WYMIAR POLITYCZNY GLOBALIZACJI JAKO DETERMINANTA NIERÓWNOŚCI
Wprowadzenie
4 marca 2009 r. minęła 615. rocznica urodzin króla Portugalii – Henryka Żeglarza (1394–1460), który uważany jest twórcę pierwszego imperium kolonialnego.
Odkrycia portugalskich żeglarzy, takich jak Gil de Villalobos (1436 r. – opłynięcie przylądka Bojador (płd. Maroko) czy Alvise Cadamostro (1454 r. – odkrycie Wysp Zielonego Przylądka)1 dały początek pierwszej fali globalizacji związanej z odkry- ciami geograficznymi.
Właściwie już od początku procesu globalizacji pojawiają się pytania o przyczyny tego procesu. Wśród licznych czynników sprawczych przewijają się również czynniki polityczne. Można zadać pytanie – jakie czynniki zewnętrzne i wewnętrzne o cha- rakterze politycznym decydowały o zdolności danego kraju do odniesienia sukcesu w poszczególnych fazach globalizacji. Dlaczego to Portugalia, Hiszpania, Anglia czy Stany Zjednoczone stały się liderami tego procesu, a imperium Inków, Etiopia, Chiny, Ruanda czy kraje arabskie odegrały zupełnie inną rolę w tym procesie?
1. Krótka historia globalizacji od XV do XXI w.
Począwszy od powstania pierwszych struktur plemiennych, a następnie państwo- wych, jedną z głównych przesłanek podejmowania decyzji w skali makroekono- micznej jest pragnienie dominacji i walka o światowe przywództwo. Oczywiście wraz z rozwojem wiedzy geograficznej ewoluowało również pojęcie „światowego przywództwa”. W paleolicie bycie światowym liderem oznaczało kontrolę okolicznej doliny wraz z przyległymi terenami łowieckimi. W starożytności i średniowieczu istniało już wiele regionalnych imperiów, takich jak Egipt (4000 r. p.n.e. – I w. n.e.),
1 Tablice historyczne, Wydawnictwo Adamantan, Warszawa 1996, s. 67.
Cesarstwo Rzymskie (I–V w.), Królestwo Khmerów (VIII–XII w.), Królestwa Inków (XII–XVI w.) i Azteków (XIII–XVI w.)2. Jednak dopiero era odkryć geograficznych w w. XV–XIX pozwoliła mówić o światowym przywództwie w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Kolonialne imperia krajów europejskich w swoim czasie obejmo- wały olbrzymie terytoria. Nawet niewielkie kraje, takie jak Belgia czy Portugalia, posiadały zamorskie prowincje wielokrotnie przekraczające obszarem kraj ojczysty (zob. tab. 1).
2 Atlas dawnych cywilizacji, Wydawnictwo Mak, Wrocław 2001.
Tabela 1. Główne posiadłości państw kolonialnych na początku XX w.
Nr Nazwa kraju Obszar kolonii
1 Belgia Afryka: Kongo Belgijskie (1885 r.)
2 Dania Grenlandia
Ameryka:WyspyDziewicze(w1917r.sprzedaneUSA)
3 Francja
Afryka: Algier, Tunis, Maroko, Francuska Afryka Zachodnia (dzisiej- sza Mauretania i Mali), Francuska Afryka Równikowa (dzisiejszy Czad), Madagaskar
Azja:Indochiny(dzisiejszyWietnam,LaosiKambodża) W1914r.6mlnkm2,43mlnmieszkańców
4 Hiszpania
Afryka:MarokoHiszpańskie
Ameryka:kolonieutraconenapoczątkuXIXw.narzeczniepodległych
państw (np. Meksyk 1821 r.,Argentyna – 1816 r.) i USA (Floryda
(1819r.),Kuba(1898r.)
5 Holandia Azja: Holenderskie Indie Wschodnie (dzisiejsza Indonezja)
Ameryka: Gujana Holenderska (Dzisiejszy Surinam), Antyle
Holenderskie
6 Japonia Azja:Korea,Tajwan,Sachalin,Kuryle
7 Niemcy
Afryka: Kamerun, Niemiecka Afryka Wschodnia (dzisiejsza Namibia) Niemiecka Afryka Wschodnia (dzisiejsza Tanzania), Togo
Oceania:NowaGwinea,WyspyBismarcka W1914r.2,5mlnkm2,12mlnmieszkańców
8 Portugalia Afryka: Angola, Mozambik
AmerykaPołudniowa:kolonieutraconewwynikupowstaniaBrazylii
(1822 r.)
