienia - na gościec lub paraliż 42.
So la n u m dulcam ara L. — psina !37
- z m lekiem gotow ana na w ym ioty, liść na czarn ą krostę (żydów kę) 37.
S. nigrum L. - psiony 85
— na upław y kobiece 85.
S. tuberosum L. - bulw y 57, kartofle 7 - okłady z plasterków na ból głow y 7
S ta c h ys sp. — czyściec !119, czyszczow e ziele 16, 91, 119, czyśc.iowe ziele 128, czyścow e ziele !82
— m y ją głow ę: na ból głow y 128, na urok 16, na przyrok 119, napar - na ból głow y 119, na rany, kaszel i kurcze 91.
Sym p h ytu m officinale L. - kostyfoł 39, kośtyfoł Î40, k uśtyfoł !40, żyw okost 14, 20, 30, 36, 42, 44, 50, 78, 82, 89, 102, 7119, 125, 128, 130
— złam ane kości le cz ą p rzykładając całe łodygi lub skrobane i w tłuszczu sm ażone 40, napar - p rzeciw suchotom 102, na rany 89, 128, leczy ból piersi 89, 128, na porost w łosów 128, na złam ane kości 14, 20, 42, 44, 89, 119, 125, na reum atyzm 119, na oberw anie i puchłizny 119, na stłuczenia 30, 36, do okadzania chorych 130, na ból w pier
sia ch 40, na suchoty 40.
S yrin g a vulgaris L. - b ez niebieski 67
— na w yw ołanie choroby św . W alentego 67.
T agetes m inuta L. — turki żółte 119, żółta róża 119 - na różę i gruczoły 119.
Tanacetum parth en iu m (L.) S chultz Bip. - m aronka 34, 48, 89, m aruna 29, 37, 117, m arunka 9, 12, 23, 29, 30, 35, 36, 46, 4S, 62, 100, 104, 124, 130, m am nna 1*19
- leczy kłucie 29, p iją na kolki 89, 100, gotow ana w m leku - przeciw bó lo m żołądka 130, kąpią w niej bardzo sła b e dzieci 12, 35, liśćm i nacierają, gdy ból w staw ach 48, nacierają ciało w czasie clioroby na
robaki 9, 23, 46, 62, 104, 124, sm ażona w m aśle - do sm arow ania dzieci, gdy się otrzęsą przez bieganie i skakanie 29, na macicę 37, 119, T. vulgare L. — piw om ja ?68, piw onia ?37, piw onie ?79, w rotycz 29, !40, 42, 48, 59, 60, 89, 91, 106, 119, 128, w rótyc 39, w rótych 34, w rólycz 37, !40, 117
- na lekarstw o 128, na ból głow y 37, do picia chorym krow om 37, na m aciczne boleści p o połogu 119, na żarcie w brzuchu u bydła 79, na choroby oczu 68, na kaszel, rany i kurcze 91, na glisty 40, 48, 89, przeciw ko robakom p odskórnym u dzieci 40, do kąpania chorych d zie
ci 42, lekarstw o dla krów - przyw raca m leko 60, do kąpania m ałych dzieci, g d y m ają w rzody, bo się krew czyści 29.
T anacetum sp. - m aninna 1119 - na m acicę 119 Taraxacum sp. — w ouczy zub 73
- do spędzania płodu 73.
T halictrum sp.
- pogniecione w barszczu: p rzeciw ukąszeniom gadziny 7
T hym us serpyllum L. - cząber !43, cząber dziki 61, m acierzanka na kąpiele !4,
!40, 40, kadzą chore krowy 4, kąpią słabow ite dzieci 4.
T hym us sp. - m acier-duszka 6, m acierzanka 6, 18, 29, 37, 39-41, 57, 60, 68, 91, 99, 119, 127, 128, 130, m acierzanka paehniąca 128, m acierzonka 119 - w czasie połogu 128, w yw ar do picia przed porodem 37, na w szystko
119, na darcie (m aciczne cierpienie) 119, do okadzania chorych 68, 130, na rany i kurcze 91, na ból zębów 57, do okadzania krów przed ocieleniem 57, na bołeści piersiow e 39, na krew z nosa 39, na kaszel 29 (z żółtkiem), 41, 91, do kąpania dzieci 41, przeciw robakom podskór
nym u dzieci 40, na obfity pokarm u kobiet 6, przeciw dysenterji 18.
