Józef M. Dołęga
Ekofilozofia - nauka na progu XXI
wieku
Studia Włocławskie 9, 69-81
KS. JÓZEF M. DOŁĘGA
EKOFILOZOFIA –
NAUKA NA PROGU XXI WIEKU
Termin „ekofilozofia” wszedł oficjalnie do słownika filozoficznego na VI Zjeździe Filozofii Polskiej w 1995 r. w Toruniu. Odtąd zaczyna funk-cjonować coraz częściej w tekstach publikowanych i w wykładach, znakiem tego są dwa zeszyty „Ateneum Kapłańskiego” 138(2002), z. 2, 139(2002), z. 3 oraz cały szereg publikacji oraz wykłady kursoryczne i monograficzne w uniwersytetach i akademiach. Artykuł prezentuje analizy dotyczące ter-minu, pojęcia, koncepcji, problematyki merytorycznej ekofilozofii; ma na celu przybliżyć czytelnikowi zasadnicze zręby ekofilozofii.
1. Analiza semantyczna terminu „ekofilozofia”
W analizie semantycznej terminu „ekofilozofia” wyjdziemy od zna-komitego tekstu Antoniego B. Stępnia na temat filozofii zamieszczone-go w Słowniku pojęć filozoficznych1.
1. Filozofia – jak wiadomo termin ten pochodzi z języka greckiego:
philosophia i oznacza – umiłowanie mądrości (phileo – miłuję, dążę; so-phia – mądrość, wiedza).
Termin ten posiada wiele odcieni znaczeń, a mianowicie:
– znaczenie najogólniejsze: wiedza o świecie, wiedza dotycząca bytu jako bytu, wiedza dotycząca przedmiotu (przedmiotów), wiedza dotycząca źródeł i granic poznania;
– znaczenie światopoglądowe: oznacza światopogląd zapewniający oso-bie ludzkiej orientację w świecie i umożliwiający życie rozumne; – znaczenie naukowotwórcze oznacza teorie wiedzy naukowej. Termin sophia pierwotnie oznaczał wszelkiego rodzaju teoretyczną i praktyczną mądrość, którą mędrzec (sophos) wyróżniał się wśród prze-ciętnych ludzi. Nadano temu słowu znaczenie przede wszystkim teore-tyczne, które umożliwiało zdobycie jakiejś umiejętności (techne) lub prak-tycznej działalności (arete). Nauczycieli tak pojmowanej wiedzy
no sofistami (sophistes). Natomiast filozofa (philosophos) odróżniano od sofisty i mędrca; filozofowie powinni metodycznie dążyć do zdobycia mą-drości, do zdobycia wiedzy o tym, co naprawdę istnieje.
W związku z tym w myśli europejskiej możemy wyróżnić przede wszystkim dwa zasadnicze znaczenia terminu filozofia: 1) filozofia jako najogólniejsza nauka o świecie lub zbiór kilku ogólnych nauk filozoficz-nych; 2) filozofia jako światopogląd przede wszystkim mający praktycz-ne znaczenie. Oba te rozumienia filozofii nie są przeciwstawpraktycz-ne, a moż-na je rozumieć jako ujęcia komplementarne.
2. Ekofilozofia – termin składa się z trzech wyrażeń greckich:
– oikos – oznacza: środowisko, dom; mieszkanie, siedzibę, mienie rodzinne, gospodarstwo, rodzinę;
– phileo – oznacza: miłuję, dążę;
– sophia – oznacza: mądrość z aspektem teoretycznym i praktycznym. Zatem ekofilozofia, w najogólniejszym rozumieniu, jest nauką filo-zoficzną o środowisku. Inaczej mówiąc ekofilozofia jest nauką filofilo-zoficzną o środowisku przyrodniczym i społecznym, czyli o ekosystemie ziemskim i jego otoczeniu z aspektami teoretycznymi i praktycznymi. Krócej mó-wiąc: ekofilozofia jest nauką o ekosystemie i jego otoczeniu.
Określenia te zawierają terminy, które należy wyjaśnić, a mianowicie: a) n a u k a f i l o z o f i c z n a: charakterystyka tej nauki zawarta jest w epistemologii i metodologii filozofii, analogicznie do filozofii należy wypracować epistemologię i metodologię ekofilozofii, uwzględniając specyfikę w przyjmowanych koncepcjach tej nauki; b) ś r o d o w i s k o: rozumiemy w ujęciu całościowym, czyli ze wszyst-kimi sferami, w których toczy się proces życia i istnieje człowiek, a mianowicie: atmosferą, hydrosferą, litosferą, kosmosferą, bios-ferą, antroposferą;
c) s y s t e m: termin ten jest pomocny w opisie nie tylko różnorakich podsystemów przyrodniczych, ale również w opisie podsystemów spo-łecznych, ekonomicznych, technicznych, przemysłowych itp. Wielki system to jeden wielki obiekt sterowania, który według Mieczysława
Lubańskiego2 charakteryzuje się następującymi właściwościami:
– system ten składa się z podsystemów, które można wyróżnić i opisać;
– każdy z podsystemów ma własny cel działania, a jego efektyw-ność może być oceniana w zależności od procesu sterowania; – cały system ma ogólny cel działania, a jego efektywność ocenia
– w podsystemach, jak też między nimi, zachodzą liczne sprzężenia; – w systemie istnieje hierarchiczna struktura sterowania;
– rozbudowana sieć informacyjna gwarantuje celowe funkcjono-wanie i optymalizację systemu;
– w systemie obserwuje się współdziałanie ludzi, wytworów czło-wieka i środowiska przyrodniczego – wszystkie te elementy sys-temu tworzą środowisko;
d) e k o s y s t e m: na treść terminu ekosystem3 składają się
następu-jące elementy:
– organizmy żywe (biosfera) – czynniki biotyczne; – i człowiek z całą antroposferą;
– oraz czynniki abiotyczne – atmosfera, hydrosfera, litosfera, ko-smosfera, magnetosfera.