10 Rosja Azja:AlaskaiAleuty(w1867r.sprzedaneUSA),Syberia
9 Rzeczpospolita Obojgu Narodów
Afryka:Gambia(1637–1690)–koloniaKsięstwaKurlandiiiSemigalii,
lennikaRzeczypospolitej(księstwoKurlandiitodzisiajczęśćŁotwy,
wówczasInflanty)
11 Stany Zjednoczone
Ameryka:Luizjana(zakupionaodFrancjiw1803r.),Floryda(1819r.),
Teksas (anektowany od Meksyku w 1845 r.), Oregon (odstąpiony
przezWielkąBrytanięw1846r.),Kalifornia,Utah,Nevada(uzyskane
wwojniezMeksykiemw1848r.),FilipinyiKuba(od1898r.)
Przyczyną rozpoczęcia kolonizacji odległych krain przez Europejczyków był znaczący splot pozytywnych wydarzeń. Wśród nich można wyróżnić3:
– przewagę krytycyzmu i innowacyjności nad dogmatyzmem w sferze kultury, nauki i gospodarki na skutek otwarcia na kontakty zewnętrzne z wysoko roz- winiętą cywilizacją arabską (m.in. Półwysep Iberyjski) i bizantyjską (napływ uchodźców związany z upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego) oraz ponowne odkrycie dziedzictwa antyku, reformację,
– wynalazek druku (1455 r.) w rewolucyjny sposób umożliwiający wymianę poglądów i rozwój nauki (w tym geografii i astronomii), a w konsekwencji dalszą presję na poznawanie otaczającego świata,
– otwarcie na świat (zainteresowanie handlem z Indiami i Chinami oraz cieka- wość innych cywilizacji) wynikające z intelektualnej rewolucji renesansu, – postęp w technice nawigacyjnej umożliwiający dalekie podróże,
– chęć ucieczki przed różnymi prześladowaniami (reformacja),
– pogoń za zyskiem (ten czynnik na początku epoki nie odgrywał zasadniczej roli),
– położenie Europy w umiarkowanej strefie klimatycznej, a w konsekwencji posiadanie efektywnego rolnictwa umożliwiającego rozwój liczby ludności (nadwyżka osób, które mogły wyemigrować) i tworzącego podstawy pod ur- banizację i przyszłe uprzemysłowienie.
Nie bez znaczenia jest również czynnik ludzki, tj. zaangażowanie króla Henryka Żeglarza z jednej strony w finansowanie kolejnych wypraw, a z drugiej strony w roz- wój nauki – był on założycielem Uniwersytetu w Lizbonie oraz Szkoły Kartografii i Astronomii w Sagres, będącej pierwszą akademią morską na świecie4. Oczywiście pierwsze sukcesy Portugalczyków spowodowały zainteresowanie sąsiedniego kra-
3 Historia – vademecum maturzysty, Wydawnictwo Oświata, Warszawa 1995, s. 218; G. Kołodko, Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 77.
4 http://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_%C5%BBeglarz (dostęp: 4 lipca 2008).
12 Szwecja Ameryka:NowaSzwecja(1638–1655)
13 Wielka Brytania
Afryka:Egipt,Sudan,Uganda,Nigeria,Rodezja(dzisiejszaZambia),
Beczuania Azja: Indie, Birma
Ameryka Północna: kolonie utracone w wyniku powstania USA
(1776r.)
Dominia: Kanada,Australia, Nowa Zelandia, Związek Południowej
Afryki (dzisiejsze RPA)
W 1914 r. ok. 30 mln km2 (1/5 powierzchni Ziemi), 350 mln
mieszkańców(1/4mieszkańcówZiemi)
14 Włochy Afryka:Libia,SomaliWłoskie(dzisiejszaSomalia),Erytrea
Źródła: Opracowanie własne na podstawie: Historia..., s. 353; Wielki atlas historyczny, Wydawnictwo Demart, Warszawa 2007, s. 56 i 78. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kolonia_(geogra- fia_polityczna), Strona Encyklopedii Wikipedia (dostęp: 2 lipca 2008).
ju – Hiszpanii, tą ścieżką rozwoju (mechanizm konkurencji), a następnie kolejnych krajów europejskich.
W istocie okres wielkich odkryć geograficznych i rewolucji przemysłowej (XV–XIX w.) to czas ciągłej dominacji Europy. W 1913 r. ówczesny świat znajdował się w szczytowym momencie ówczesnej fali globalizacji. Stworzony został system światowego kapitalizmu i kolonializmu. Funkcjonowały ponadnarodowe korpora- cje, istniał przepływ kapitału i siły roboczej między państwami (również między metropoliami i koloniami), waluty oparte na tzw. złotym standardzie umożliwiały swobodną wymianę handlową.
