Edukacja w zagrodach edukacyjnych
w kontekście dokumentów programowych wychowania przedszkolnego
i kształcenia ogólnego
„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.”
Projekt opracowany przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Edukacja w zagrodach edukacyjnych w kontekście dokumentów programowych wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego
Kraków 2015
dr Jolanta Sajdera
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
Edukacja w Zagrodach edukacyjnych w kontekście dokumentów programowych wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego
Fot. na okładce: Edyta Klimowska-Bobula
© Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
© Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA Kraków 2015
Publikacja bezpłatna przygotowana w ramach Planu działania Sekretariatu Centralnego Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.
Odwiedź portal KSOW – www.ksow.pl
Zostań Partnerem Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.
Projekt opracowany przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie
Opracowanie graficzne, skład, redakcja, korekta, druk i dystrybucja:
Taka Paka Project and Design Group – Halina Ostaszewska www.takapaka.com
Spis treści:
Wstęp . . . . 5 Kierunki działań Zagród edukacyjnych na podstawie dokumentów
programowych wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego . . . . 6 Możliwości projektowania sytuacji edukacyjnych
w Zagrodach edukacyjnych . . . .12 Przykłady metod pracy pozwalających na zaprojektowanie działań
edukacyjnych w Zagrodzie edukacyjnej . . . . 17 Bibliografia . . . . 25
4
5 Wstęp
Realizowanie projektu Zagroda edukacyjna jest związane z zaleceniami systemu edukacji w Polsce, dotyczącymi urozmaicania i wzbogacania procesu kształcenia poprzez programy na- uczania zorientowane na działanie praktyczne, ćwiczenia warsztatowe z różnych przedmiotów, alternatywne miejsca edukacji oraz poznawanie kultury1. Niniejsze opracowanie ma na celu wskazanie możliwości realizacji celów edukacyjnych zalecanych przez obowiązującą Podsta- wę Programową Wychowania Przedszkolnego i Kształcenia Ogólnego, opracowaną przez Mi- nisterstwo Edukacji Narodowej,2 poprzez wykorzystanie założeń projektu Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych.
1 Strona internetowa projektu – http://www .zagrodaedukacyjna .pl/ .
2 Załącznik nr 1 i nr 2 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r . w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz . U . z 2012 r . poz . 977 . – brakuje tego w bibliografii na końcu
Fot. Zagroda edukacyjna Ekocentrum ICPPC
6
Kierunki działań Zagród edukacyjnych na podstawie dokumentów programowych wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego
Programy nauczania w systemie edukacji w Polsce przewidują zaznajamianie młodych ludzi z przyrodą w wielu aspektach. Jednak bez stwarzania okazji bezpośredniego obcowania ze środowiskiem przyrodniczym, realizacja założeń programowych będzie skutkować przekazem wiedzy deklaratywnej („co”), bazującej na znajomości pojęć i definicji, bez budowania wiedzy proceduralnej („jak”), którą może dostarczyć kontakt ze zjawiskami przyrodniczymi w ich na- turalnym środowisku. Te dwa rodzaje wiedzy są wobec siebie komplementarne, gdyż z jednej strony człowiek powinien posiadać wiarygodne informacje o rzeczywistości, ale są mu także potrzebne umiejętności związane z ich wykorzystaniem.
O możliwości integracji działań sektora rolnictwa z sektorem edukacji świadczą inicjatywny podjęte przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Jedną z takich inicjatyw jest ogłoszenie roku szkolnego 2013/2014 Rokiem Szkoły w Ruchu. Inną – za- lecenie szkołom i przedszkolom zapoznanie się z ideą Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyj- nych i skorzystanie z oferty, której zadaniem jest wzbogacenie procesu kształcenia o działania praktyczne, wykorzystujące ćwiczenia warsztatowe do różnych zajęć edukacyjnych w alterna- tywnych miejscach edukacji, co jednocześnie umożliwia uczniom poznanie wiejskiej kultury3.
Propozycje działań edukacyjnych organizowanych w Zagrodach edukacyjnych wpisują się w założenia programowe zawarte w Podstawie programowej. Poprzez kontakt dzieci ze środo- wiskiem naturalnym doskonalona jest umiejętność uczenia się jako sposobu zaspokajania natu- ralnej ciekawości świata, odkrywania swoich zainteresowań i przygotowania do dalszej edukacji.
W zalecanych warunkach i sposobach realizacji wskazuje się na konieczność uzupełniania wie- dzy zawartej w pakietach edukacyjnych czy w Internecie o kontakt ze środowiskiem naturalnym poza szkołą, szczególnie jeśli łączy się to z możliwością poznawania dziedzictwa kulturowego danego regionu oraz prowadzenia hodowli roślin i zwierząt w gospodarstwie rolnym.
Analiza celów edukacyjnych, zawartych w dokumentach programowych, pozwala zauważyć charakterystyczny układ spiralny, w którym treści nauczania są powtarzane i pogłębiane z roku na rok, a następnie rozszerzane. Pozwala to na stopniowe przyswajanie wiedzy dotyczącej edukacji przyrodniczej i sukcesywne zdobywanie umiejętności przez uczniów.
W dokumentach programowych treści zostały pogrupowane następująco:
1. Wychowanie przedszkolne (od 3 do 5 roku życia) obejmuje działania edukacyjne zmie- rzające do Wychowania dla poszanowania roślin i zwierząt, poprzez ich poznawanie w róż- nych środowiskach przyrodniczych. Na tym etapie pobyt w Zagrodzie edukacyjnej umożliwia dzieciom zrozumienie specyficznych warunków niezbędnych do rozwoju roślin i zwierząt oraz sposobów ich ochrony przez człowieka w kolejnych porach roku. Budowaniu dziecięcej wie-
3 http://www .szkolawruchu .men .gov .pl/index .php/mapa-szkol-bioracych-udzial-w-akcji, dostęp ?????
7
dzy o świecie przyrodniczym towarzyszy poznawanie bliskiego otoczenia społecznego, a także kształtowanie podstaw wiedzy technicznej podczas doświadczeń przyrodniczych oraz podczas poznawania podstawowych urządzeń wykorzystywanych w rolnictwie.
2. Edukacja wczesnoszkolna (klasy I–III szkoły podstawowej) realizowana jest w formie kształcenia zintegrowanego, a więc pozwalającego na przenikanie się treści przyrodniczych z innymi obszarami wiedzy. Uczniom klasy I szkoły podstawowej proponuje się działania z za- kresu Edukacji przyrodniczej, zmierzające do Wychowania do rozumienia i poszanowania przyrody ożywionej i nieożywio-
nej. Wdrażanie do rozumienia i poszanowania świata roślin i zwierząt obejmuje, oprócz wcześniej wymienionych celów, również sposoby przystosowa- nia się zwierząt do poszczegól- nych pór roku, a także aktywne poznawanie przyrody poprzez proste hodowle i uprawy. Pod- czas wizyt w Zagrodzie eduka- cyjnej uczniowie dowiadują się jaki pożytek przynoszą zwierzę- ta środowisku, a także jakie nie- bezpieczeństwo może stworzyć przyrodzie człowiek, co sprzyja
budzeniu się postawy ekologicznej. W trakcie pobytu w Zagrodzie edukacyjnej dowiadują się także o możliwych zagrożeniach ze strony zwierząt i roślin oraz zasadach bezpiecznego z nimi kontaktu. Uczniom klasy II i III szkoły podstawowej proponuje się działania dotyczące Edukacji przyrodniczej, która poszerza dotychczasowy zasób wiedzy, umiejętności i kompetencji o takie zagadnienia, jak: wskazywanie przyczyn zjawisk przyrodniczych zależnych od pór roku; pozna- wanie charakterystycznych elementów typowych dla krajobrazu Polski; poznawanie wpływu przyrody nieożywionej na życie ludzi, zwierząt i roślin, szczególnie światła słonecznego, powie- trza, wody oraz wybranych skał i minerałów.