W poznaniu naukowym możemy prowadzić badania małych ekosys-temów o dużej złożoności, oraz można rozpatrywać wielki ekosystem ziemski, uwzględniając wszystkie oddziaływania wewnętrzne oraz wpływ otoczenia na ten system, czyli najbliższego otoczenia kosmicznego Zie-mi i Kosmosu;
e) o t o c z e n i e: pojęcie otoczenia jest związane z rozumieniem
sys-temu, a przez system4 rozumiemy zespół różnych elementów
wza-jemnie ze sobą powiązanych, na siebie oddziałujących i stanowią-cych pod pewnym względem całość. Określenie to nawiązuje do filologicznego znaczenia terminu „system” (gr. systema) i podkre-śla taki układ elementów, który tworzy pewną całość uwarunko-waną stałym ładem jego części składowych w świecie realnym lub w sferze poznania ludzkiego. System stanowi całość, w której ele-menty są powiązane z sobą relacjami oddziaływania i stanowią jego strukturę. Każdy system otwarty ma swoje otoczenie. W przy-rodzie i w poznaniu ludzkim występują przede wszystkim syste-my otwarte. Otoczenie jest to rzeczywistość, która wchodzi lub może wchodzić w relacje z systemem;
f) a s p e k t t e o r e t y c z n y e k o f i l o z o f i i oznacza poznanie teoretyczne ekosystemu na różnych poziomach złożoności; g) a s p e k t p r a k t y c z n y e k o f i l o z o f i i oznacza różnego
ro-dzaju zastosowania nauki w ekosystemie, np. sozotechnika.
2. Koncepcje ekofilozofii
Ekofilozofia – jako nowa nauka filozoficzna, ma już bogatą i zróżni-cowaną literaturę na temat teorii, metodologii i koncepcji tej nauki. W tym
miejscu nie dokonujemy szczegółowej analizy poszczególnych ujęć ekofi-lozofii, a tylko prezentujemy ich rejestr, krótką charakterystykę i podsta-wową literaturę.
1. Ekofilozofia jako filozofia ekologii5 – wyrażenie „filozofia
ekolo-gii” w podstawowym znaczeniu funkcjonuje w filozofii nauki i oznacza teorię i metodologię ekologii. W ostatnich dziesiątkach lat XX wieku i na początku XXI wieku wyrażenie to zawiera w swojej treści i zakresie wiele elementów z szeroko rozumianych zagadnień filozoficznych i ochro-ny środowiska. Przykładem takich ujęć są prace Zbigniewa Hulla z Uni-wersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
2. Ekofilozofia jako ekologia człowieka6 – wyrażenie „ekologia
czło-wieka” zastosowane przez Napoleona Wolańskiego do określenia synte-zy wyników badań naukowych z zakresu antropologii prsynte-zyrodniczej, eko-logii i nauk medycznych. W ujęciu tym jest duży zakres zagadnień i re-fleksji antropologicznych o charakterze filozoficznym. Ponadto na począt-ku XXI wiepocząt-ku pojawiły się nowe wyrażenia ujmujące istotne obszary działalności człowieka związanej ze środowiskiem, a mianowicie: ekolo-gia rodziny ludzkiej, ecoloekolo-gia humana, ekoloekolo-gia społeczna.
3. Ekofilozofia jako ekologia humanistyczna7 – w zapowiedzi
Stani-sława Zięby – ma prowadzić badania naukowe nad życiem człowieka w jego aspekcie specyficznie ludzkim i osobowym.
4. Ekofilozofia jako ekologia głęboka8 – koncepcja ta zawiera
zagad-nienia filozoficzne nie tylko w założeniach, ale również w rozwiązaniach problemów szczegółowych związanych z kryzysem i katastrofami ekolo-gicznymi oraz z kryzysem moralnym człowieka.
5. Ekofilozofia jako filozofia ekologiczna9 – wyrażenie
wprowadzo-ne przez Henryka Skolimowskiego, w zestawieniu z takim wyrażeniem, jak „filozofia logiczna”, które już funkcjonuje w słowniku naukowym, może z biegiem czasu uprawomocnić się w języku filozoficznym. Koncep-cja ta rozwijana przez działalność Towarzystwa Przyjaciół Ekofilozofii oraz wielu autorów, którzy są zafascynowani wykładem i ujęciem proble-matyki ekofilozoficznej przez Henryka Skolimowskiego.