Tilia sp. - kw iat lipow y 7, 14, 32, 40, 41, 80, 90, 98, 110, lipa 68, 128, lipina 42, 91, łyko z lipiny 119, lypnyk (kwiat) 41, typow a ćwitla 21
- na wstrząs 119, do okadzania chorych 68, na rany i kurcze 91, na kaszel 7, 14, 21, 32, 41, 91, 110, kadzą, gdy dzieci są słabe z przestrachu 42.
T ragopogon p ra te n sis L. — śm ietanik Ü128, śm ictannik 129 - na herbatę (m edicam ent) 129.
T rifolium arvense L. - bajduszki H128; bożki ! 119, grzm otnik !29, 57 - na ból brzucha 29, 119, 128, na cholerę 119, na biegunkę 119.
T. m ontanum L. - biały largow nik Ü128, targow nik 57, 91 - na rany, kaszeł i kurcze 91.
T. aureum Pollich - orisznycia ?41 - do okadzania chorych 41.
77
Trifolium sp. - b obek !71, !75, 1105, trzylistek !71, !75, 1105
- na cierpienia żołądkow e i ja k o ziółko w zm acniające 71, 75, 105 T ussilago fa rfa ra L. - białkuchy !29, B oże liczko 37, Ü128, podbiał 29, 37, !40,
80, 85, 89, 119, 128, podbielina !40
- na rany 37, 85, na bóle, oparzełiny U 9, okłady z liści - na różę 29, na kasze! 29, odw ar z kw iatu - na reum atyzm 29, na piersi 89, przeciw chorobom piersi 40.
Typha sp. - pałka w odna 139, puch z pałek 25, 27, 101, 116, 138, rogoże 97 - puch na rany 97, 139, p uch przeciw spuchliźnie 97, puch - lekarstw o
na opaizenia 25, 27, 101, 116, 138.
U rtica dioica L. - pokrzyw a 22, zw ykła pokrzyw a 88
- kaszka ze zwykłej pokrzywy: na ból brzucha 88, korzeń - na kaszel 22.
U. urens L. - pokrzyw a 40, 92, pokrzyw ka 70, pokrzyw ka mala 103, 123, zagaw ka 29, 89, zegaw ka 70, 103, 123, żagaw ka 40, żegaw ica 92, żegaw ka 83, 89, 92, 95, 121, żogaw ka 48, żogaw ki 119, żygaw ica 14, żyhaw ka 70 - na krzyżów ból 119, na reum atyzm 92, na rany i w rzody 83, na od
parzenia 89, na odgniaty nóg 89, na boleści m acicy i żyw ot 89, na obieszkę 95, 121, na ból głow y 70, korzeń - na ból zęb ó w 14, suszone p iją na kurcze żołądka 103, 123, przeciw żółtaczce 48, liście do w ódki - podczas cholery 29.
Vaccinium m yrtilfus L . - czarne ja g o d y 68, 128, czarnica !73, czernice 90 - na choroby oczu 68, od rozw olnienia żołądka 128.
V. oxycoccus L. - Żórawina !57 - so k p rzeciw g orączkom 57.
V. uliginosum L.
- korzenie g o tu ją ja k o lek w „dyjaryjach” !57.
V. vitis-idaea L. - borów ka ?57 - liście ja k o diureticum 57.
Valeriana sp. - biedrzan !119
- na ból brzucha 119, na m aciczne cierpienia 119.
Verbascum densiflorum Bertol. - dziew anda !39, dziew anna 7, 32, 71, 75, 86, 105 - sok: na suchoty 39, na kaszel 7, na ból oczny 86, do kąpania dzieci 32.
Verbascum sp. - dziewanna 16, 42, 65, 82, 90, 110, 119, 128, w arkocz P. M aryi !40 - na ż ó łtą chorobę 128, na ból piersi 16, na pucbliznę i na oczy 119,
kw iat - na oczy 110, kąpiele dla dzieci słabow itych 40, gotow ana w ługu - okłady na gościec 42, gotow ana - na kaszel 65.
Verbena sp. - żeiazne ziele 140.
V eronica beccabunga L. - bobow nik 1108
— d o kąpieli osłabionych dzieci 108.
Viburnum opulus L. - kalina 132 - sm a ż ą od kaszlu 132.
Vicia fa b a L . - bó b 100
- ze sło n in ą i sia rk ą - p iz ec iw św ierzbow i 100.
