Zarys dziejów (archi)diecezji wileńskiej

R

O

Z

P

R

A

W

Y

S tu d ia Teologiczne Biał. D roh. Łom ża

5 - 6 (1987-1988)

KS. TADEUSZ KRA H EL

ZARYS DZIEJÓW (ARCHI)DIEZECJI W ILEŃSKIEJ

T r e ś ć : W stęp; I. P o w stan ie b isk u p stw a w ileńskiego; II. T ery to riu m ; III. U po­ sażenie; IV. B iskupi; V. K a p itu ły ; VI. S ynody d iecezjalne; VII. Szkolnictw o i d zia­ łalność c h a ry ta ty w n a ; V III. D uchow ieństw o i jego działalność d u sz p aste rsk a; IX. S a n k tu a ria ; X. A rch id iecezja W ileńska.

W STĘP

Wszelkie jubileusze skłaniają do spojrzenia w przeszłość. 600 lat

istnienia Diecezji Wileńskiej, w ostatnich 63 latach jako archidiecezji,

stanowi do tego okazję szczególną. Było to biskupstwo powstałe w na­

stępstwie chrztu Litw y i w swoich dziejach obejmowało terytoria litew ­

skie, polskie, ruskie i łotewskie. Stanowiło największą diecezję Rzeczy­

pospolitej przedrozbiorowej, a także i Polski międzywojennej i było

bardzo złożone pod względem narodowościowym i wyznaniowym. Ta

mozaika w ewnętrzna, olbrzymi teren oraz skomplikowane dzieje poli­

tyczne i religijne składają się na niezwykle bogatą, barw ną, a także

i trudną historię tego Kościoła lokalnego.

Na tem at biskupstw a wileńskiego napisano już wiele i w ydano cały

szereg wartościowych źródeł. Pisali głównie Polacy i Litwini. W bada­

niach nad tą diecezją m ają też swój w kład Rosjanie, Niemcy, Francuzi

i Białorusini. Nie prezentujem y jednak stanu badań, gdyż na ten tem at

jest specjalna dysertacja, powstała kilkanaście lat temu, która do

dziś nie straciła swej aktualności1.

W niniejszym zarysie dziejów (archi'diecezji wileńskiej prezentuje

się najważniejsze zagadnienia z historii biskupstw a w ciągu sześciu

wieków: powstanie, terytorium , uposażenie, biskupi, kapituły, synody

diecezjalne, szkolnictwo kościelne i działalność charytatyw ną, ducho­

wieństwo i duszpasterstwo, sanktuaria oraz jako odrębne zagadnienie

okres archidiecezji wileńskiej. Ponieważ w tym tomie studiów są

spe-1 T. K r a h e l , H istoriografia (a rc h id ie c e zji w ile ń sk ie j do 1939 roku. W: S tu d ia z h istorii K ościoła w Polsce, t. 5, W arszaw a 1979, s. 3 -1 7 9 .

cjalne opracowania na tem at organizacji parafialnej, pow stania m etro­

polii wileńskiej, zakonów, reform acji i reform y katolickiej, Kościoła

wschodniego na interesującym nas terenie, sem inariów duchownych

oraz archidiecezji w czasie II w ojny światowej, dlatego te zagadnienia

pominąłem w swoim zarysie. Te zagadnienia, które w moim opracowa­

niu stanow iłyby tylko części rozdziałów, uwzględniłem w tekście mej

pracy z odesłaniem do odpowiedniego opracowania, natom iast tych, które

stanow iłyby odrębne rozdziały — nie uwzględniałem.

Ograniczona objętość zarysu powoduje, że omówienia poszczegól­

nych zagadnień są bardzo krótkie. Niesie to ze sobą niebezpieczeństwo

pew nych uproszczeń, uogólnień czy pominięć. Nie wdawałem się też

w dyskusje i polemiki. Mam nadzieję, że kiedyś będzie możliwe w yda­

nie szerszej i uzupełnionej w ersji tegoż zarysu. Ażeby uniknąć przeła­

dowania przypisam i, ograniczyłem dokum entację do najważniejszych

źródeł i opracowań.