6. Ekofilozofia jako ekozofia T10 – jest budowana na filozofii
zwią-zanej z kierunkami panteistycznymi – zarówno historycznymi, jak i współ-czesnymi oraz na założeniach ekologii głębokiej.
7. Ekofilozofia jako filozofia kryzysu ekologicznego11 – orientacja ta
dotyczy przede wszystkim zagadnień etycznych, prawnych, politycznych i ekonomicznych związanych z kryzysem ekologicznym oraz ekologii jako nowego paradygmatu polityki.
8. Ekofilozofia jako ujęcie systemowo-informacyjne ekorozwoju12 –
ujęcie to zawarte w pracach Lesława Michnowskiego znajduje uzasad-nienie i zastosowanie w prognozach rozwoju człowieka i w założeniach zrównoważonego rozwoju.
9. Ekofilozofia jako ekologia uniwersalistyczna13 – pojawia się w
kon-tekście ujęć filozofii uniwersalistycznej, a inaczej mówiąc uniwersalizmu, jako metafilozofii, prezentowanej w Polsce między innymi w pracach Janusza Kuczyńskiego.
10. Ekofilozofia jako praktyczna filozofia przyrody14 – ujęcie to
akcen-tuje zagadnienia przede wszystkim praktyczne i bioetyczne związane z kryzysem ekologicznym. Koncepcja ta w literaturze przedmiotowej w Pol-sce jest prezentowana m.in. przez Zbigniewa Łapko i Annę Lemańską.
11. Ekofilozofia jako część filozofii przyrody15 – koncepcja ta jest
związana z ujęciem filozofii przyrody orientacji arystotelesowsko-tomi-stycznej, gdzie już wyróżnia się filozofię przyrody nieożywionej (kosmo-filozofię) i filozofię przyrody ożywionej (bio(kosmo-filozofię) oraz filozofię śro-dowiska społeczno-przyrodniczego (ekofilozofię).
12. Ekofilozofia jako kulturalistyczna filozofia ekologii
reprezento-wana w Polsce przez Andrzeja Papuzińskiego16.
13. Ekofilozofia jako enwironmentalizm17 – proponowana przez
Wie-sława Sztumskiego z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego w Kato-wicach.
14. Ekofilozofia jako samodzielna nauka filozoficzna18 – o wyraźnie
określonym statucie epistemologicznym i metodologicznym.
15. Ekofilozofia jako światopogląd o aspektach etycznych, prawnych
i moralnych19, szukająca również podstaw w ekoteologii.
16. Ekofilozofia jako filozofia zrównoważonego rozwoju.
17. Ekofilozofia jako filozofia bezpieczeństwa ekologicznego i spo-łecznego.
3. Podstawowa problematyka ekofilozofii
W powstających naukach podstawowym zagadnieniem jest wypraco-wanie statusu epistemologicznego i metodologicznego oraz struktury za-gadnień merytorycznych stanowiących pewną zwartą logiczną całość. W tym miejscu pomijamy szczegółowe analizy zagadnień metateoretycz-nych, a jedynie zwrócimy uwagę na przedmiot badań ekofilozofii.
Każda nauka ma swoją prehistorię. Podobnie i ekofilozofia ma już swoją prehistorię, a mianowicie wszyscy uczeni zajmujący się zagrożenia-mi i ochroną środowiska społeczno-przyrodniczego, a zwłaszcza autorzy
przytoczonych powyżej koncepcji tej nauki, są prekursorami ekofilozo-fii. Biorąc pod uwagę aktualny stan badań naukowych z zakresu ekofi-lozofii, nie sposób dzisiaj określić definitywnie przedmiotu badań tej nauki. Jednak na podstawie istniejącej literatury i toczących się dyskusji na różnych sympozjach i konferencjach naukowych, można przyjąć ro-bocze określenia przedmiotu ekofilozofii:
– jest nim istota i natura środowiska społeczno-przyrodniczego, jego właściwości ilościowe i jakościowe oraz dwustronne związki przy-czynowe między antroposferą a środowiskiem;
– a może krócej: jest nim istota i natura ekosystemu ziemskiego i jego otoczenia (lub ekosystemów i ich otoczenia).
W nurcie określonego myślenia filozoficznego poznanie z zakresu ekofilozofii zmierzałoby do poznania środowiska realnie i faktycznie ist-niejącego; do poznania w aspektach koniecznościowych i przyczynowych, a nie tylko przygodnych; do uzyskiwania uzasadnień tez ekofilozoficznych
racjami logicznymi, ontycznymi, realnymi i przyczynowymi20. Inaczej
mó-wiąc: ekofilozofia jest nauką o systemowym ujęciu problematyki filozo-ficznej środowiska społeczno-przyrodniczego.
Zasadniczym źródłem informacji o środowisku są różne nauki szcze-gółowe, a zwłaszcza ekologia i sozologia. Wydobycie problematyki filo-zoficznej z naukowego obrazu środowiska społeczno-przyrodniczego i kulturowego należy między innymi do zadań ekofilozofii.