3. II etap edukacyjny ( klasy IV–VI szkoły podstawowej) obejmuje nauczanie przedmiotowe.
Działania edukacyjne w zakresie przedmiotu Przyroda podzielone są na obszary, wśród których cele dotyczące poznawania Najbliższej okolicy powinny być chociaż w części realizowane w na- turalnym środowisku przyrodniczym. Pobyt w Zagrodzie edukacyjnej na tym etapie ma za zada- nie wzbudzać zaciekawienie światem przyrody, wywołując postawę badawczą w poznawaniu prawidłowości świata przez poszukiwanie odpowiedzi na pytania: „dlaczego?”, „jak jest?”, „co się stanie, gdy?”. W kontakcie z przyrodą uczeń ma zrozumieć konieczność jej poszanowania oraz nauczyć się zachowania w środowisku zgodnego z obowiązującymi zasadami, w tym dzia- łania na rzecz ochrony przyrody i dorobku kulturowego społeczności. Jak podkreśla Podstawa programowa, głównymi obszarami aktywności ucznia w ramach przedmiotu powinno być sta-
Agroturystyka Studzienno
8
wianie pytań i poszukiwanie na nie odpowiedzi poprzez obserwowanie i mierzenie, prowadze- nie doświadczeń, ich dokumentowanie i prezentowanie. Wizyty w Zagrodzie edukacyjnej mają także sprzyjać zaleceniom Podstawy programowej o ciągłych lub okresowych obserwacjach i doświadczeniach związanych ze zmianami pór roku lub stanów pogody. W trakcie takich wi- zyt uczniowie mogą wykorzystywać przedmioty codziennego użytku oraz produkty stosowane w gospodarstwie.
4. III etap edukacyjny (gimnazjum). Jak podkreślają autorzy Podstawy programowej, jedną z najważniejszych umiejętności na tym etapie jest kształcenie myślenia naukowego w trak- cie formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa. Wprowadzenie przedmiotu Biologia umożliwia zaznajamianie uczniów z róż- norodnością podstawowych procesów biologicznych. Podczas wizyt w Zagrodzie edukacyjnej mają oni okazję poznać w praktyce zależności między organizmami zwierzęcymi i roślinnymi a środowiskiem, a także zaplanować, przeprowadzić i udokumentować obserwacje i proste doświadczenia biologiczne, co pozwala utrwalać podstawową terminologię biologiczną. W ten sposób uczeń stara się nie tylko stawiać hipotezy na temat zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie używając prawidłowej terminologii, lecz także weryfikuje własne założenia, prze- prowadzając obserwacje i doświadczenia według instrukcji, a następnie rejestrując ich wyniki w różny sposób.
Jabłoniowy Sad
9
5. IV etap edukacyjny (liceum). Oprócz treści edukacyjnych przedmiotu Biologia, będących kontynuacją z gimnazjum, jako przedmiot uzupełniający pojawia się Przyroda. Realizacja za- kresu tych przedmiotów jest możliwa także podczas pobytu w Zagrodzie edukacyjnej, gdzie w trakcie obserwacji i prowadzenia doświadczeń uczeń interpretuje uzyskiwane informacje, co pozwala mu wyjaśniać zależności przyczynowo-skutkowe między zjawiskami przyrodniczymi.
Podczas dyskusji grupowych, wraz z nauczycielem i pracownikami Zagrody, uczeń formułuje wnioski, ocenia i wyraża opinie na temat zagadnień ekologicznych i środowiskowych. W natu- ralny sposób kształtuje się wówczas postawa człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr przyrody.
W zaleceniach Podstawy programowej dotyczących przedmiotu Biologia, realizowanego w liceum w zakresie rozszerzonym, wskazuje się, aby w ciągu całego cyklu kształcenia ucznio- wie odbyli co najmniej dwie wycieczki (zajęcia terenowe) umożliwiające poglądową realizację takich działów jak ekologia i różnorodność organizmów.
Dokonany przegląd sposobów realizacji celów kształcenia dotyczących edukacji przyrodni- czej, zawartych w Podstawie programowej, nie przedstawia wszystkich możliwych zastosowań.
Poczynając od etapu edukacji przedszkolnej, aż po liceum, zagadnienia, które mogą być re- alizowane podczas wyjazdów do Zagród edukacyjnych nie ograniczają się wyłącznie do treści przyrodniczych, ale mogą służyć pogłębianiu wiedzy czy zdobywaniu nowych umiejętności także z innych dziedzin. Ponieważ wszystkie obszary życia człowieka są powiązane z przyrodą, dlatego oderwanie celów kształcenia edukacji przyrodniczej od innych dziedzin byłoby błędem.
Na etapie wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej wszystkie treści edukacyj- ne mają charakter zintegrowany, co związane jest z całościowym sposobem widzenia świata w dzieciństwie. Jednak również na dalszych etapach nauki, można realizować treści kształcenia przedmiotowego podczas wycieczek przyrodniczych. Poniżej przedstawiono kilka przykłado- wych propozycji. Nie wyczerpują one jednak wszystkich możliwości interpretowania Podstawy programowej w odniesieniu do oferty Zagród edukacyjnych.
W zakresie języka polskiego dzieci i uczniowie doskonalą zarówno odbiór informacji, prze- kazywanych im przez edukatorów – pracowników Zagrody, jak i wykorzystują te informacje przy tworzeniu wypowiedzi dotyczących zjawisk i obiektów obserwowanych w warunkach naturalnych. Podczas dyskusji, rozwiązywania zagadek słownych, tworzenia plakatów czy za- dawania pytań ćwiczą różne formy komunikatów językowych. Poznając nazwy roślin, zwierząt i przedmiotów znajdujących się w Zagrodzie oraz określenia czynności charakterystycznych dla jej specyfiki (np. w zakresie produkcji roślinnej, w zakresie przetwórstwa płodów rolnych itp.) poszerza się zakres słownictwa specjalistycznego uczniów.
W zakresie wiedzy o kulturze dzieci i uczniowie poznają potoczne praktyki kultury rozumia- nej jako całokształt ludzkiej działalności. Podczas wizyt w Zagrodach edukacyjnych dowiadują się jakie elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztu- ki) są charakterystyczne dla danej społeczności lokalnej.
Zagrody edukacyjne, których specyfika dotyczy przede wszystkim dziedzictwa kultury ma- terialnej wsi, tradycyjnych zawodów, rękodzieła i twórczości ludowej sprzyjają również realiza- cji treści nauczania przedmiotów artystycznych. Poprzez kontakt z muzyką ludową uczniowie
10
Bacówka u Harnasia
świadomie odbierają rytmy polskich tańców narodowych, mogą śpiewać i tańczyć, a także grać na tradycyjnych instrumentach ludowych. Oglądanie rękodzieła sztuki ludowej nie tylko uwraż- liwia uczniów na specyfikę dzieła i artysty tworzącego w stylu regionalnym, lecz także jest za- chętą do samodzielnej aktywności plastycznej.
Zajęcia w Zagrodach to również szczególna okazja do realizacji celów kształcenia z zakresu historii Polski. Uczeń ma bowiem możliwość przekonania się, że znane z podręcznika wydarze- nia pozostawiły swoje ślady w skansenach i pamiątkach ludzi, żyjących przed nimi. Pobyt w Za- grodzie edukacyjnej pomaga więc utrwalić informacje o ważnych postaciach historycznych i wydarzeniach, które miały miejsce w najbliższej okolicy. Porównując koleje losu mieszkańców regionu z własnymi warunkami życia, może dostrzec zmiany w rozwoju kulturowym i cywiliza- cyjnym, na przykład dotyczące pozytywnych i negatywnych skutków procesu uprzemysłowienia dla środowiska naturalnego.
Dla starszych uczniów wizyta w Zagrodzie może być okazją do poszerzenia wiedzy o społe- czeństwie w zakresie zagadnień dotyczących gminy jako wspólnoty mieszkańców. Umiejsco- wienie siebie w sieci powiązań społeczności lokalnej może być okazją do nawiązania przez klasę współpracy z lokalnymi instytucjami publicznymi i organizacjami pozarządowymi, a także do zrozumienia idei poczucia tożsamości lokalnej.
Wizyty w Zagrodach edukacyjnych pozwalają realizować także treści nauczania geografii.