Jeszcze w l. 1913–1914 liczne autorytety twierdziły, że dobre czasy będą trwać jeszcze przez wiele lat, a problemy, których skądinąd nigdy nie brakowało, uda się w kompromisowy sposób rozwiązać.
Niezadługo jednak nastały mroczne czasy. Kosztem ogromnych strat ludnościo- wych (ok. 170 milionów zabitych)5 i materialnych walczono o globalne przywódz- two, niosąc na sztandarach idee nacjonalizmu, kolonializmu, dyktatury proletariatu czy przestrzeni życiowej dla aryjskiej rasy panów. W rezultacie jawnych konfliktów zbrojnych (I i II wojna światowa) oraz zimnej wojny nastąpił również rozwój skrajnego protekcjonizmu i zamykania się na swobodną wymianę idei, ludzi, kapitału i towarów.
Począwszy od l. 50 i 60 XX w., pojawiła się współczesna faza globalizacji. Po II wojnie światowej nastąpiło wpierw otwarcie się i zintegrowanie najbardziej roz- winiętych gospodarek kapitalistycznych, wraz z włączeniem w ich orbitę odbudowa- nych ze zniszczeń gospodarek Japonii i Niemiec. Wkrótce potem (l. 60.) na nowych zasadach wchodziła do szerszego obiegu także część gospodarek niepodległych kra- jów wyłaniających się z cienia kolonializmu (niektóre wybrały drogę „socjalistycz- ną” i współpracę z ZSRR). Prawdziwa odsłona współczesnej globalizacji nastąpiła jednak od l. 90. XX w., kiedy to upadło imperium komunistyczne, rozciągające się od Łaby do Pacyfiku6. Byłe gospodarki komunistyczne mogły wówczas aktywnie włączyć się w procesy globalizacji.
Zwycięstwo zachodniego świata na czele z Stanami Zjednoczonymi nad blokiem krajów komunistycznych wcale nie zapewniło całkowitej dominacji zwycięzcom.
Na początku XXI w. coraz silniej w walkę o światowe przywództwo włączają się kraje rozwijające się, tj. Chiny, Indie i Brazylia. Również Rosja prowadzi coraz bardziej aktywną politykę, wracając do światowej gry po kryzysie z l. 90 XX w.
Warto podkreślić, że ostatniego słowa nie powiedziały także Japonia i integrująca się coraz silniej Europa umacniająca swoje wpływy w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie, Kaukazie i w europejskiej strefie Wspólnoty Niepodległych Państw (idee unii śródziemnomorskiej i partnerstwa wschodniego). W najbliższych dziesię- cioleciach czeka nas dalsza walka o światowe przywództwo między wyżej wymie- nionymi państwami. Pytaniem otwartym pozostaje, czy Stany Zjednoczone stracą
5 Suma strat: ok. 170 milionów zabitych, w tym: I wojna światowa (1914–1918) – ok. 10 milionów, II wojna światowa i ofiary faszyzmu (1939–1945) – ok. 60 milionów, ofiary ideologii komunistycznej (1917–1991) – ok. 100 milionów. S. Courtois, N. Werth, J. Margolin, K. Bartosek, Czarna księga komu- nizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s. 25–26.
6 G. Kołodko, op. cit., s. 112.
pozycję światowego lidera. Niepowodzenia w wojnach w Iraku i Afganistanie, kry- zys gruziński (USA toczące już dwie wojny nie mogą intensywnie zaangażować się na trzecim froncie) oraz skutki kryzysu surowcowego i finansowego w l. 2007–2008 świadczą, że ten moment może nastąpić szybciej niż wydawałoby się to jeszcze kil- ka lat temu.
Można się zastanawiać, czy proces zmiany światowego lidera odbywać się będzie pokojowo, czy też w wyniku eskalacji obecnych napięć, również w formie działań zbrojnych. Już przegląd istniejących konfliktów wśród krajów OECD (zob. tab. 2) pozwala przypuszczać, że w niesprzyjających okolicznościach może dojść do ich eskalacji, czego przykładem jest konflikt w Abchazji i Osetii (Gruzja) oraz konflikt
Tabela 2. Konflikty w krajach OECD w 2007 r.