I. PO W STA N IE B ISK U PST W A W ILEŃ SK IEG O

1. C h r z e s t L i t w y

D aw n a L itw a leżała z d ala od potęg p olitycznych i głów nych ośrodków cy­ w ilizacji. D latego też dość późno w eszła n a u d o k u m e n to w an ą a re n ę historyczną. Po ra z p ierw szy n a k a r ta c h źródeł h isto ry c zn y c h L itw a p o ja w iła się w 1009 r. w zw iązku ze śm iercią m ęczeńską św. B ru n o n a z K w e rfu rtu w czasie jego w y ­ p ra w y m isy jn ej do P ru só w , p o p ie ra n ej przez polskiego w ładcę B olesław a C h ro ­ brego. W R o czn ika c h K w ed lirib u rg skich pod w sp o m n ia n ą d a tą zanotow ano, iż m isjo n arz te n został za m ordow any w ra z z 18 to w arzy szam i n a p o g ran iczu R usi i L itw y (in conjinio R usciae et L itu a e)2. Z ginął on praw d o p o d o b n ie w k r a ju Jaćw ieży.

S pośród n aro d ó w b ałty ck ich jed y n ie L itw in i zdołali obronić sw o ją niezależ­ ność i rozw inąć się w rozległe państw o. P ru so w ie, Jadźw ingow ie oraz p lem iona ło tew skie uległy w X III w. przem ocy niem ieckich K rzy żak ó w i K aw aleró w M ie­ czowych. L itw in i zaś dzielnie b ro n ili się n a jp ie rw p rzed R usią, n a s tę p n ie p rzed n ap o re m n iem ieckich zakonów . K aw alero w ie M ieczowi po klęsce za d an e j im przez Z m udzinów pod S zaw lam i połączyli się w 1237 r. z K rzyżakam i. L itw in i u rz ą d z a li też łupieżcze w y p ra w y n a ziem ie sw oich sąsiadów , w ty m ta k ż e i n a Polskę. Od p ierw szej połow y X III w . zaczęli rozciągać sw ą w ładzę n a sąsiednie ziem ie ru sk ie, n a jp ie rw n a R uś C zarn ą8.

P ierw sze w y ra źn e p ró b y ch ry stia n iz a c ji L itw y d a tu ją się n a w iek X III. Szły one ze stro n y P o lsk i oraz niem ieck ich zakonów , osiadłych n a d B a łty k iem n a zie­ m iach łotew sk ich i p ru sk ic h . Z agrożony k o a lic ją a n ty lite w sk ą k siążę M endog obiecał m istrzo w i in fla n c k ie m u p rzy ję cie chrztu. W o bietnicy te j k ry ła się g ra polityczna, gdyż chodziło o pozyskanie sobie jednego z n ajg ro ź n iejszy c h w rogów . W yko n u jąc zobow iązania, książę M endog w 1251 r. p rz y ją ł chrzest, w dw a la ta później o trzy m ał od pap ieża In nocentego IV k o ro n ę k ró lew sk ą i uroczyście k o ­ ro n o w a ł się w N ow ogródku n a k ró la. A rc y b isk u p g n ieźnieński P e łk a w yśw ięcił w 1253 r. polskiego d o m in ik an in a W ita n a b isk u p a litew skiego, a K rzyżacy z a r ­ cy b isk u p em ry sk im A lb erte m , p rze ciw d ziała jąc w pływ om polskim , doprow adzili w ty m sa m y m ro k u do w y św ięcen ia n a b isk u p a C h ry stian a . Na polecenie pap ieża zostało założone ró w n ież b isk u p stw o litew sk ie. J e d n a k sy tu a c ja w ew n ę trz n a w p ań stw ie jeszcze n ie d o jrza ła do ch ry stian iz ac ji. Ź ró d ła nie p rz e k a z u ją in fo r­

2 M o n u m e n ta Poloniae H istorica, t. 2, L w ów 1872, s. 769. 3 J. O c h m a ń s k i , H istoria L itw y , W rocław 1982, s. 46 ns.