Z zagadnień merytorycznych ekofilozofii wymieniamy tylko te, któ-re stanowią zasadniczą strukturę przedmiotową tej nauki. Do niej nale-ży problematyka ogólnofilozoficzna, antropologiczna, aksjologiczna i edukacyjna dotycząca środowiska społeczno-przyrodniczego łącznie ze środowiskiem kulturowym.
Ogólnofilozoficzna problematyka ekofilozofii21 dotyczy istoty i natury
środowiska społeczno-przyrodniczego, jego właściwości ilościowych i jako-ściowych, zmian zachodzących w tych właściwościach oraz związków przy-czynowych między antroposferą a biosferą. Chodzi tutaj przede wszystkim o zdanie sprawy z aktualnego stanu środowiska, źródeł zmian zachodzą-cych w tym środowisku, jego wpływu na życie i zdrowie człowieka, jak rów-nież szukanie podstaw filozoficznych ochrony tego środowiska. Podstawą do prowadzenia badań w tym zakresie są dane z przyrodniczych nauk szcze-gółowych i antropologicznych. Podejmowana problematyka ogólnofilozo-ficzna w ekofilozofii i próby jej rozwiązania są oparte w sensie metodolo-gicznym o tak zwany naukowy obraz świata, w tym przypadku chodzi przede wszystkim o naukowy obraz środowiska społeczno-przyrodniczego.
Antropologiczna problematyka ekofilozofii22 dotyczy przede
wszyst-kim zagadnień filozoficznych związanych z demografią, ontogenezą, an-tropopresją, migracją oraz z strukturalnymi elementami antroposfery, do których zalicza się przede wszystkim naukę, technikę i technologię, sztukę i religię. Punktem wyjścia do tego rodzaju badań są dane z antropologii przyrodniczej, filozoficznej, społecznej i kulturowej oraz z ekologii czło-wieka, sozotechniki, religiologii, filozofii i historii nauki, historii i filozo-fii kultury. Podejmowana filozoficzna problematyka antropologiczna w ekofilozofii oraz sposoby jej rozwiązywania zależy od przyjmowanych przez autorów systemów filozoficznych.
Aksjologiczna problematyka ekofilozofii23 występuje przy
wartościo-waniu życia, zdrowia człowieka, środowiska. Podstawy wartościowania wypracowywane są w aksjologii związanej z filozofią bytu i antropologią. W ramach naszej koncepcji ekofilozofii życie oraz zdrowie człowieka ujmujemy jako wartości najwyższe, ale nie absolutne. Natomiast środo-wisko społeczno-przyrodnicze traktuje się jako wartość podstawową i dobro wspólne. Wypracowane tutaj wartości mogą stać się podstawą wy-pracowania etyki ogólnej oraz etyki środowiskowej, a nawet prawodaw-stwa ekologicznego i moralności. Wydaje się, że wiedza naukowa zwią-zana ze środowiskiem społeczno-przyrodniczym oraz wypracowana i ak-ceptowana etyka środowiskowa mogą stać się podstawą dla ekorozwoju.
Edukacyjna problematyka ekofilozofii24 dotyczy przede wszystkim
podstaw filozoficznych wychowania proekologicznego, a ściślej mówiąc wychowania sozologicznego w rodzinie, w szkole, w masmediach, w or-ganizacjach społecznych, religiach oraz w ogólnej edukacji narodowej. Kształtowanie świadomości wrażliwej na wartość środowiska społeczno-przyrodniczego zależy również od programów nauczania w przedszko-lach, szkołach podstawowych, średnich i na uczelniach wyższych oraz od powszechnej edukacji ekologicznej dorosłych. Ponadto jest to zadanie dla wszystkich zdających sobie sprawę z jakości aktualnego środowiska i jego wpływu na życie na naszej planecie oraz z jego wpływu na życie i zdro-wie człozdro-wieka w naszej Ojczyźnie, jak i na całym śzdro-wiecie. Jest to zadanie
nie tylko dla filozofów – jak pisze M. Barnier25 – ale dla wszystkich
ma-jących wpływ na świadomość społeczną w Polsce i w świecie.