Nr Kraj Strony konfliktu Opis konfliktu
1–10 Australia, Finlandia, Holandia, Islandia, Irlandia, Luksemburg,
NowaZelandia,Portugalia,Szwajcaria,Szwecja Brakkonfliktów
11 Austria
Austria–Czechy Protestyzwiązanezrozwojemelektrowni
jądrowejwczeskimTemelinie,odległym
o ok. 50 km od granicy austriackiej
Austria–Słowacja Protestyzwiązanezrozwojemelektrowni
jądrowejwsłowackichMechowcach,
odległychook.100kmodWiednia
12 Belgia Konflikt
wewnętrzny
KonfliktypomiędzyFlamandami
(j.holenderski)–ok.31%ludności
aWalonami(j.francuski)–ok.58%ludności 13 Czechy Czechy–Austria PatrzAustria–Czechy,
14 Dania
Dania–Wyspy
Owcze Dążeniedoniepodległościludności
archipelagu
Dania–
Grenlandia Dążeniedoniepodległościludnościtego
autonomicznego terytorium
Dania–Kanada
KonfliktoWyspęHansena(1,3km2położona
wCieśninieNaresa,bliskoGrenlandii),
awłaściwieomożliwośćwytyczeniadzięki
wyspiewłasnychobszarówmorskich
(połowy)
15 Francja
Separatyzm
korsykański
Dążeniedoniepodległościwyspy,
działalnośćorganizacjiterrorystycznejFLNC,
od1999r.zawieszeniebroni
Konfliktbaskijski DziałalnośćwfrancuskimKrajuBasków
organizacjiIparretarrak(IK),będącej
odłamemETA
Terroryzm islamski
Problemzasymilacjąmuzułmańskich
emigrantów(8,2%populacji)idziałalnością
muzułmańskichgrup,takichjakalgierskie
IslamskieGrupyZbrojne(GIA)
16 Grecja
Grecja–Albania SpóroEpirPołudniowyzamieszkiwany
przezok.400000osóbnależącychdo
mniejszościgreckiejwAlbanii
Grecja–Turcja Problemwytyczeniagranicpaństwowychna
obszarze Morza Egejskiego
17 Hiszpania
Konfliktbaskijski Dążeniedoniepodległościprowincji,
działalnośćorganizacjiterrorystycznejETA Hiszpania–
Maroko
SpóroterytoriahiszpańskiewAfryce
Północnej(Ceuta,MelillaiwyspyGomera,
Alhucemas i Chafarinas) Hiszpania–
Wielka Brytania
SpóroGibraltar,zamieszkiwanyprzez
napływowąludnośćbrytyjskąodrzucającą
możliwośćpowrotuterytoriumdoHiszpanii
Terroryzm islamski Problemzasymilacjąmuzułmańskich
emigrantów(2,4%populacji)idziałalnością
muzułmańskichgrupzwiązanychzAl-Kaidą
Presja imigracyjna
Działalnośćmorskichprzemytników,
ograniczanadziałalnościąflotyhiszpańskiej
orazflotypaństwNATOwramachoperacji
„ActiveEndeavour”,równieżwspólnepatrole
zflotąMaroka
18 Japonia
Japonia–Rosja KonfliktoWyspyKurylskie
Japonia–ChRL
i Tajwan KonfliktoarchipelagSenkakuRetto
19 Kanada
Kanada–Dania PatrzDania–Kanada
Problem Quebecu Dążeniedoniepodległościludnościprowincji
20 Meksyk
Meksyk–USA Narastającykonfliktdotyczący
amerykańskichplanówzmianwsystemie
dystrybucji wody z granicznej rzeki Kolorado Konflikt
wewnętrzny
Tlącysiękonfliktzbrojnyzwiązany
zupośledzeniemludnościindiańskiej,
działalnośćpowstańczejEZLNiEPR Konflikt
wewnętrzny
Falaprzemocykryminalnejzwiązanej
znarkobiznesem,władzezdecydowałysię
naużycieoddziałówwojskowych
21 Niemcy Problem
imigrantów Problemzasymilacjąmuzułmańskich
emigrantów(4,9%populacji)
22 Norwegia Norwegia–Rosja
SpóroSpitsbergen–Svalbardiproblemy
ekologiczne(materiałypromieniotwórczena
zatopionychradzieckich/rosyjskichokrętach
podwodnychorazcelowezatapianie
zużytychreaktorówipojemnikówzodpadami
promieniotwórczymi)
23 Polska Polska–Litwa SpóroprawamniejszościpolskiejnaLitwie
24 Słowacja
Słowacja–Austria PatrzAustria–Słowacja
Słowacja–Węgry Spóroprawamniejszościwęgierskiejna
Słowacjiiobudowęzapórwodnychna
Dunaju
25 Stany
Zjednoczone
USA–Meksyk PatrzMeksyk–USA
USA–Kuba Jedenzniewielukonfliktówpozostałych
z okresu zimnej wojny
USA–Irak
OkupacjaIrakuprzezsiłykoalicjinaczele
zUSAoraztrwającawkrajuwojnadomowa
międzyugrupowaniamipolityczno-religijnymi,
ok.100000zabitych,kilkasettysięcyosób
rannych,kilkamilionówutraciłoswojedomy
na skutek czystek etnicznych
USA–Afganistan DziałaniasiłNATOnaczelezUSAoraz
trwającawkrajuwojnadomowa
USA–Iran KonfliktdotyczącyprawaIranudo
prowadzeniawłasnegoprogramu
nuklearnego
26 Turcja
Konfliktkurdyjski
Tlącysiękonfliktzbrojnyzwiązany
zdążeniaminiepodległościowymiKurdów
idziałalnościąorganizacjiterrorystycznej
PKK
Turcja–Syria SpórookręgIskanderum
Turcja–Grecja PatrzGrecja–Turcja
27 Węgry
Słowacja–Węgry PatrzWęgry–Słowacja Węgry–Rumunia ProblemmniejszościwęgierskiejwSiedmiogrodzie
28 Włochy Problem Padanii Silnyruchseparatystycznywpółnocnych
Włoszech
29 Wielka Brytania
WB–Argentyna SpóroFalklandy/Malwiny
WB–Hiszpania PatrzHiszpania–WielkaBrytania Problem
imigrantów Problemzasymilacjąmuzułmańskich
emigrantów(2,7%populacji)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie – Informator 2007, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007.