Vinca m in o r L. - barw inek 15, 19, 29, 33, 34, 37, 39, 42, 48, 57, 72, 90, 99, 100, 130, 131, m ajeranek !15, !19, !33, !131
- p rze ciw kołtunom 37, 100, odw ar piją, gdy kto krw ią pluje 29, na w zm ocnienie m acicy 29, na ból zębów 57, do okadzania krów przed o cieleniem 57, zw iększenie m leczności krów 130, okłady ciepłe w reum atyzm ie 90, do kąpania chorych dzieci 42, w słabości piją, z piw em g o tu ją 48, kropią od bólu głow y 48, na gw oście 99.
Viola tricolor L. - połne bratki 91.
V. tricolor L. var. m axim a hört. - bratki Ü128, m acocha Ü128 - na w yrzuty 128.
R o ślin y n ie z id e n ty fik o w a n e b azn y k 41 - na kaszel
błyskaw ica 119 — na w ściekliznę b rynow y ćw ił 21 - na kaszel
dzw inoczki 41 - do okadzania chorych grzm otnik 68 - do okadzania chorych św iński g u z 48 - o k ad z ają przy bólu gardła ję zy c zk i (traw a) 95, 121 — p rzeciw skaleczeniom
kalynek 21 - na kaszel
krw aw nyk (korzenie podobne do m archw i) 21 - do w ódki na apetyt kukuryczka 130 - d o okadzania chorych
m ałecznik 89 - liście g o to w an e w m leku — na bółe żołądka, na oberw anie m archew nica polna 128 - daje się krow om przy ocieleniu
m aryjanka 111 - suszona - na okłady m ech 119 - na napary
m orów ka 39
nocnica 16 — nasennie
prostrit 110 - kw iat do okadzania przeciw chorobom reum atycznym rocender 119 - lekarstw o na głow ę
baranie rogi 91 - na kaszel, rany i kurcze
róża biała 31 — kw iat m oczony w w odzie przez 9 dni — w oda na choroby oczu róża kam ienna 110, 125 — na rany
w ietrzna róża 29, w iatrow a róża 37 - do okadzania przy zapaleniu tw arzy, na ból oczu 37, kadzą przeciw róży 29
róże 100, 111 - na puchliznę 100, suszone - do okładów ł l l różna 111 - na różę
rutec. 39 salta 99
sam ojzdrał 8 5 - suszony korzeń podw ójny - afrodyzjak męski staw iki 39
szczerbanyki 130 - do okadzania chorych tizeszczyzna 119 - przeciw w szom u bydła w ołosieniec, w ołosień 6 - na kołtun w y ciąg 80
czarne ziele 135 - na febrę czarcie ziele 128
kocie ziele = saneta = sajta 89, koci ziele 128, kocie ziele 37 - na m acicę 37 poszczow e ziele 39
w ielkie ziele (liście duże, kw iat żółty) 133
zrost 15, 19, 33, 131, zróść 135, - na skaleczenia ostrym przedm iotem 15, 19, 33, 131, na rany 135
życzka 6 żydów ka 128.
A N E K S
0
. . . . . .
15S pis n iiejsco w o sci i reg io n o w 1. B aczków , pow . B ochnia
2. B iała, m iasto pow iatow e w Galicji
3. B iałobrzegi, w ieś nad W isłokiem , 10 km od Łańcuta 4. B iecz, m iasto pow . G orlice
5. B iskupów ka, w ieś w tarnow skiem
6. B obrujsk, m iasto pow iatow e w gub. mińskiej 7. B oiszczów , m iasto pow iatow e w Galicji S. B rzesko, m iasto pow iatow e w G alicji 9. B rzeźnica, w ieś pow . W adow ice 10. B rzeżany, m iasto pow iatow e w Galicji 11. B udy, w ieś pow . Ł ańcut
12. B ukow ina, księstw o w e w schodniej części Cesarstw a A ustriackiego 13. B ukow ski pow iat
14. B ystra, w ieś kolo Jordanow a 15. C hochołów , w ieś pow . Nowy Targ
16. C hodzież, m iasto pow iatow e w poznańskiem 17. Choluj, w ieś i m iasto pow . Ihum eń
18. C horągw ica, w ieś pow . W ieliczka 19. C iche, w ieś pow . N ow y T arg
20. C ieszanów , m iasto pow iatow e w Galicji 21. C iężów , w ieś pow . Stanisław ów 22. C ygany, w ieś koło Borszczowa
23. C zernichów , m iasteczko nad W isłą pow . K raków 24. C zortkow skic
25. D ąbrow a, m iasto pow iatow e w Galicji 26. D ąbrów ka, w ieś w tarnow skiem 27. D ębica, m iasto pow . R opczyce 28. D ębina, w ieś pow . Ł ańcut
29. D ębow iec, m iasteczko, 8 km od Jasia 30. D obczyce, m iasto w Galicji
31. D unajec, okolice nad dolnym biegiem rzeki 32. D unajów , m iasteczko pow . Przem yślany 33. D zianisz, w ieś na Podhalu
34. G alicja