4. Zarys struktury ekofilozofii 4.1. Epistemologia i metodologia ekofilozofii
2) Podstawowe terminy, pojęcia: ekosystem, przestrzeń ekologiczna, bezpieczeństwo ekologiczne, dobro wspólne, i inne
3) Przedmiot badań ekofilozofii 4) Metoda
5) Koncepcje 6) Historia 7) Ośrodki
8) Autorzy, uczeni, twórcy
4.2. Charakterystyka nauk ekologicznych i środowiskowych
1) Podstawowe: ekologia, sozologia – nauka o ochronie środowiska społeczno-przyrodniczego, ekologia człowieka, ekologia ludzka, ekologia społeczna, ekologia rodziny ludzkiej
2) Techniczne: sozotechnika
3) Ekonomiczne: ekoekonomia, sozoekonomia, ekonomia środowi-skowa
4) Filozoficzne: etyka środowiskowa, ekofilozofia, ekoteologia 5) Prawodawstwo ekologiczne, polityka ekologiczna
6) Edukacja środowiskowa (ekologiczna)
7) Przedmiot badań i metodologia nauk środowiskowych
4.3. Filozoficzne zagadnienia w ekofilozofii
1) Analiza semantyczna terminu: środowisko
2) Podstawowe terminy, pojęcia, paradygmaty, np.: ekosystem, prze-strzeń ekologiczna, bezpieczeństwo ekologiczne, i inne
3) Uwarunkowania przyczynowe zmian w środowisku 4) Zmiany ilościowe i jakościowe w środowisku 5) Destrukcje naturalnych struktur środowiskowych 6) Środowisko w oddziaływaniach globalnych
7) Ziemia w oddziaływaniach najbliższego otoczenia kosmicznego
4.4. Antropologiczne zagadnienia w ekofilozofii
1) Problemy demograficzne 2) Problemy migracyjne ludności 3) Zmiany genetyczne
4) Inżynieria genetyczna
5) Zdrowie człowieka i jego zagrożenia w środowisku społeczno-przy-rodniczym
4.5. Aksjologiczne zagadnienia w ekofilozofii 1) Aksjologia 2) Etyka środowiskowa 3) Bioetyka 4) Prawo ekologiczne 5) Ekoestetyka 6) Moralność „ekologiczna”
7) Środowisko jako dobro wspólne całej ludzkości
4.6. Edukacyjne zagadnienia w ekofilozofii
1) Podstawy filozoficzne edukacji środowiskowej 2) Edukacja ekologiczna (sozologiczna)
3) Wychowanie ekologiczne 4) Świadomość ekologiczna
5) Formy edukacji ekologicznej: szkolna, permanentna 6) Formy wychowania ekologicznego
7) Podstawy światopoglądu ekologicznego
5. Aspekty światopoglądowe ekofilozofii
W pobieżnym rejestrze pojęć, które z dużą siłą pojawiły się w publi-kacjach i na konferencjach naukowych, pod wpływem wydarzeń środo-wiskowych XX wieku, należy wymienić następujące: metanoia, konsu-mizm, wartość rozumu, solidność pracy, jakość a nie ilość, umiarkowa-nie, prawa ekologiczne, edukacja i wychowaumiarkowa-nie, globalizm i regionalizm, wpólnotowość, troska o przyszłe pokolenia.
Metanoia – pojęcie znane w Biblii i chrześcijaństwie zostało przypo-mniane również i przez filozofa Leszka Kołakowskiego w kontekście za-grożeń i katastrof środowiska przyrodniczego i społecznego w świecie i Europie. W jego rozumieniu metanoia oznacza całkowitą zmianę men-talności i świadomości indywidualnej, społecznej i politycznej, żeby można było budować cywilizację życia – inny obraz świata i kultury.
Konsumizm – jako postawa i styl życia mimo wszystko nie był
ak-ceptowany w całej rozciągłości przez naukę Kościoła, a zwłaszcza przez moralistów (tak mi się wydaje). W latach 90. XX wieku ze strony forum ekologicznego idzie silna krytyka kultury europejskiej i stylu życia w aspekcie przerostu konsumizmu w wielu dziedzinach.
Racjonalizm i rozum nabierają ponownie znaczenia i wartości
w sensie rozumu i mądrości indywidualnej i narodowej, umiejętności życia i przetrwania w przyszłych pokoleniach.
Solidność pracy – każda praca dobrze wykonana lub doskonale wy-konana ma również znaczenie ekologiczne w wielu aspektach: oszczęd-ności materiałów, ekonomii, wychowania itp.
Jakość a nie ilość – dzieło ludzkie musi być jakościowo prawie
do-skonałe, żeby miało znaczenie ekologiczne.
Umiarkowanie, post, a nawet asceza, mistyka – wszystkie te cnoty,
postawy, potrzeby człowieka mają w naszych czasach wsparcie ekolo-giczne.
Prawa ekologiczne – środowiskowe – przede wszystkim chodzi tutaj
o wypracowanie i odkrycie praw ekologicznych w sensie praw przyrody, praw natury.
Edukacja i wychowanie – nauki ekologiczne potwierdzają starą
praw-dę o znaczeniu edukacji i wychowania w życiu człowieka, społeczeństwa, narodów – w tym przypadku głównie chodzi o poznanie i poszanowanie dzieła stworzenia – zupełnie inny cel edukacji.
Globalizm i regionalizm – z nauk ekologicznych płynie bardziej
zdecydowanie wizja całościowa globu ziemskiego i rodzaju ludzkie-go, a jednocześnie podkreśla się znaczenie rejonu, wartości lokalnych i to zarówno w aspekcie przyrodniczym jak i społecznym oraz kulturo-wym.
Wspólnotowość – efektywne wspólne działanie, współpraca –
syner-gia – podobnie nauki ekologiczne pokazują znaczenie wspólne działania, aby uzyskać efekty znaczące w zagadnieniach ekologicznych.
Troska o przyszłe pokolenia – poczynania ekologiczne w aspekcie
sozologicznym mają przede wszystkim na celu przyszłe pokolenia rów-nież, a może przede wszystkim – człowieka.
Grzech ekologiczny – analiza tego pojęcia oparta na teologicznej
prawdzie o dziele stworzenia jest mocno osadzona w teologii, filozofii i ekofilozofii.