Poczynając od różnorodnych obserwacji i pomiarów dokonywanych w środowisku naturalnym, uczeń ma okazję zrozumieć związki, zależności i wzajemne relacje przyroda –człowiek. Ma tak- że możliwość poznania zróżnicowania przestrzennego warunków środowiska przyrodniczego oraz samodzielnego tworzenia mapy terenu Zagrody. Sprzyja to z pewnością wywołaniu zainte- resowania własnym regionem jako ciekawym miejscem do dalszych wycieczek.
11
Wyposażenie Zagrody edukacyjnej może być także wykorzystywane do realizacji celów kształ- cenia przedmiotów ścisły, takich jak chemia czy fizyka. Poznając w praktyce zastosowanie różno- rodnych substancji w przebiegu prostych procesów chemicznych, związanych z przetwórstwem czy uprawą roślin oraz hodowlą zwierząt, uczeń pogłębia wiedzę o ich właściwościach i wpływie na środowisko naturalne. Bezpośredni kontakt z glebą pozwala lepiej zrozumieć różnice w zastoso- waniu nawozów naturalnych i sztucznych. Obserwacja wykorzystania urządzeń, charakterystycz- nych dla danej Zagrody (np. w zakresie przetwórstwa płodów rolnych), pozwala w praktyce zrozu- mieć proste zjawiska mechaniczne. Innym ważnym zagadnieniem poznawanym w praktyce jest pozyskiwanie energii w sposób nieinwazyjny dla przyrody (np. przy użyciu paneli słonecznych).
Inny świat
Doświadczenia i eksperymenty, w których mogą brać udział uczniowie w Zagrodzie eduka- cyjnej, są także okazją do realizacji celów kształcenia matematycznego. Młodsze dzieci i ucznio- wie mogą porównywać wagę okazów przyrodniczych, mierzyć wysokość roślin, liczyć zwierzęta hodowlane. Natomiast starsi uczniowie mogą dokonywać obliczeń bardziej zaawansowanych – np. procentu danej liczby (jaki procent zwierząt w Zagrodzie stanowią ptaki, a jaki ssaki).
Należy również pamiętać, że aktywność fizyczna, którą zwykle oferują grupom Zagrody edu- kacyjne, pozwala realizować cele wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej. Każda wizyta grupy przedszkolaków czy uczniów przewiduje formy aktywności ruchowej w terenie. Dzieci i młodzież chętnie biorą udział w zawodach i wyścigach. Należy jednak zadbać o ich właściwą organizację, tak aby były bezpieczne. Ciekawą formą aktywności fizycznej, a zarazem prost- szą organizacyjnie, jest też nauka tańców ludowych. Pobyt w Zagrodzie, prowadzącej edukację w zakresie świadomości ekologicznej i konsumenckiej, pozwala także nauczyć uczniów pod- stawowych zasad prozdrowotnego stylu życia.
12
Możliwości projektowania sytuacji
edukacyjnych w Zagrodach edukacyjnych
Obszar działań Zagród edukacyjnych szczególnie sprzyja wykorzystywaniu metod aktywi- zujących, które pozwalają przedszkolakom i uczniom na pogłębianie zainteresowań, przyswa- janie czynnościowe nowej wiedzy, rozwijanie pomysłowości i kreatywności. Poprzez działania grupowe (pary, zespoły, drużyny) doskonalone są umiejętności komunikowania się, dyskuto- wania na różne tematy, wypowiadania się na forum grupy, a także rozwijana jest empatia wo- bec ludzi i zwierząt.
Na podstawie analizy celów kształcenia, przedstawionej w części I, można stwierdzić, że praktyczne działania, które mogą być realizowane w Zagrodach edukacyjnych obejmują:
1. zaciekawienie światem przyrody poprzez wywoływanie postawy badawczej w trakcie poszukiwania odpowiedzi na pytania: „dlaczego?”, „jak jest?”, „co się stanie, gdy?” oraz próby wyjaśniania zjawisk przyrodniczych przy użyciu prawidłowej terminologii;
2. odkrywanie związków przyczynowo-skutkowych w obrębie zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie poprzez obserwacje i doświadczenia wykonywane według instrukcji, a następnie przedstawianie ich wyników w różnej formie (np. rysunków, szkiców, zdjęć, filmów, nagrań wywiadów, konstrukcji, potraw itp.);
3. praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczej w otaczającej przestrzeni przyrodniczej i kulturowej oraz świadome działanie na rzecz ochrony otoczenia i własnego zdrowia;
4. łączenie wiedzy teoretycznej z zakresu przyrody ożywionej i nieożywionej z działaniami praktycznymi.
Planowanie działań edukacyjnych w kontakcie ze środowiskiem naturalnym człowieka umożliwia także rozwijanie aktualnych i potencjalnych uzdolnień dziecka. Podążając za tezą Dawida Lewisa4, który uważał, że przy odpowiednio stworzonych warunkach każde dziecko może rozwinąć predyspozycje do bycia twórczym, można wskazać te rodzaje działań, które mogą sprzyjać rozwojowi dziecka. Zagrody edukacyjne wywiązują się z tego zadania poprzez:
● rozwijanie u dzieci zdolności bystrej obserwacji, chęci odkrywania rzeczy nowych i niezwykłych;
● ćwiczenia w zapamiętywaniu oraz ukazywanie przydatności zgromadzonych wiadomości do rozwiązania problemów;
● zachęcanie do stawiania pytań i udzielanie inspirujących odpowiedzi;
● możliwości praktycznego poznawania otaczającego świata;
● zapewnienie warunków dla postawy twórczej, poprzez wymyślanie nowych zastosowań dla znanych przedmiotów, a przede wszystkim poprzez bezpośredni dostęp do obiektów;
● przedłużanie koncentracji dziecka, poprzez sprawdzenie czy dziecko rozumie polecenie np. „Przypomnij grupie co macie zrobić?”;
4 D . Lewis, Jak wychować zdolne dziecko?, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s .?????
13
● próby samodzielnego rozwiązywania problemów indywidualne, w parach czy w zespołach;
● możliwość wykazania się indywidualnym tokiem myślenia i działania.
Poznawanie świata przyrody ożywionej i nieożywionej przez dzieci ma charakter dwustop- niowy i przebiega od poznawania konkretno-zmysłowego do poznawania pojęciowego, dlate- go edukacja przyrodnicza powinna przebiegać od bezpośrednich kontaktów ze środowiskiem przyrodniczym do kształtowania wiedzy o tym środowisku. Ten pierwszy etap angażuje przede wszystkim przeżycia, spostrzeżenia i wyobrażenia. Drugi natomiast – myślenie pojęciowe5.
Jedną z propozycji organizowania kontaktu dziecka z przyrodą jest polsko-norweski pro- gram wychowania proekologicznego „Mniszek lekarski”6. Nazwa ta ma kojarzyć się z możli- wością dobrego zakorzenienia (jak mniszek) w świadomości i działaniach człowieka. Zgodnie z założeniami programu, rozwój postawy ekologicznej przebiega w następującej kolejności:
● przebywanie w przyrodzie i cieszenie się nią (najmłodsze dzieci, odbieranie wrażeń płynących z kontaktu z naturą);
● odkrywanie różnorodności (wiek przedszkolny);
● odkrywanie wzajemnych związków (szkoła podstawowa);
● wpływanie na przyrodę i przyczynianie się do jej ochrony (gimnazjum, liceum);
● branie odpowiedzialności za przyszłość środowiska przyrodniczego (całe życie).
Działania edukacyjne proponowane grupom uczniów i przedszkolaków odwiedzającym Za- grody edukacyjne warto zaplanować wokół trzech podstawowych form aktywności:
5. ruchowej: utrwalanie omawianego zagadnienia czy zjawiska poprzez ćwiczenia całego ciała w zabawach ruchowych, tańcach, kalamburach oraz poprzez aktywność wytwórczą;
6. poglądowej: utrwalanie omawianego zagadnienia czy zjawiska poprzez pokaz, obserwację, działanie na wszystkie zmysły – nie tylko wzrok i słuch, lecz także dotyk, smak i węch;
7. słownej: utrwalanie omawianego zagadnienia czy zjawiska poprzez przekazy słowne, opowiadania, zagadki, baśnie prezentowane przez pracownika Zagrody bądź przygotowane jako krótkie teksty do przeczytania przez grupę.