35. G alicja w schodnia 36. G dów
37. G ołuchów , w ieś pow . Pleszew
38. G rąziow a, w ieś nad W iarem pow. D obrom il 39. G rybów , m iasto pow iatow e w Galicji
40. H ałcnów , w ieś nad B iałą pow . Biała 41. H udynow ce, w ieś w złoczow skiem
42. H yżne, w ieś pow . R zeszów , 12 km od Tyczyna 43. Ihum eński pow iat, gub. M ińska
44. Jarosław , m iasto pow iatow e w Galicji 45. Jarosław skie
46. K alw aria Zebrzydow ska, m iasto pow . W adow ice 47. K atarzyna, w ieś pow. W łocław ek
48. K ądzielna, przysiółek W oli W adow ickiej, pow . M ielec 49. K cynia, m iasto pow . Szubin
50. K ęty, m iasto pow . Biała
51. K likow a, w ieś nad Białą, pow . T arnów 52. K opeczyńce, m iasteczko pów . H usiatyń 53. K om iaktów , w ieś pow . Łańcut
54. K oszyce, w ieś nad B iałą na zachód od T am ow a 55. K ow niatyn, w ieś pow . Pińsk
56. K rakow iec, m iasteczko w p ow iecie jaw orow skim 57. K rólestw o P olskie
58. K rzyż, w ieś pow . T arnów 59. L eżajsk, m iasto w Galicji 60. Lim anow ski pow iat
61. Lipów , dobra ziem skie pow . R'/.cczycc 62. L iszki, w ieś pow . K raków
63. Lubcza, w ieś pow . Pilzno 64. L ubelskie
65. Ł ęki, w ieś kolo Kęt pow. Biała 66. Ł ohiszyn, m iasto pow . Pińsk 67. Ł oszniów , w ieś pow. Trem bow la 68. Ł ukow iec, w ieś koło N akła 69. M azury
70. M ikulińce, m iasteczko pow . T arnopol 71. M ińsk, m iasto gubernialne
72. M łyny, w ieś kolo Strzelna na K ujaw ach 73. N iańków , w ieś pow . N ow ogródek 74. N iedom ice, w ieś pow . T arnów 75. N ieśw ież, m iasteczko pow . Słuck
76. N oliboki [?], pow . M ińsk r c>U(' 77. N ow odw orze, w ieś pow . T arnów
78. N ow y T arg
79. O dolanów , m iasto pow iatow e w poznańskiem 80. O kulice, w ieś pow . Bochnia
81. O lszany, w ieś pow . Przemyśl 82. O porów , w ieś pow. Kutno
83. O strów , w ieś pow . opoczyński, gub. radom ska 84. O św ięcim
85. Pakość, m iasteczko nad N otecią 86. P antalicha, w ieś pow . T rem bow la 87. P aw ęzów , w ieś pow . T arnów 88. Petryków , w ieś pow . T arnopol 89. okolice Pilzna
90. Pińskie
91. P leszew , m iasto pow iatow e w poznańskiem 92. P odlasie
93. Podole
94. P oniorzanow ice, w ieś, poczta Pobiedziska w poznańskiem 95. P otok, w ieś kolo K rosna
96. P rzem yślany, m iasteczko pow iatow e w Galicji w schodniej 97. m iędzy P rzew orskiem a Ł ańcutem
98. Puków , w ieś pow . Ihum eń 99. R abka
100. R ojów ka, w ieś, poczta T ęgoborze [now osądeckie]
101. R opczyce, m iasto pow iatow e w Galicji 102. R óżniaty, w ieś pow . Inow rocław 103. R zeszow skie
104. Skaw ina 105. S hick
106. S okołów , m iasto pow . K olbuszow a 107. Sopotnia M ała, w ieś koło Żyw ca 108. Stanisław ow skie
109. Staszów ka, w ieś pow . G orlice 110. S tróssów {?], pow. Trem bow la
111. Szalcjew o kolo G ostynia w poznańskiem 112. okolice Szam otuł
113. S w ie r/k ó w koło Tuchow a
114. T arnopol, m iasto pow iatow e w Galicji 115. T arnopolskie
116. T arnów
117. okolice T arnow a
118. T arnow iec, w ieś pow . T arnów 119. T rzem eszno, m iasto w poznańskiem 120. okolice Tuchow a
121. T uroszów ka, w ieś koło Krosna 122. T yczyn, m iasteczko pow . R zeszów 123. koło Tyczyna
124. T yniec, w ieś pow . W ieliczka
125. W aw ryńce [?] kolo M ikuliniec pow . Tarnopol 126. W eleśnica, w ieś pow . Pińsk
127. W eldzirz, w ieś pow . doliniański 128. W ielkopolska
129. W ielkopolska północno-w schodnia
83
130. W iim iki, w ieś w sam borskicm 131. W itów , w ieś koło Zakbpanego 132. W odniki, w ieś pow . Stanisław ów 133. W ojnicz, m iasto pow . Brzesko
134. W ola S zczucińska, w ieś pow . D ąbrow a 135. Zaścianka, w ieś koło Tarnopola 136. Z ator, m iasto pow . W adow ice 137. Żabikow o, w ieś kolo Poznania 138. Ż abno, m iasteczko pow . Tarnów 139. Żyw iecczyzna.