Rachunek ekologiczny – wyrażenie to oznacza praktykę w życiu
re-ligijnym człowieka, który w introspekcji i retrospekcji dokonuje analizy swego życia duchowego z uwzględnieniem swego stosunku do dzieła stworzenia w różnych jego elementach.
Środowisko jako dobro wspólne – tak ujęte środowisko
przyrodni-cze, społeczne i kulturowe stanowi podstawę dla etyki środowiskowej, prawa ekologicznego i ochrony środowiska oraz moralności.
Idee panteizujące – w nurcie myślenia ekologicznego są ujęcia
pan-teizujące nawiązujące do europejskich filozofii tego typu lub do kultur Dalekiego Wschodu, a zwłaszcza Indii.
Skrajny biocentryzm – w etyce środowiskowej znajduje się orienta-cja biocentryczna, która wymaga głębszej analizy zarówno aksjomatów jak i podstaw epistemologicznych i metodologicznych.
Terror ekologiczny – głównie chodzi tutaj o sterowanie systemem
ekologicznym światowym, który pojawia się zarówno w poglądach uczo-nych jak i polityków.
Skrajny antropocentryzm – w świetle wartości ekologicznych i
tro-ski o całe środowisko – pogląd taki budzi wątpliwości.
Wszystkie te poczynania, pojęcia, problemy i zagadnienia, wydaje się, że nie budzą wątpliwości, a jedynie wymagają wsparcia refleksji teologicz-nej, oceny moralnej i etycznej.
6. Zamiast zakończenia
Wypracowanie charakterystyki epistemologicznej i metodologicznej nauk ekologicznych – filozofii nauk ekologicznych; pojęcia i koncepcji kultury ekologicznej; koncepcji państwa ekologicznego; ekologia rodzi-ny ludzkiej; ekologia ducha ludzkiego – to zagadnienia i problemy, któ-re wymagają szczegółowych badań naukowych w najbliższym czasie.
Zapowiedziane sympozja w Polsce o charakterze ekologicznym na-pawają nadzieją, że świadomość potrzeby zmian naszej mentalności w wielu sprawach uzyska nowe przesłanki do jej podjęcia, pogłębienia i zrealizowania.
Przedstawiony zarys problematyki ekofilozofii wymaga dalszych pogłę-bionych analiz i dyskusji w szerszym środowisku uniwersyteckim i akade-mickim. Tak wypracowana ekofilozofia może stać się dobrą podstawą do zaproponowania nowego stylu myślenia filozoficznego w szeroko rozumia-nej problematyce ekologiczrozumia-nej. Szczególnego namysłu i studiów wymagają podstawowe pojęcia, kategorie, paradygmaty ekofilozofii.
PRZYPISY
11Słownik pojęć filozoficznych, pod red. W. Krajewskiego, Warszawa 1996, s. 57–60.
12M. L u b a ń s k i, Informacja – system, w: M. H e l l e r, M. L u b a ń s k i, S.W. Ś l a g a, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki. Wstęp do filozofii przyrody, wyd. 2, Warszawa 1982,
s. 29–31.
13Por. A.M. M a n n i o n, Zmiany środowiska Ziemi. Historia środowiska przyrodniczego i kulturowego, Warszawa 2001, s. 15–17.
14Por. Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, oprac. A. Podsiad, Z. Więckowski, Warszawa 1983, s. 380–381; J. B o c h e ń s k i, O systemie, „Studia Philosophiae Christianae” (SPhCh) 24(1988), nr 2, s. 235–248; Problemy metodologii badań systemowych, Warszawa 1973; S. M ł y n a r k i, Elementy teorii systemów i cybernetyki, Warszawa 1974; Ogólna teoria
Analiza logiczno-metodologiczna, Warszawa 1978; L. v o n B a r t a l a n f f y, Ogólna teoria sys-temów. Podstawy, rozwój, zastosowania, Warszawa 1984; M. L u b a ń s k i, Informacja – system,
art. cyt., s. 14–70; Nauka – technika – system, pod red. W. Gasparskiego i D. Miller, Wrocław 1981.
15Z. H u l l, Filozofia ekologii jako nowa dziedzina filozofowania, w: Filozofia i bioetyka. Materiay VI Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Toruniu 5–9 września 1995 r. Sekcja Bioetyki i ekofilozofii, pod red. W. Tyburskiego, Toruń 1996, s. 9–29; por. A. P a p u z i ń s k i, Metafizycz-ne dziedzictwo nauki jako problem filozofii ekologii, w: Ekofilozofia i bioetyka, pod red.
W. Tyburskiego, Toruń 1996, s. 29–42; Problemy filozofii ekologii, w: Wprowadzenie do
filozoficz-nych problemów ekologii, pod red. A. Papuzińskiego, Bydgoszcz 1999, s. 55–96; O dwóch sposo-bach pojmowania i uprawiania filozofii ekologii. Z filozofii nauk ekologicznych, w: Ochrona środo-wiska społeczno-przyrodniczego w filozofii i teologii, pod red. J.M. Dołęgi, J. W.