kurdyjski w Turcji. Choć oczywiście możliwe są również pozytywne scenariusze.
Przykładami pokojowego rozwiązania poważnych oporów są m.in. zjednoczenie Niemiec, podpisanie traktatu pokojowego między Izraelem i Jordanią czy proces pokojowy w Irlandii Północnej.
Dążenie do dominacji i walka o światowe przywództwo to jedne z ważniejszych celów przyświecających przywódcom politycznym zarówno w przeszłości, jak i obecnie w coraz bardziej zglobalizowanym świecie.
2. Wpływ ustroju na ograniczanie poziomu nierówności
Podejmując dyskusję nad polityką jako determinantą nierówności, można zadać pytanie, czy ustrój demokratyczny jest czynnikiem ograniczającym nierówności, a może wręcz przeciwnie? Zgodnie z powszechnie przyjętą opinią demokracja sprzyja rozwojowi społeczno-gospodarczemu. W istocie wszystkie kraje OECD mają ustrój demokratyczny. Również większość krajów wysoko i średnio rozwinię- tych to państwa demokratyczne, np. Tajwan, Chile, Izrael, Słowenia, Estonia czy RPA.
Czy zatem eksport demokracji pozwoli ograniczyć nierówności i zapewnić dy- namiczny rozwój społeczno-gospodarczy? Analizując tabelę 3 ukazującą ranking krajów upadłych, można mieć duże wątpliwości.
Tabela 3. Ranking krajów upadłych w 2008 r., według. magazynu „Foreign Policy”
Nr Nazwa kraju 1 Somalia
2 Sudan
3 Zimbabwe
4 Czad
5 Irak 6 Kongo 7 Afganistan
8 WybrzeżeKościSłoniowej
9 Pakistan
10 RepublikaŚrodkowejAfryki
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Failed States Index 2008, http://www.foreignpolicy.
com/story/cms.php?story_id=4350&page=1 (dostęp: 9 lipca 2008).
W pierwszej dziesiątce rankingu znajdują się dwa teoretycznie demokratyczne kraje – Irak i Afganistan. W wyniku interwencji zbrojnej, w której uczestniczyła również Polska, udało się odsunąć od władzy rządzących tymi krajami dyktatorów i przeprowadzić wolne wybory. Niestety, eksperyment się nie udał. Nie funkcjonuje społeczeństwo obywatelskie, a toczy się wojna domowa i trwają czystki etniczne.
Zamiast rozwoju kraje te intensywnie eksportują narkotyki i wysyłają uchodźców, wprowadzając destabilizację w ościennych państwach. Niestety, bezkrytyczny eks- port demokracji może często powodować więcej szkody niż pożytku. Tak jak w in- dywidualnym wypadku trzeba być pełnoletnim, aby sensownie korzystać z praw wyborczych, tak i w wymiarze społecznym i narodowym trzeba do takiej swoistej pełnoletniości dojrzeć. Warto podkreślić, że większość krajów obecnie wysoko roz- winiętych wkroczyło na drogę demokracji dopiero w XX w., posiadając społeczeń- stwa, które potrafiły podjąć wyzwanie demokracji. Korea Południowa, Portugalia, Hiszpania, Grecja to państwa OECD, które w niedawnej przeszłości były dyktatura- mi. Również większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej jeszcze przed II woj- ną światową daleka była od standardów demokratycznych, choć z całą pewnością poziom rozwoju społeczno-gospodarczego tych państw w l. 30. XX w. był wyższy niż wielu krajów Trzeciego Świata obecnie. Również Polska w l. 1926–1939 rzą- dzona była przez sanację, tj. grupę oficerów skupionych wokół marszałka Józefa Piłsudskiego. Nawet jeśli po 1945 r. władzę w Polsce odzyskałby obóz londyński i doprowadził do prawdziwie wolnych wyborów, to najprawdopodobniej w ciągu kilku/kilkunastu lat wojsko ponownie sięgnęłoby po władzę w wypadku wystą- pienia poważnego kryzysu. Zresztą lepiej wykształcone polskie społeczeństwo niż 50 lat temu w dalszym ciągu ma ogromne problemy z funkcjonowaniem w demo- kratycznym środowisku, czego przykładem są liczne afery korupcyjne, nepotyzm czy uchwalanie ustaw pod dyktando określonych grup nacisku.