Zawsze należy przewidzieć wystąpienie tych trzech form aktywności, starając się aby nie dominowała tylko jedna z nich.
Warto również przemyśleć jakie pytania problemowe można przygotować dla uczniów, a ja- kie dla przedszkolaków. Wychodząc od problemu łatwiej jest bowiem organizować działania dotyczące istoty, cech, miejsca, przyczyn, skutków i znaczenia zjawisk przyrodniczych. Tworzą one sytuacje dydaktyczne, budujące strukturę pojęcia w umyśle dziecka. Bożena Muchacka7 podaje następujący schemat budowania pytań problemowych, który można zastosować za- równo do obszaru przyrody ożywionej, jak i nieożywionej:
5 A . Budniak, Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym . Impuls, Kraków 2014 . 6 B . Dymara, S . Michałowski, L . Wollman, Dziecko w świecie przyrody . Impuls, Kraków 2000 .
7 B . Muchacka, I . Czaja-Chudyba, Strategia wspierania strukturyzacji wiedzy dziecka w sytuacjach edukacyjnych, Impuls, Kraków 2007 .
14
Tabela nr 1. Budowanie struktury pojęć przyrodniczych wg Bożeny Muchackiej 1. ISTOTA Co ci przychodzi do głowy gdy słyszysz słowo ...?
2. CECHY Do czego jest podobne...,Co ci przypomina?
3. PRZYCZYNY Czy wiesz skąd się biorą...?
4. MIEJSCE Gdzie można zobaczyć...?
5. CECHY Czy wszystkie... są takie same?
6. ZNACZENIE Czy... są potrzebne? Jak myślisz, do czego?
7. STAŁOŚĆ Czy....występują zawsze?
Zastosowanie podanych pytań problemowych podczas wizyty w Zagrodzie edukacyjnej ma dwojakie zastosowanie. Po pierwsze można je wykorzystać do przeprowadzenia projektu edu- kacyjnego (szerzej opisanego w dalszej części pracy), a po drugie można je potraktować jako wskazówki dla edukatora – pracownika Zagrody, który opracowuje plan pobytu. Poniżej przed- stawiono zastosowanie matrycy pytań problemowych do opracowania pojęcia „miód” podczas wizyty w pasiece.
Pytanie nr 1— dotyczy istoty samego pojęcia, luźnego skojarzenia, będącego przejawem tzw.
wiedzy potocznej. Dziecko domyśla się co to jest miód. Na pewno kiedyś go widziało i sma- kowało. Wie, że jest słodki i robią go pszczoły. Taka wiedza jest jednak tylko powierzchowna i dlatego warto przygotować dla porównania inne słodkie obiekty, które miodem nie są, po to aby dziecko zdawało sobie sprawę, że słodki smak może mieć wiele postaci np. cukru, melasy czy syropu klonowego. Takie porównanie pozwoli rozwinąć kolejne pytania.
Pytanie nr 2 — dotyczy cech obiektu. Dzieci zaczynają zastanawiać się nad podobieństwami i różnicami pomiędzy miodem a np. konfiturą morelową. Można rozważyć podobieństwa w ko- lorze, zapachu, smaku czy konsystencji. Porównania te powinny proponować dzieci. Nie można narzucać im skojarzeń osoby dorosłej. Niezwykle ważne są bowiem pytania o cechy obiektu, jakie mogą postawić same dzieci. Niektórymi z nich może być zaskoczony nawet dorosły, np.
dlaczego miód się lepi? Nawet jeśli okaże się, że nie znamy odpowiedzi na niektóre z pytań, należy obiecać, że na pewno to sprawdzimy.
Cech obiektu dotyczy również Pytanie nr 5 , ale odnosi się do różnic pomiędzy obiektami tego samego gatunku (rodzaju). W przypadku miodu mamy możliwość pokazania szeregu ro- dzajów tego produktu, wybierając oryginalne kolory i konsystencje łatwe do porównywania np.
wielokwiatowy i spadziowy. Można np. zachęcić dzieci młodsze do układania małych słoiczków z miodem od najjaśniejszego do najciemniejszego, aby następnie mogły próbować odgadnąć ich nazwy. W ten sposób przejść można do Pytania nr 3 o przyczyny powstawania obiektu (zjawiska). Ważne jest aby nie poprzestawać tylko na przekazie ustnym, ale także pokazać ro- śliny od których pochodzi nazwa danego miodu. Dzieci znów mogą otrzymać słoiczki z miodem i spróbować dopasować np. liście (kwiaty) akacji do danego miodu, a następnie sprawdzić czy rośliny, które rosną w Zagrodzie, mogą być wykorzystywane przez pszczoły do zbierania nektaru. Pytanie o przyczyny jest najciekawsze dla dzieci, które zwykle mają małą wiedzę na dany temat. Produkcja miodu przez pszczoły jest okazją do wprowadzania wielu nowych po-
15
jęć tj. spadź, nektar czy patoka, oraz przedstawienia ciekawostek np. Pszczoły muszą zebrać nektar z kilku milionów kwiatów aby wytworzyć 1 kg miodu.8 Formom słownego przedstawienia przyczyn powstawania obiektu muszą towarzyszyć pozostałe formy aktywności, a więc rucho- wa (np. grupa tworzy „plaster miodu” trzymając się za ręce) i poglądowa (prawdziwe obiekty i plansze).
Kolejnym zagadnieniem problemowym jest miejsce występowania obiektu (Pytanie nr 4).
Środowisko Zagrody edukacyjnej w naturalny sposób pozwala na uzyskanie odpowiedzi na to pytanie. Pokaz pasieki, otwartego ula itp. jest zawsze interesujący. Należy jednak zapewnić wa- runki do oglądania obiektów łatwo dostępnych. Czekanie w kolejce, jeśli obiekt jest tylko jeden, sprzyja problemom z dyscypliną. Jeśli jednak nie ma możliwości zapewnienia kilku obiektów, należy grupie oczekującej zaproponować inne zajęcie np. składanie modelu ula z części.
Pytanie nr 6 o znaczenie obiektu zwykle nie jest trudne. W przypadku wielu obiektów przy- rodniczych dzieci posiadają podstawową wiedzę teoretyczną, wyniesioną ze szkoły i z domu.
Zajęcia prowadzone w Zagrodzie dają możliwość jej pogłębiania np. zastanowienia się do czego miód był stosowany w przeszłości, czy też jak kiedyś był wytwarzany i przechowywany.
Równie ważne będą pomysły dzieci dotyczące choćby zagadnienia współczesnego wykorzysta- nia miodu do celów innych niż spożywcze. Należy zachęcić je do zastanowienia i podawania przykładów zanim prowadzący grupę poda je sam. Warto także mieć przy sobie kilka obiektów, które dzieci mogą obejrzeć (np. krem z propolisem, mleczko pszczele czy świece woskowe).
Pytanie nr 7 to pytanie o stałość występowania obiektu (zjawiska). To ważne pytanie dają- ce możliwość jeszcze bardziej wnikliwego zrozumienia specyfiki miodu i korygowania błędów dotyczących bardziej szczegółowych kwestii np.: Czy inne owady latające też robią miód? Czy z cukru można zrobić miód? Co robią pszczoły w zimie? Czy miód jest zawsze w ulu? Czy w Afry- ce jest miód? Kiedy pszczoła umiera? Pytania o dostępność obiektów spożywczych są niezwy- kle ważne, gdyż w sytuacji całorocznej obecności w sklepach miodu, a także owoców i warzyw, dzieci mają trudność ze zrozumieniem, że w naturze występują one tylko w pewnych miejscach i w określonym czasie.