PRZYPISY
1 Sygnatura B 74, akta luźne, Muzeum Ogrodu Botanicznego UJ.
2P. K ö h l e r : Ankieta Józefa Rostafińskiego z 1S83 roku dotycząca ludowego nazew
nictwa i użytkowania roślin w Polsce. ,Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Pol
skiej” (w druku).
3 W. Zikowski, lekarz, (Kcynia, 5 IX 18S3 r.): „Używanie ziół na lekarstwo jest pomiędzy ludem w W. Ks. Poznańskim bardzo rozpowszechnione, nie ma prawie choroby, na którą by nie mieli leków pomiędzy bujną florą wielkopolskich łanów. [...] Znachodzą się w nie
których okolicych ludzie mający wielką znajomość roślin, którzy zajmują się leczeniem i po części także zbieraniem ziół, nazywa ich lud mądrymi. Lekarstwa przez nich zalecane składają się po większej części z naparów z kilku roślin z dodatkiem okowity”.
4 T. J o d k o - N a r k i e w i c z (Puków, 27 IX 1883 r.): „[lud] żadnych roślin leczniczych nie uprawia, w koniecznych zaś razach udaje się do dworów”.
5 Nazwy łacińskie według T.G. T u t i n et al.: Flora Europaea, t. 1-5, Cambridge 1964- 1080.
6 Nie ma takiego gatunku, być może jest to dziewiętnastowieczna lokalna nazwa handlowa lub ogrodnicza.
nMoże być to również Paeonia officinalis L.
OMoże być to również Clinopodhun vulgare L. lub Origanum majorana L.
9 Może to być również Origanum majorana L.
10 Nazwa gatunku według B. Daydon Jackson (red.): Index Kewensis [...] t. I s. 950.
Oxonii 1895.
11 Żaden z autorów listów nie podał nazwy łacińskiej, stąd identyfikacja każdej z podanych nazw ludowych jest niepewna.
12Chodzi tu prawdopodobnie o gatunek Gagea Jutea (L.) Ker-Gawler.
13 Patrz również Balsamita major Desf.
14 Nie ma takiego gatunku, być może chodzi tu o Lysimachia nummularia L.
15 Nazwy miejscowości oraz ich przynależność administracyjna według F. S u 1 i m i c r - s k i et. al.: Słownik Geograficzny 10'óleslwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T.
I-XIV. Warszawa 1880-1895.
T H E N A M ES A N D U S E O F M E D IC IN A L H ER B S IN 19TH C EN TU R Y P O L A N D A F T E R T H E IN Q U IR Y B Y JÓ Z E F R O STA FIŃ SK I
S U M M A R Y
In the M useum o f th e B otanical G arden o f C racow U niversity th e letters (235) to Jó z e f R ostafiński (1850-1928) are kept. T hey are answ ers to an inquiry o f 1883 concerning the folk nam es o f plants. T hey include alm ost 15,5 thousand nam es o f w h ich 1000 refere to m edicinal h e ri« (c. 160 species).
58,8% o f the letters w ere sent in from G alicia (the A ustrian occupation sector o f P oland), 24,1% from the G rand D uchy o f P oznań (the P russian sector), but m uch less from the R ussian sector: 4,7% from the K ingdom o f Poland and 11,8%
from P o lan d ’s eastern territories. T he data are evidence o f the know ledge o f such plants and o f their use in folk m edicine. Thanks to the inquiry w e are able now to learn n o t only about the fo lk nam es o f herbs in the m id-19th century, but also abo u t the w ays they w ere used and against w hat kind o f illnesses and ailm ents.