Dobrze obrazuje pozytywny wpływ ustroju niedemokratycznego na ogranicza- nie nierówności porównanie Rosji, a właściwie byłego ZSRR, Chin – dwóch potęż- nych krajów, które przyjęły różne strategie odchodzenia od systemu komunistycz- nego.
Chiny już w 1977 r. z inicjatywy Deng Xiaopinga zdecydowały o strategicznym odrzuceniu ortodoksyjnego komunizmu i obrały drogę rynkowych reform gospo- darki socjalistycznej opierających się na następujących założeniach7:
– funkcjonowaniu niedemokratycznego reżimu, budowanego na tradycji kon- fucjanizmu i taoizmu oraz pozytywnej spuścizny socjalizmu (szacunek dla kolektywu i zbiorowej odpowiedzialności),
– przyjęcie strategii długofalowego rozwoju opartego na aktywnej roli państwa połączonej z stopniowymi rynkowymi reformami.
Natomiast Rosja poszła w kierunku radykalnych reform rynkowych i wprowa- dzenia ustroju demokratycznego. Połączenie tych dwóch czynników z dążeniami separatystycznymi niektórych regionów doprowadziło z jednej strony do poszerze- nia praw obywatelskich na niespotykaną skalę, ale z drugiej strony do załamania gospodarki (w l. 1992–1999 Rosja utraciła 60% PKB, co spowodowało znaczne
7 G. Kołodko, op. cit., s. 234.
zubożenie społeczeństwa) i do wybuchu serii krwawych konfliktów na Kaukazie (Osetia Południowa, Abchazja, Adżaria, Górski Karabach, Czeczenia8). Podczas gdy w 1989 r. PKB Rosji i Chin było porównywalne, to w 2007 r. PKB Rosji stano- wiło tylko 17,2% PKB Chin9.
Niestety, Chiny swój sukces ekonomiczny okupiły znaczącym ograniczeniem swo- bód obywatelskich, np. represje opozycji, masakra demonstrantów w 1989 r. w Pekinie, polityka jednego dziecka. Choć i pod tym względem nastąpił pewien niewielki pozy- tywny postęp. Jednak w porównaniu z krajami byłego ZSRR Chiny uniknęły krwa- wych konfliktów zbrojnych. Miejmy jednak nadzieję, że w przyszłości społeczeństwo chińskie będzie odpowiedzialnie podejmować wyzwania demokracji.
Biorąc pod uwagę wnioski płynące z powyższej analizy, można stwierdzić, że istotnym czynnikiem ograniczającym nierówności są prorozwojowo nastawione in- stytucje państwa bez względu na to, czy są to demokracje czy dyktatury. Oczywiście funkcjonują również w świecie państwa demokratyczne (np. Kolumbia, Irak, Afganistan) i dyktatury (np. Korea Północna, Białoruś), które przyjęły wyjątkowo antyrozwojową ścieżkę rozwoju, co sprzyja narastaniu nierówności i destabilizująco wpływa na sąsiednie kraje.
3. Cechy państwa nastawionego na rozwój
W poniższym podrozdziale autor podejmie dyskusję, w której spróbuje wyjaśnić, jakimi cechami powinno się charakteryzować prorozwojowo nastawione państwo.