Czartoszewskie-go, A. SkowrońskieCzartoszewskie-go, Warszawa 2001, s. 38–45; J.M. D o ł ę g a, Z filozofii nauk
ekologicz-nych, w: Ochrona środowiska społeczno-przyrodniczego w filozofii i teologii, dz. cyt., s. 25–37.
16N. W o l a ń s k i, Glossary of terms for human ecology, Warsaw 1990; Czynniki rozwoju człowieka. Wstęp do ekologii człowieka, pod red. N. Wolański, Warszawa 1972; A. H o r s t, Ekologia człowieka, Warszawa 1976; Ekologia człowieka. Historia współczesności, pod red.
B. Kuźnickiej, Warszawa 1995; N. W o l a ń s k i, Nowoczesność jako sprawność w
przystosowa-niu człowieka do środowiska, „Prakseologia” 1992, nr 1–2, s. 105–127; S. J a r o m i, Ecologia humana – chrześcijańska odpowiedź na kryzys ekologiczny, Kraków 2004; Ekologia rodziny ludz-kiej, pod red. J.W. Czartoszewskiego, J.M. Dołęgi, Olecko 2000; B. C a m p b e l l, Ekologia człowieka. Historia naszego miejsca w przyrodzie od prehistorii do czasów współczesnych,
War-szawa 1995; D. K i e ł c z e w s k i, Ekologia społeczna, Białystok 1998.
17Por. S. Z i ę b a, Ku ekologii humanistycznej, „Człowiek i Przyroda” (CziP) 1994, nr 1, s. 7–13; Humanizm ekologiczny, vol. 1: Jakiej filozofii potrzebuje ekologia, ochrona przyrody
a ochrona człowieka, pod red. L. Pawłowskiego i S. Zięby, Lublin 1992; W. Ty b u r s k i, Pojed-nać się z Ziemią. W kręgu zagadnień humanizmu ekologicznego, Toruń 1993; Humanizm ekolo-giczny, vol. 4B: Technika szansą czy zagrożeniem (aspekty techniczne), pod red. Iwo Pollo
i Z. M. Kozaka, Lublin 1996; S. Z i ę b a, Natura i człowiek w ekologii humanistycznej, Lublin 1998; t e n ż e, Historia ekologii, Lublin 2004.
18B. D e v a l l, G. S e s s i o n s, Ekologia głęboka. Żyć w przekonaniu, iż Natura coś zna-czy, Warszawa 1994; R. B z d a k, Problem możliwości teoretycznego uzasadniania głębokiej eko-logii, w: Człowiek i środowisko – humanistyka i ekologia. Prace Olsztyńskiego Sympozjum Ekolo-gicznego, Olsztyn 5–6 maja 1994 roku, pod red. J. Dębowskiego, Olsztyn 1995, s. 91–96;
A. S y n o w i e c k i, Człowiek – z ziemi wzięty, CziP 1994, nr 1, s. 41–92; K. Wa l o s z c z y k,
Kryzys ekologiczny w świetle ekofilozofii, Łódź 1996, s. 228–241.
19Por. H. S k o l i m o w s k i, Filozofia żyjąca. Ekofilozofia jako drzewo życia, Warszawa 1992; D. K i e ł c z e w s k i, Wybrane nurty filozofii ekologicznej, Białystok 1993, s. 5–32; K. Wa l o s z c z y k, Kryzys ekologiczny w świetle ekofilozofii, Łódź 1996, s. 207–228; H. S k o l i m o w s k i, Medytacje, Wrocław 1991; t e n ż e, Wizje Nowego Millennium, Kraków 1999; t e n -ż e, J.K. G ó r e c k i, Zielone oko kosmosu. Wokół ekofilozofii w rozmowie i esejach, Wrocław 2003.
10Por. B. D e v a l l, G. S e s s i o n s, Ekologia głęboka, dz. cyt., s. 289–293; M. R y s z -k i e w i c z, Mat-ka Ziemia w przyjaznym -kosmosie. Gaja i zasada antropiczna w dziejach myśli
przyrodniczej, Warszawa 1994; B. J a k u b o w s k a, Gaja – wiecznie żywa, „Studia Ecologiae
et Bioethicae” 1(2003), s. 593–604.
11Por. E. P h i l l i p s, Crisi in Atmosphere: The greenhause factor, Phoenix 1990; V. H o -s l e, Philo-sophie der ökologi-schen Kri-se, München 1994; Z. P i ą t e k, Filozoficzne korzenie
kryzysu środowiskowego, w: Człowiek i środowisko..., dz. cyt., s. 43–50.
12L. M i c h n o w s k i, Jak żyć? Ekorozwój albo..., Białystok [b.r.w.]; Ekorozwój szansą przetrwania cywilizacji, pod red. B. Zaufal, M. Białeckiej, t. 3, Kraków 1986; L. M i c h n o w
-s k i, Czy regre-s człowieczeń-stwa?, War-szawa 1999.