Realizowanie działań edukacyjnych, podejmowanych przez edukatorów – pracowników Zagród edukacyjnych, jest jednym z wymiarów uczenia się zamierzonego, a także okoliczno- ściowego, o którym Stefan Szuman9 pisał jako o najbardziej naturalnym sposobie gromadzenia wiedzy i doświadczenia. Charakteryzuje się ono tym, że jest:
● przygodne, ponieważ edukator nie jest w stanie z góry zaplanować co w danym
momencie zainteresuje dziecko, lecz gdy nadarza się sposobność (okoliczność), poprzez działania i wypowiedzi może on uczyć dziecko czegoś na konkretnym przykładzie. Taką sposobnością są zwykle nieoczekiwane pytania dziecka, ale także jakieś wydarzenie lub zjawiska w Zagrodzie, które nie były zaplanowane;
● celowe, ponieważ edukator dąży do poszerzenia wiadomości dziecka i pomaga mu w zrozumieniu czegoś dotąd niezrozumiałego;
● doraźne, ponieważ edukator nie narzuca tematu dziecku, tylko za każdym razem odnosi się do tych zjawisk, problemów czy zdarzeń, które wynikają z aktualnych okoliczności zewnętrznych;
8 http://zwiazek-pszczelarski .pl/co-to-jest-miod-i-skad-sie-bierze/ dostęp?
9 S . Szuman, O właściwym sposobie i skuteczności okolicznościowego uczenia dzieci . [w:] Dzieła wybrane T . 2, WSiP, Warszawa 1985 . Kto jest autorem Dzieł wybranych?
16
● potoczne, ponieważ edukator, udzielając odpowiedzi i przekazując informacje, nie używa języka naukowego, lecz stara się w języku potocznym wyczerpująco, choć opisowo, wyjaśnić wątpliwości dziecku. Jest to częsty problem osób dorosłych, pracujących jako przewodnicy grup dziecięcych, którzy posiadając dużą wiedzę fachową nie potrafią jej przekazać w sposób zrozumiały dla dzieci.
Koncepcja Stefana Szumana wprowadziła do pedagogiki konieczność uwzględniania wza- jemności wpływu w relacji dziecko – dorosły, w której dorosły podąża za zainteresowaniem dziecka, a nie tylko sam je wywołuje. Podczas wizyt uczniów i przedszkolaków w Zagrodzie należy zatem zawsze mieć na uwadze, że nasze z góry zaplanowane działania i wypowiedzi mogą ulec zmianie, zależnie od aktualnych, trudnych do przewidzenia okoliczności, związa- nych zarówno z czynnikami zewnętrznymi (zmiana pogody, zachowanie zwierząt, nieoczekiwa- ni goście w Zagrodzie, zepsuty sprzęt), jak i aktywnością badawczą dzieci.
Nadolice
Zgodnie z zasadami dydaktyki10 największe efekty przynosi wielostronne podejście do pro- cesu nauczania – uczenia się w czterech wymiarach:
1. uczenia się przez przyswajanie (przekaz wiedzy bezpośrednio od ekspertów lub pośrednio z podręczników, mediów);
2. uczenia się przez odkrywanie (rozwiązywanie problemów);
3. uczenia się przez przeżywanie (wywoływanie emocji, uczuć);
4. uczenia się przez działanie (rozwijanie umiejętności i nawyków, ćwiczenia).
Specyfika Zagród edukacyjnych sprzyja zastosowaniu wszystkich przedstawionych powyżej dróg uczenia się i nauczania poprzez odpowiednio zaprojektowane sytuacje edukacyjne, które pozwolą na pogłębione badanie zjawisk przyrodniczych w ich naturalnym środowisku.
10 W . Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003 .
17
Wprowadzając termin „projekt edukacyjny” do metod pracy w Zagrodzie edukacyjnej pod- kreślić należy te jego cechy, które szczególnie są możliwe do zastosowania w pozaszkolnych warunkach pracy. Zaliczają się do nich:
● życie codzienne jako temat projektu,
● możliwość samodzielnego gromadzenia wiedzy przyrodniczej,
● powiązanie wiedzy teoretycznej z umiejętnościami praktycznymi,
● uczenie się polisensoryczne – wszystkimi zmysłami, w warunkach naturalnego ruchu poza budynkiem szkolnym.
Projekt edukacyjny nakierowany jest na budzenie zainteresowania nowością. Edukator – pracownik Zagrody wybierając ten sposób pracy respektuje podmiotowość dziecka i tym sa- mym daje mu prawo do:
● wyboru zadania (wiele propozycji do wyboru),
● szukania na własną rękę możliwych rozwiązań (czynne eksperymentowanie),
● oceny osiągniętego wyniku (poczucie kontroli).
Podczas pracy metodą projektu edukacyjnego zaangażowana jest cała grupa, a dzięki po- szukiwaniu informacji każdy staje się specjalistą w wąskim zakresie, samodzielnie pogłębia wiedzę i nabywa nowe umiejętności.
Przykłady metod pracy pozwalających na zaprojektowanie działań edukacyjnych w Zagrodzie edukacyjnej
Metoda projektowania okazji edukacyjnych opracowana przez Jolantę Zwiernik11
Termin „okazje edukacyjne” wiąże się z koncepcją uczenia się okolicznościowego, o którym Stefan Szuman pisał: „polega na umiejętnym korzystaniu z każdej nadarzającej się okoliczno- ści, by dziecko powiadomić i poinformować o czymś, co ono właśnie spostrzega i sobie uprzy- tamnia, ale czego jeszcze jednak dokładnie nie zna lub nie bardzo rozumie i nie potrafi samo sobie wytłumaczyć i wyjaśnić”12.
Metoda projektowania okazji edukacyjnych polega na gromadzeniu przez dziecko doświad- czeń poprzez czynny kontakt z najbliższym otoczeniem fizycznym i społecznym, podejmowany z chęci zaspokojenia różnorodnych potrzeb (biologicznych, poznawczych, społecznych). Dzieci aktywnie współuczestniczą w nawiązywaniu relacji z otoczeniem w trzech wymiarach:
1. Ku sobie, kiedy przekonują się o własnych możliwościach – jaki jestem?, co umiem robić?, czego nie potrafię?, co chciałbym w sobie zmienić?
11 J . Zwiernik, Alternatywa w edukacji przedszkolnej . Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996 .
12 M . Przetacznik-Gierowska, G . Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992, s . 349 .
18
2. Ku ludziom (społeczne otoczenie dziecka), kiedy współdziałają z innymi – jacy są inni ludzie (rówieśnicy, dorośli)?, co mi się w nich podoba lub nie podoba?, jaki jestem wśród innych ludzi?, w czym mogę im pomóc?, czego mogę nauczyć się od nich?
3. Ku światu (fizyczne otoczenie dziecka), kiedy obcują z przyrodą i wytworami człowieka – jak było dawniej?, jak jest teraz?, jak może być?, jak jest gdzie indziej?
Projektowanie okazji edukacyjnej powinno zawierać następujące elementy:
1. Przedmiot odkrycia
Na terenie Zagrody edukacyjnej znajduje się wiele obiektów, które mogą stanowić „oka- zje” do odkryć. Edukator – pracownik Zagrody powinien uwzględnić zarówno wyposa- żenie materialne, jak i tzw. zasoby własne, a więc posiadane umiejętności czy wiedzę o zjawiskach przyrodniczych. Także każda pora roku ma swoją specyfikę w życiu Zagrody i sprzyja różnym „okazjom” edukacyjnym. Będą one wspierać nabywanie: WIEDZY (po- znanie czegoś nowego, praktyczne wyjaśnienie zjawiska znanego tylko z podręcznika), UMIEJETNOŚCI (nauka posługiwania się nowymi przedmiotami, narzędziami czy słowa- mi lub tworzenie czegoś zupełnie nowego na podstawie posiadanych przez dziecko do- świadczeń) oraz POSTAWY (współpraca, odpowiedzialność za innych).