Podstawowym warunkiem wdrożenia jakiejkolwiek strategii rozwoju jest za- pewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego. W sytuacji gdy siły rządowe kontrolu- ją jedynie część kraju, a na znacznym terenie władza znajduje się w rękach lokal- nych watażków i baronów narkotykowych, wówczas łącząc środki dyplomatyczne (np. rozmowy z umiarkowanymi przywódcami, amnestia dla szeregowych członków) ze środkami policyjno-wojskowymi, należy odzyskać kontrolę nad krajem i położyć kres bratobójczym walkom. Przykładem sukcesu w tego typu działaniach jest wy- padek Peru, w Ameryce Południowej, gdzie w l. 90. podczas rządów prezydenta A. Fujimori rozprawiono się z terrorystyczną organizacją Świetlisty Szlak. Niestety, sukces ten opłacono tymczasowym ograniczeniem funkcjonowania instytucji de- mokratycznych oraz podstawowych swobód obywatelskich. Również siły zbrojne posiadały znaczącą swobodę w działaniach antypartyzanckich (rzadko brano jeń- ców). Obecnie Peru odzyskało zarówno pokój, jak i też swobody demokratyczne.
Mówiąc o sukcesach w rządzeniu krajem, dochodzimy do kolejnego czynnika, tj. stworzenia wieloletniej, konsekwentnie realizowanej strategii rozwoju. Podstawą tej strategii jest analiza stanu wyjściowego, gdyż każde państwo ma zarówno róż-
8 W. Bartuzi, K. Pełczyńska, S. Nałęcz, K. Strachota, Abchazja, Osetia Południowa, Górski Kara- bach – rozmrożone konflikty między Rosją a Zachodem – raport specjalny, Ośrodek Studiów Wschod- nich, Warszawa 2008, s. 1.
9 G. Kołodko, op. cit., s. 234.
ne uwarunkowania rozwoju (np. klimat, położenie geograficzne, zasoby finansowe, ludzkie, warunki prawno-społeczne, kulturę, religię), jak i też inne cele. W jednym kraju redukcja analfabetyzmu będzie ogromnym wyzwaniem, a inne będą się sku- piały nad zwiększeniem liczby absolwentów szkół wyższych, gdyż problem analfa- betyzmu został rozwiązany już pięćdziesiąt lat temu.
Generalnie nie ma nic gorszego niż brak strategii (oczywiście odrzucam zbrod- nicze i utopijne strategie w stylu rządów Czerwonych Khmerów w Kambodży czy kolektywizacji rolnictwa w ZSRR) lub realizowanie strategii oderwanej od realiów społeczno-gospodarczych. Pierwszej sytuacji, tj. braku strategii, doświadczamy w Polsce. W naszym kraju osiągnięto cele założone pod koniec l. 80. XX w., wśród których można wymienić: demokratyzację życia politycznego, odejście od gospo- darki centralnie planowanej na rzecz gospodarki wolnorynkowej, odrzucenie soju- szu ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich (a następnie Federacją Rosyjską i Wspólnotą Niepodległych Państw) na rzecz strategicznego partnerstwa ze Stanami Zjednoczonymi i krajami Europy Zachodniej (dążenie do integracji z Unią Europejską i Paktem Północnoatlantyckim), głównie dzięki konsekwentnym reformom. Natomiast obecnie, analizując polską politykę, trudno dostrzec funk- cjonowanie strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, która byłaby przedmiotem ogólnokrajowego konsensusu. Raczej występuje ostra konkurencja skrajnie przeciw- stawnych wizji rozwoju państwa zarówno w sferze społecznej, jak i gospodarczej, a działania rządu ograniczają się do działań krótkookresowych. Oczywiście poja- wiają się określone opracowania, strategie, plany działań, ale tak naprawdę w zna- czącej części są one przygotowywane, ponieważ wymagają tego Unia Europejska bądź określona ustawa, i nie mają realnego wpływu na bieżącą politykę społeczno- -gospodarczą. Rezultatem tego typu sytuacji są porażki np. w obszarze energetyki – brak dywersyfikacji dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego, uzależnienie się od energetyki opartej na węglu przy jednoczesnym znacznym osłabieniu możliwości wydobywczych górnictwa, znaczne uzależnienie się od gazu ziemnego (importowa- nego z Rosji) wykorzystywanego w gospodarstwach domowych, niedorozwój ener- getyki jądrowej i węglowej oraz alternatywnych źródeł energii w celu ograniczenia importu nośników energii, utrata przez Polskę statusu głównego kraju tranzytowego ropy i gazu ziemnego z Rosji (odrzucenie oferty rozbudowy sieci istniejących ruro- ciągów).
Z kolei przykładem realizacji strategii oderwanej od realiów społeczno-gospo- darczych jest Zimbabwe. W tym afrykańskim kraju błędna polityka (koszty zaan- gażowania w latach 1998–2002 w wojnę w Kongu) oraz rabunkowa reforma rol- na doprowadziły do kryzysu gospodarczego10. Z jednego z istotnych eksporterów żywności w Afryce Zimbabwe stało się głównym odbiorcą pomocy żywnościowej – w 2008 r. z pomocy żywnościowej World Food Programme (agendy ONZ ds. zwal- czania głodu na świecie) korzystało 2 miliony mieszkańców11. Szalejąca hiperinfla-
10 CIA The Word Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/
zi.html (dostęp: 14 października 2008).