13Por. J. K u c z y ń s k i, Udomowienie Ziemi. Interpretacja Leszka Kołakowskiego projek-tu metanoi, w: Ziemia naszym domem, pod red. J. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 155–178;
14Por. Z. Ł e p k o, Ku ekofilozofii, SPhCh 30(1994), nr 1, s. 21–34; t e n ż e, Ekofilozofia jako praktyczna filozofia przyrody, w: Człowiek i środowisko..., dz. cyt., s. 37–42; A. L e m a ń
-s k a, Praktyczna filozofia przyrody alternatywą kla-sycznej filozofii przyrody, SPhCh 33(1997), nr 1, s. 133–138; Z. Ł e p k o, Antropologia kryzysu ekologicznego, Warszawa 2003.
15Por. J.M. D o ł ę g a, W kierunku ekofilozofii, w: Ekofilozofia i bioetyka, dz. cyt., s. 19–25. 16Por. A. P a p u z i ń s k i, Życie – nauka – ekologia. Prolegomena do kulturalistycznej filozofii ekologii, Bydgoszcz 1998.
17Por. W. S z t u m s k i, Enwironmentalizm i cywilizacja życia, Katowice 1997.
18Por. J.M. D o ł ę g a, Z zagadnień metateoretycznych i merytorycznych ekofilozofii, SPhCh 32(1996), nr 1, s. 270–278; J.M. D o ł ę g a, Ekologia w teologii i filozofii chrześcijańskiej, w: Wprowadzenie do filozoficznych problemów ekologii, pod red. A. Papuzińskiego, Bydgoszcz 1999, s. 133–163; t e n ż e, Problematyka ochrony środowiska społeczno-przyrodniczego w
sozolo-gii i ekofilozofii, w: Ochrona środowiska w filozofii i teolosozolo-gii, pod red. J.M. Dołęgi i J.W.
Czarto-szewskiego, Warszawa 1999, s. 10–26.
19Por. J.W. C z a r t o s z e w s k i, Zagadnienie światopoglądu w edukacji ekologicznej, „Stu-dia Ecologiae et Bioethicae” 1(2003), s. 505–518; Ochrona środowiska
społeczno-przyrodni-czego w filozofii i teologii, dz. cyt.; Ochrona środowiska w filozofii i teologii, dz. cyt.
20Por. K. K ł ó s a k, Z teorii i metodologii filozofii przyrody, Poznań 1980, s. 46–49, 105, 113; J.M. D o ł ę g a, Stosunek ruchu do materii w ujęciu klasycznej filozofii przyrody, Warszawa 1986, s. 29–30.
21Por. S. Z i ę b a, Życie w aspekcie ekologicznym, CziP 1995, rr 2, s. 5–21; J. D ę b o w -s k i, Filozoficzne źródła reflek-sji ekofilozoficznych, Ol-sztyn 1996.
22Por. N. W o l a ń s k i, Rozwój biologiczny człowieka, cz. 1 i 2, wyd. 6, Warszawa 1986; S. K o w a l c z y k, Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 1990; Człowiek – osoba – płeć, pod red. M. Wójcik, Warszawa 1998; N. W o l a ń s k i, Rozwój biologiczny człowieka, Warszawa 2005.
23Por. K. K l o s k o w s k i, O naczelnej zasadzie etycznej relacji, w: Człowiek i środowi-sko..., dz. cyt., s. 107–112; W. Ty b u r s k i, Etyka środowiskowa a paradygmat antropocentry-zmu, w: Ekofilozofia i bioetyka, dz. cyt., s. 65–72; Z. P i ą t e k, Dylematy etyki środowiskowej,
w: Ekofilozofia i bioetyka, dz. cyt., s. 43–64; Ekonomia, ekologia, etyka, pod red. W. Tyburskie-go, Toruń 1996; J. Ł u k o m s k i, Próba zbudowania chrześcijańskiej etyki środowiska
natural-nego, Radom 1998.
24Por. Materiały II Ogólnopolskiej Konferencji Ochrona środowiska w nauczaniu i wycho-waniu, pod red. M. R. Dudzińskiej i L. Pawłowskiego, Lublin 1993; Chronić by przetrwać, pod
red. C. Napiórkowskiego i W. Koca, Niepokalanów 1992; Edukacja ekologiczna wobec
współ-czesności i wyzwań przyszłości, „Przyroda i Człowiek” (zeszyt specjalny), Opole – Pokrzywna
1995; Edukacja środowiskowa. Agenda 21 – realizacja zadań edukacyjnych, pod red. D. Cichy, Warszawa 1997; Problemy dydaktyki i wychowania w Akademii Rolniczej w Poznaniu, 14:
Edu-kacja i świadomość ekologiczna, Poznań 1997; I. F u d a l i, Ekologiczne wyzwania regionalnych programów edukacji środowiskowej, Kielce 1997; J. F r ą t c z a k, Świadomość ekologiczna dzieci, młodzieży i dorosłych w aspekcie edukacji szkolnej i nieszkolnej, Bydgoszcz 1995; J.M. D o ł ę
-g a, Znaczenie sozolo-gii i ekofilozofii w systemie edukacji ekolo-gicznej, w: Hipoteza ekolo-gii
eko-logicznej, pod. red. J.L. Krakowiaka, J.M. Dołęgi, Warszawa 1999, s. 53–65; „Edukacja
Biolo-giczna i Środowiskowa” 2004, nr 2–3(10–11).