2. Punkt wyjścia
Warunkiem koniecznym przy tworzeniu okazji edukacyjnych jest koncentracja grupy na obiekcie, zjawisku czy problemie, któremu poświęcony będzie pobyt w Zagrodzie. Ko- nieczne jest zatem wywołanie zaciekawienia w celu skupienia uwagi oraz motywacji do dalszego uczestniczenia w zajęciach. Zarówno ton głosu, jak i ciekawy pokaz obiektu mogą wprowadzać nastrój zaskoczenia czy tajemniczości. Ciekawe elementy ubioru edu- katora – pracownika Zagrody, tajemnicze dźwięki czy zagadka na pewno zainteresują grupę. Nie można zapominać jak ważna jest dostępność obiektu do obserwacji czy usły- szenia. W tej części dzieci mogą siedzieć w kole, wówczas dorosły jest dobrze widziany, ale i sam widzi reakcje grupy. Zabiegiem pomagającym skoncentrować uwagę dzieci jest przekazywanie z rąk do rąk jakiegoś rekwizytu (np. podkowy) i budowanie zdania „Ta podkowa przypomina mi…,bo…”. W tej części można wykorzystać pytania zawarte w ta- beli nr 1, a także zachęcać dzieci do dzielenia się spostrzeżeniami, choćby poprzez zada- wanie pytań: Czy wszyscy tak samo myślicie, jak wasz kolega? Kto nie zgadza się z tym, co powiedziała wasza koleżanka? Dlaczego tak sądzisz?
W trakcie dyskusji pada wiele pytań ze strony dzieci, dlatego ważne jest, aby wspólnie postawić pytania problemowe tak sformułowane, aby odpowiedź przybrała formę propo- zycji działań dla par lub małych zespołów, w których dzieci będą mogły rozwiązać napo- tkane problemy.
3. Zadania do wykonania
Przygotowując się na przybycie grupy edukator – pracownik Zagrody planuje zadania praktyczne, które mogą wykonywać pary i/lub zespoły dziecięce. Po przybyciu grupy i wy- łonieniu się pytań problemowych prezentujemy zadania do wykonania poprzez losowa- nie np. z kapelusza pasków papieru z ich opisem. Dla grup przedszkolnych powinien być dołączony też rysunek symboliczny. Oprócz wymyślonych przez nas zabaw mogą pojawić się też propozycje grupy.
19
Wśród proponowanych zadań mogę się znaleźć:
● szukanie schowanych obiektów w zagrodzie przy użyciu schematycznej mapy;
● przeprowadzenie wywiadu z pracownikiem gospodarstwa;
● ułożenie krótkiego wiersza, piosenki lub krótkiego opowiadania o danym obiekcie;
● ułożenie zagadki dla grupy o wybranym przez dane dziecko / parę dzieci obiekcie;
● wykonanie szkicu wybranych zwierząt lub roślin;
● wykonanie proporczyka – „Co jest najładniejsze w Zagrodzie?”;
●„Co piszczy w trawie?” – obserwacja fragmentu kwiatowej łąki nakrytego pustą ramką, a następnie narysowanie na kartce najmniejszej i największej rośliny;
● tworzenie „zapachowego pudełka” – dobór pachnących roślin i umiejscowienie ich w wykonanym przez dzieci pudełku z dwóch kartek A4;
● badanie dotykiem kory drzew w Zagrodzie, wskazanie najgładszego i najbardziej szorstkiego drzewa;
● porównanie małych obrazków zwierząt hodowlanych z prawdziwymi zwierzętami znajdującymi się w Zagrodzie, przedstawienie pozostałej grupie podobieństw i różnic;
● spacer z lusterkiem wokół drzewa, oglądanie korony bezpośrednio i w lusterku.
Możliwość dokonywania wyborów jest charakterystyczną cechą okazji edukacyjnych, dla- tego dzieci mogą wybierać jedno zadanie nad którym pracują, a jeśli to możliwe powinny zmieniać stanowiska po wykonaniu zadania, tak by pracować na każdym.
Edukator – pracownik Zagrody oraz nauczyciel cały czas obserwują przebieg aktywności dzieci, jednak nie narzucają swojej pomocy. Dzieci powinny wiedzieć gdzie się udać, gdy czegoś nie rozumieją, bądź gdy czegoś nie potrafią wykonać. Niezwykle ważne są wów- czas komunikaty wspierające, zarówno te słowne („Świetnie wam idzie”, „Super pomysł”), jak i niewerbalne (uśmiech, potakiwanie).
4. Rozwiązanie wymagające wyeksponowania
Każda grupa (para), która otrzymała zadanie, może skończyć pracę w innym czasie, co jest zależne od stopnia trudności zadania i możliwości dzieci. Powinno się zatem prze- widzieć co mają zrobić po zakończeniu pracy. Proponujemy miejsce zbiórki (zwykle tam gdzie rozpoczęto spotkanie) i zachęcamy grupy, które wykonały zadanie, aby ostatnie 10 minut przeznaczyły na przygotowanie prezentacji tego, czego grupa dowiedziała się na poszczególnym stanowisku. Po ukończeniu przez dzieci wszystkich zadań następuje krótka prezentacja każdej grupy (dorosły powinien przypomnieć jakie było zadanie). Na- stępnie w wyniku wspólnej dyskusji edukator – pracownik Zagrody przekazuje refleksje podsumowujące, a także poszerza zdobytą przez dzieci wiedzę o informacje (ciekawost- ki), których grupy nie zdobyły. Jeśli jest to możliwe, dzieci zabierają ze sobą wytwory, któ- re powstały podczas wykonywania zadań lub wykonują wspólnie duży plakat, oznaczając każde zadanie symbolicznym rysunkiem i podpisem (w przypadku przedszkolaków dzieci dyktują co dorosły ma napisać pod rysunkiem).
5. Warunki materialne
Zagroda edukacyjna stwarza optymalne warunki dla poznawania przyrody w sposób po- lisensoryczny – wszystkimi zmysłami, stąd należy rozważyć możliwości wykorzystania za- sobów Zagrody do stymulowania zmysłów: wzroku, słuchu, smaku, dotyku i koordynacji ruchowej. Istotne jest zarówno miejsce, w którym rozpoczniemy wprowadzenie do zadań
20
(najlepiej zadaszone, z możliwością ustawienia krzeseł lub innym miejsc do siedzenia, jak np. kłody drzewa, stare opony itd.), jak i wyeksponowanie przedmiotów, nagrań, ilustra- cji, które będą wykorzystywane jako punkt wyjścia do zajęć. Należy również zgromadzić materiały i narzędzia, jakie dzieci będą mogły wykorzystać podczas wykonywania zadań tak, aby była ich wystarczająca ilość i aby każdy miał do nich swobodny dostęp, dający możliwość wyboru.
Cechą charakterystyczną projektowania okazji edukacyjnych jest możliwość dokonywania wyboru, zarówno przez dorosłego, prowadzącego zajęcia, jak i przez uczestniczące w zaję- ciach dzieci. W przypadku edukatora oznacza to możliwość wyboru tych treści, form i rodzajów działań, które uzna on za najciekawsze dla danej grupy dzieci w aktualnych warunkach mate- rialnych Zagrody. W odniesieniu do dziecka, wybór dotyczy proponowanych przez edukatora form aktywności, które najbardziej mu odpowiadają, miejsca i długości czasu do realizowania zadania, doboru materiałów i potrzebnych narzędzi. Tak zaprojektowane okazje edukacyjne dają możliwość podejmowania samodzielnych decyzji i ponoszenia za nie odpowiedzialności, uczą konsekwencji i wytrwałości w działaniu, umiejętności współpracy z innymi, korzystania z pomocy kolegów i udzielania im pomocy.
Metoda pogłębionych działań badawczych, na podstawie klasycznej metody projektu opracowanej przez Lilian G. Katz13
Klasyczna metoda projektu ma długą historię. Stosowana była już w szkołach włoskich ar- chitektów w XVIII wieku. Pierwsze wykorzystanie metody projektów w pedagogice wprowadził John Dewey, który uważał, że doświadczenie praktyczne jest źródłem zdobywania i weryfikowa- nia wiedzy, stąd w jego szkole pracy rozwijane było hasło: „Uczenie się przez działanie”. Szkoła ta powstała na wzór samowystarczalnego gospodarstwa domowego, gdzie dzieci wykonywały różne zajęcia rzemieślnicze i gospodarcze. W szkole nie było lekcji i przedmiotów, istotny był problem, który napotykało dziecko w codziennym życiu i jego rozwiązanie mające doprowa- dzić do nabywania wiadomości, dlatego zadaniem szkoły było stwarzanie sytuacji będących źródłem tych problemów.