11 Massive Relief Operation Starts in Zimbabwe, http://www.wfp.org/english/?ModuleID=137&Key
=2953 (dostęp: 14 października 2008).
cja (ok. 2,2 miliona %), wysokie bezrobocie (ok. 80%), kryzys opieki zdrowotnej (ok. 25% populacji zarażonej wirusem HIV) oraz niestabilność polityczna powodują masową emigrację mieszkańców do sąsiednich krajów12.
Oczywiście realizowana strategia społeczno-gospodarcza powinna być również elastyczna, aby można ją było dostosować do zmieniających się warunków na glo- balnym rynku.
Warto podkreślić, że zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom oraz przygoto- wanie i realizacja strategii rozwoju społeczno-gospodarczego wymagają władzy po- litycznej, która posiada społeczne poparcie niezbędne do osiągnięcia założonych ce- lów. Poparcie te może wynikać z mandatu uzyskanego w trakcie demokratycznych wyborów, z tradycji (np. monarchia, wsparcie Kościoła) czy wiązać się z rewolucją.
Oprócz społecznego poparcia niezbędne są również silne instytucje państwa, gdyż to sprawnie funkcjonująca policja i siły zbrojne mogą ochronić obywateli przed grupami ekstremistycznymi. Jednocześnie silne i skuteczne organy państwa (np.
wymiar sprawiedliwości, urząd antymonopolowy) potrafią zapewnić bezpieczeń- stwo obrotu gospodarczego oraz zapobiec nadmiernemu i szkodliwemu wpływowi różnorakich grup nacisku próbujących przeforsować swoje interesy, które nie za- wsze są zgodne z interesem ogółu społeczeństwa. Przykładem tego typu działań są dążenia korporacji zawodowych (np. prawnicy, zarządcy i pośrednicy nieruchomo- ści) do ograniczenia dostępu do wykonywania określonych zawodów w imię zapew- nienia wysokiej jakości usług, co z jednej strony powoduje zmniejszenie elastyczno- ści rynku pracy, a z drugiej strony zapewnia niezasłużoną premię monopolistyczną osobom posiadającym określone uprawnienia na skutek zmniejszenia konkurencji w danym sektorze. Również instytucje państwowe powinny podejmować skutecz- ne działania w sytuacjach kryzysowych – zarówno klęsk naturalnych, jak i kryzy- sów ekonomicznych. Warto również pamiętać, że skuteczne prorozwojowe państwo dba zarówno o ograniczenie zbędnej biurokracji, jak i o niewkraczanie w obszary, w których skutecznie działają przedsiębiorcy oraz organizacje pozarządowe.
Podsumowanie
Podsumowując, należy stwierdzić, iż czynniki polityczne są jednym z elementów wpływających na powstawanie nierówności w procesach globalizacji. Zarówno w okresie kolonizacji w XVI w., jak i obecnie w XXI w. dążenie do dominacji i wal- ka o światowe/regionalne przywództwo to główne przesłanki podejmowania decy- zji politycznych w zakresie rządzenia państwem. Bez względu na ustrój panujący w danym kraju o sukcesie w ograniczeniu nierówności między krajami decydowały zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom i realizacja odpowiedniej do danych wa- runków strategii rozwoju społeczno-gospodarczego przez silne instytucje państwa.
12 Hey Big Spender, „The Economist”, 28 lipca 2008.
Bibliografia
Atlas dawnych cywilizacji, Wydawnictwo Mak, Wrocław 2001.
Bartuzi W., Pełczyńska K., Nałęcz S., Strachota K., Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach – rozmrożone konflikty między Rosją a Zachodem – raport specjalny, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2008.
CIA The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/
zi.html (dostęp: 14 października 2008).
Courtois S., Werth N., Margolin J., Bartosek K., Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
Failed States Index 2008, http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=4350&page
=1 (dostęp: 9 lipca 2008).
Hey Big Spender, „The Economist”, 28 lipca 2008.
Historia – vademecum maturzysty, Wydawnictwo Oświata, Warszawa 1995.
Kołodko G., Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2008.
Kubiak K., Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie – Informator 2007, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007.
Massive relief operation starts in Zimbabwe, http://www.wfp.org/english/?ModuleID=
137&Key =2953 (dostęp: 14 października 2008).
Tablice historyczne, Wydawnictwo Adamantan, Warszawa 1996.
Wielki atlas historyczny, Wydawnictwo Demart, Warszawa 2007.
Wikipedia – wolna encyklopedia, www.wikipedia.pl.