Najważniejszym elementem metody projektu jest samodzielne inicjowanie, planowanie i wykonanie jakiegoś przedsięwzięcia przez grupę osób, która następnie przygotowuje zebra- ny materiał w postaci wystawy, przedstawienia, prezentacji dla szerszego odbioru. Dorosły, stosując metodę projektu jest „dyskretnym prowadzącym” – wspomaga i wyzwala inicjatywę dziecka. Źródłem projektu jest życie codzienne, natomiast punktem wyjścia staje się sytuacja problemowa, która wzbudziła zainteresowanie grupy lub nawet jednego ucznia.
Klasyczny projekt jest rozłożony w czasie i może trwać nawet przez cały rok szkolny, nieza- leżnie od codziennej tematyki lekcji czy zajęć przedszkolnych. Pobyt w Zagrodzie edukacyjnej trwa jednak zwykle tylko jeden dzień, stąd będzie on stanowił taką odmianę metody projektu, którą Lilian Katz nazywa celowymi eksperymentami lub pogłębionymi działaniami badawczymi, wykonywanymi podczas konkretnych zadań w terenie. Mają one następujący przebieg:
● Etap I wprowadzający— wywołanie zainteresowania dzieci tematem prowadzi do postawienia problemu, np. obserwacja pszczół unoszących się nad ulami wywołuje
13 J . H . Helm, L . Katz, Mali badacze . Metoda projektu w edukacji elementarnej, Wydawnictwo CODN, Warszawa 2003 .
21
rozmowę dotyczącą tego, skąd się bierze miód. Dzięki pytaniom z tabeli nr 1 tworzymy wraz z grupą siatkę tematyczną, dotyczącą aktualnego stanu wiedzy o miodzie. Używamy dużego arkusza papieru do pakowania i jednego koloru pisaka. Po przeprowadzeniu wszystkich etapów projektu wrócimy do siatki tematycznej i zadając te same pytania innym kolorem naniesiemy odpowiedzi dzieci, które będą już wówczas poszerzone o nowe informacje. Etap I zamyka rozmowa z dziećmi, najpierw o tym czego chcą się dowiedzieć o miodzie, a potem ich propozycji dotyczących tego, skąd można się o tym dowiedzieć będąc w Zagrodzie. Ten moment jest bardzo istotny dla pobudzenia aktywności badawczej dzieci, stąd każdy pomysł należy omówić i zastanowić się nad jego realizacją. Chociaż edukator – pracownik Zagrody ma gotowe podpowiedzi, powinien strać się, aby choć kilka propozycji padło od grupy.
● Etap II aktywność badawcza — zachęcamy dzieci do gromadzenia brakujących informacji poprzez samodzielną aktywność badawczą. Proponujemy następujące jej formy: wywiady z innymi pracownikami Zagrody, nagrywane na dyktafonie (wbudowanym w telefon komórkowy ucznia), tworzenie dokumentacji fotograficznej (zdjęcia wykonane telefonem ucznia), szkice terenowe (należy zapewnić twarde podkładki z klipsem, kartki i kredki), przeprowadzanie doświadczeń z degustacją, obserwowanie zwierząt, wykonywanie prostych modeli, przygotowanie scenek ilustrujących np. pracę pszczelarza. Uczniowie proponują także własne pomysły na gromadzenie informacji – może być to także
przeszukiwanie Internetu, jeśli uczniowie mają dostęp do sieci w telefonach. Wyznaczamy czas w jakim przebiega aktywność badawcza i miejsce powrotu po zebraniu informacji, gdzie czeka siatka tematyczna, którą stworzyliśmy w I etapie.
● Etap III kulminacja — wraz z powrotem poszczególnych grup, rozmawiamy o tym czego nowego się dowiedziały i co zobaczyły. Ważne jest podkreślanie tego co dzieci myślały na początku, np. że pyłek kwiatowy ma zapach kwiatów, a co się okazało… Te nowe informacje nanosimy innym kolorem pisaka na siatkę tematyczną (mogą to też robić przedstawiciele poszczególnych grup). Po wypełnieniu siatki tematycznej proponujemy uczniom, aby zastanowili się w jaki sposób przygotować „wydarzenie kulminacyjne”, a więc w jaki sposób podzielić się uzyskaną w Zagrodzie wiedzą z innymi dziećmi w szkole czy przedszkolu. Nie wszystko da się przygotować w Zagrodzie – zdjęcia trzeba zgrać na komputer, wywiady przepisać. Można jednak przygotować wytwory, które każde dziecko weźmie ze sobą do domu i pokaże w szkole, na przykład można lepić figurki z wosku czy stworzyć makietę uli lub plastrów miodu.
Cechą charakterystyczną metody projektu według Lilian Katz jest to, że dzieci proponują sposoby uzyskania brakującej wiedzy o jakimś obiekcie, zjawisku i podejmują samodzielną aktywność badawczą w celu jej uzyskania, a następnie przedstawiają zdobyte wiadomości na forum grupy i w szerszym otoczeniu. Te trzy etapy projektu można zastosować jako uzupeł- nienie form słownych, stosowanych przez edukatorów oprowadzających po Zagrodzie. Należy jednak pamiętać, że w okresie dzieciństwa przekazom słownym muszą towarzyszyć aktywne formy przyswajania wiedzy przez działanie. Warunki Zagród edukacyjnych są optymalne dla tego sposobu uczenia się.
22
Planowanie działań edukacyjnych w perspektywie koncepcji Inteligencji wielorakich Howarda Gardnera14
Koncepcja H. Gardnera wprowadziła do definicji inteligencji tezy o współdziałaniu różnych zdolności w trakcie skutecznego rozwiązywania przez człowieka złożonych problemów napo- tykanych w życiu. Posługuje się on wtedy nie tylko zdolnościami intelektualnymi (np. myśle- niem logicznym), lecz także wykorzystuje inne sfery np. emocjonalną czy interpersonalną. Tak rozumiana inteligencja jest „zdolnością rozwiązywania problemów lub tworzenia produktów, które mają konkretne znaczenie w danym środowisku czy też kontekście kulturowym lub spo- łecznym”15.
Pomysł zastosowania tej koncepcji w projektowaniu działań Zagród edukacyjnych odnosi się zatem do takiego kontaktu ze środowiskiem przyrodniczym, dzięki któremu jest wspierana umiejętność wieloaspektowego rozwiązywania różnorodnych problemów, wynikających z po- znawania zjawisk przyrody ożywionej i nieożywionej. Programy nauczania realizowane w szko- le kładą nacisk przede wszystkim na inteligencję językową oraz matematyczno-logiczną. Pobyt uczniów w Zagrodzie edukacyjnej może być natomiast okazją rozwinięcia także innych zaso- bów inteligencji. Gardner wymienia ich siedem.16
Propozycje zajęć edukacyjnych na podstawie podziału Gardnera:
14 H . Gardner, Inteligencje wielorakie . Teoria w praktyce, Wydawnictwo „Media Rodzina”, Poznań 2002 . 15 H . Gardner, op . cit . s . 36 .
16 E . Klimowska-Bobula, A . Lasota, Metodyka prowadzenia zajęć w warunkach gospodarstwa wiejskiego, CDR, Kraków 2011, s . 62 . Rozwinęłabym nazwę CDR – nie jest powszechnie znana .
1. Inteligencja intrapersonalna (wiedza o sobie samym):
● Co bym robił gdybym był…
Pantomimiczne prezentacje sposobu pracy w gospodarstwie, rozmowy o funk- cjach danej osoby i jej cechach potrzebnych do wykonywania danej pracy.
● Chciałbym się dowiedzieć…, lepiej poznać…, chciałbym się nauczyć…
Podawanie sobie w kole dowolnego przedmiotu (np. drewnianej łyżki) i dokoń- czenie zdania. Zabawę powinien rozpocząć nauczyciel.
2. Inteligencja interpersonalna (wiedza o relacjach z innymi):
● Wywiady
Praca w parach. Zadaniem dzieci jest przygotowanie scenki wywiadu reportera z pracownikiem Zagrody. Dzieci wspólnie przygotowują pytania (około 6 pytań) obejmujące informacje uzyskane w trakcie pobytu w Zagrodzie. Po chwili dobierają sobie osobę do pary, z którą przeprowadzają wywiady. Następuje zebranie odpo- wiedzi, po którym pracownik Zagrody, pełniąc tu rolę Sędziego, ocenia poprawność odpowiedzi. Następnie dzieci zamieniają się rolami.
● Opowieści ruchowe
Praca w małych zespołach. Zadaniem zespołu jest wspólne przygotowanie opo- wieści ruchowej o jakimś obiekcie lub zjawisku związanym z Zagrodą. Reszta uczest- ników obserwuje występ, a następnie zgaduje co jest jego tematem. Zespół potwier- dza lub zaprzecza i przedstawia opowieść jeszcze raz, ale już przy użyciu słów.
23
3. Inteligencja wizualno-przestrzenna:
● Budujemy zagrodę
Z przygotowanych naturalnych materiałów konstrukcyjnych (takich jak: pa- tyczki, kamyki, piasek, szyszki czy kasztany), a także dużych arkuszy szarego papieru uczestnicy w dowolnych grupach budują makietę zwiedzanej Zagrody.
● Szukamy skarbów
Zadanie w trójkach. Uczestnicy otrzymują zalaminowane karty A4 ze sche- matem Zagrody, podzielonym na kwadraty (do wielokrotnego użytku). W jed- nym kwadracie (dla każdej trójki innym), zaznaczonym np. kolorem, znajduje się
„skarb”. Można określić cechy „skarbu” poprzez podpowiedzi, np. nazwa skarbu zaczyna się na „ba..”, skarb jest zielony, skarb jest wysoko itd.
4. Inteligencja muzyczna:
● Rozpoznawanie odgłosów
Prowadzący gromadzi przedmioty znajdujące się w Zagrodzie, wydające cha- rakterystyczne dźwięki. Zabawa polega na tym, że uczestnicy próbują zgadnąć jaki przedmiot „gra” (np. za zasłoną), a następnie opisują do czego służy i jak się go używa. Można także mieć przygotowane wcześniej nagrane dźwięki (także zwierząt z Zagrody).
● Orkiestra
Praca w zespołach. Do przygotowanych przez organizatora nagrań muzyki lu- dowej zespoły opracowują akompaniament wykonywany za pomocą przedmio- tów używanych w Zagrodzie. Zespoły prezentują się kolejno. Każde wykonanie nagradzane jest brawami.
5. Inteligencja matematyczno-logiczna:
● Rebusy
Grupy starsze (uczniowie) przygotowują rebusy dotyczące obiektów widzia- nych w Zagrodzie. Grupy młodsze rozwiązują rebusy obrazkowe.
● Co pasuje?
Dzieci otrzymują czteroelementowe zbiory rysunków (zdjęć) lub wyrazów po- wiązanych z charakterystyką Zagrody. Mają wskazać element niepasujący do reszty i wyjaśnić dlaczego uznały go za inny od reszty.
6. Inteligencja językowa :
● Zapraszamy do reklamy
Praca w grupach. Dzieci przygotowują słowną i/lub graficzną reklamę Zagro- dy, a następnie przedstawiają ją przed wszystkimi.
● Co widziałem w Zagrodzie
Dzieci siedząc w kole budują kolejno jak najdłuższą wypowiedź przez do- dawanie jednego wyrazu do zdania: „W Zagrodzie widziałem…”. Rozpoczynać i kończyć zdanie powinni nauczyciele.
24
7. Inteligencja kinestetyczno-ruchowa:
● Tory przeszkód
Zabawa sportowa i/lub zręcznościowa. Dwa zespoły wykonują podobne za- dania – może być to zadanie o charakterze ruchowym (np. bieg w workach) lub zręcznościowym (np. zmielenie garści zboża).
● Praca w Zagrodzie
Próba dokładnego naśladowania, prezentowanych przez pracownika, cyklu ruchów wykonywanych w trakcie czynności charakterystycznych dla pracy w da- nej Zagrodzie. Następnie próba wykonania cyklu ruchów w parach – lustrzane odbicie.
Zaproponowane metody projektowania działań edukacyjnych w Zagrodach nie wyczerpują możliwości aktywizowania dzieci i uczniów w trakcie pobytu.
Podejmując pracę metodami aktywizującymi dorosły może przyjąć na siebie wiele ról:
● Eksperta, który posiada dużą wiedzę na temat zasobów zagrody edukacyjnej;
● Doradcy, który jest do dyspozycji, gdy uczniowie mają problem;
● Animatora, który zachęca do działania;
● Obserwatora i słuchacza, który obserwuje uczniów przy pracy;
● Uczestnika procesu dydaktycznego, który nie musi być doskonały i jest przykładem osoby, która uczy się przez całe życie;
● Partnera, który jest gotowy modyfikować przygotowany wcześniej plan pobytu grupy w zależności od sytuacji.
Warto zauważyć, że praca z dziećmi wymaga ciągłego doskonalenia umie- jętności metodyczno-dydaktycznych, co jest dodatkowym obciążeniem dla pra- cownika Zagrody, jednak procentuje w przyszłości na wielu płaszczyznach i jest dodatkowym atutem oferty Zagrody edukacyjnej.
25
Bibliografia
1. Brylińska I., Bachańska M., Zajęcia przyrodnicze na niepogodę. Wyd. RAABE, Warszawa 2009.
2. Budniak A., Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym. Impuls, Kraków 2014.
3. Czaja-Chudyba I., Odkrywanie zdolności dziecka. Wyd. AP, Kraków 2005.
4. Dymara B., Michałowski S., Wollman L., Dziecko w świecie przyrody, Impuls, Kraków 2000.
5. Gardner H., Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. Wydawnictwo „Media Rodzina”, Poznań 2002.
6. Helm J.H., Katz L., Mali badacze. Metoda projektu w edukacji elementarnej, Wydawnictwo CODN, Warszawa 2003.
7. Karolak W., Projekt edukacyjny-projekt artystyczny, Wydawn. Jedność, Kielce 2005.
8. Kielar-Turska M., Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata, WSiP, Warszawa 1992.
9. Klimowska-Bobula E., Lasota A., Metodyka prowadzenia zajęć w warunkach gospodarstwa wiejskiego, CDR, Kraków 2011. Rozwinąć nazwę CDR
10. Lewis D., Jak wychować zdolne dziecko, PZWL, Warszawa 1988.
11. Muchacka B., Czaja-Chudyba I., Strategia wspierania strukturyzacji wiedzy dziecka w sytuacjach edukacyjnych, Impuls, Kraków 2007.
12. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.
13. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992.
14. Rau K., Ziętkiewicz E., Jak aktywizować uczniów. „Burza mózgów” i inne techniki w edukacji, Oficyna Wydawnicza ??? niepełna nazwa wydawnictwa!!!, Poznań 2001.
15. Szuman S., O właściwym sposobie i skuteczności okolicznościowego uczenia dzieci [w:] Dzieła wybrane T. 2, WSiP, Warszawa 1985. Niepełny zapis bibliograficzny, kto jest autorem dzieł wybranych? Też Szuman? Jeśli tak, w bibliografii wystarczy umieścić tylko zapis: Szuman, Dzieła wybrane…
16. Zwiernik J., Alternatywa w edukacji przedszkolnej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996.
informacyjno‑edukacyjnego Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych. Pakiet tworzy 10 poradników:
● Wprowadzenie do zagadnień edukacji w gospodarstwie rolnym
● Prawne uwarunkowania prowadzenia działalności edukacyjnej w gospodarstwach rolnych
● Edukacja w zagrodach edukacyjnych w kontekście dokumentów programowych wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego
● Praktyczne zastosowanie psychologii rozwojowej w zagrodach edukacyjnych
● Podstawy metodyki zajęć organizowanych w warunkach gospodarstwa wiejskiego
● Ścieżka miodu. Twórcze wykorzystanie zasobów gospodarstwa rolnego do celów edukacyjnych
● Ścieżka jajka. Twórcze wykorzystanie zasobów gospodarstwa rolnego do celów edukacyjnych
● Zagrody edukacyjne w promocji produktów lokalnych
● Możliwości wsparcia finansowego działalności gospodarstw edukacyjnych na terenach wiejskich
● Koncepcja i funkcjonowanie Ogólnopolskiej Sieci Zagród Edukacyjnych