ZARYS DZIEJÓW ₉

m acji o ak c ji c h ry stian iz ac y jn ej, o z a k ła d a n iu kościołów . Ze śm iercią trag iczn ą M endoga w 1263 r. kończy się pierw sza p ró b a ch ry stian iz ac ji L itw y. W ielu h i­ sto ry k ó w uw aża, że k ró l te n po chrzcie w rócił do p ogaństw a. Jego decyzja p rzy - jęcią ch rz tu by ła p o d y k to w an a w y ra źn ie u w a ru n k o w a n ia m i p o litycznym i4.

W k ońcu X III w. pew ne obietnice ch rz tu czynił k siążę W itenes, po nim jego b r a t i n astęp c a na tro n ie książęcym G iedym in, a ta k ż e jego synow ie K ie jstu t i O lgierd. W szystkie te obietnice były czynione w określo n y ch w a ru n k a c h poli­ tycznych i należy je tra k to w a ć jako posunięcia d y plom atyczne w tru d n y c h dla L itw y okolicznościach5. Z a ty c h w ładców ch rześcijań stw o n a L itw ie było już zn an e w obrząd k u w schodnim i zachodnim . P ań stw o litew sk ie obejm ow ało o lb rzy ­ m ie te ry to ria ru sk ie z lu d n o ścią p raw o sła w n ą . Synow ie książęcy, p rz e jm u ją c y w ładzę w ru sk ic h dzielnicach p ań stw a, p rzy jm o w a li ch rzest w o b rzą d k u w sch o d ­ nim . C órki książęce, w ychodząc za m ąż za w ładców chrześcijańskich, rów nież przy jm o w ały chrzest. T ak np. có rk a k sięcia D o w sp ru n k a w yszła za m ąż za k się ­ cia halickiego D aniela, có rk a T ro jd en a w yszła za m ąż za k sięcia m azow ieckiego B olesław a (w 1279 r.), A ldona G iedym inów na w 1325 r. za K azim ierza W iel­ kiego, a D a n u ta K ie jstu tó w n a w 1376 r. za księcia czersko-w arszaw skiego J a ­ nusza6. Na L itw ie m ieszkali też P olacy u p ro w a d ze n i ta m przez L itw in ó w w cza­ sie w y p ra w n a ziem ie polskie. T ak np. w n ap a d zie w 1277 r. zag arn ięto około 40 tysięcy jeńców , w 1294 — 15 tysięcy, 1323 — 10 tysięcy, a w 1376 — 23 ty ­ siące7. Być może, iż liczby te są zaw yżone, ale je st fa k te m bezspornym , że jeń cy w o jen n i z Polski, a w ięc chrześcijanie, b y li osadzani n a L itw ie. W śród n ic h z pew nością byli też k ap łan i. Z resztą G iedym in w 1323 r. w liście do fra n c is z k a ­ nów p ro w in cji sask iej p ro sił o k a p ła n ó w do obsługi kościołów fra n ciszk ań sk ich w W ilnie i N ow ogródku, ale u m ie ją cy c h po polsku, sem igolsku i po ru sk u , „takich, jacy te ra z są i daw n iej b y li”8. N iew ykluczone, iż w m iejscow ościach, gdzie Polacy byli w w iększej liczbie, b u d o w ali sobie i św ią ty n ie kato lick ie. W uk ład zie z 1379 r. je st w zm ian k a o w siach polskich, zn a jd u ją cy c h się n a d środkow ym N iem nem 9.

Z budow anie pierw szego kościoła k atolickiego n a L itw ie z p ew nością m iało m iejsce w czasach M endoga, lecz po odpad n ięciu tego w ładcy od ch rz eśc ija ń stw a lu b po jego śm ierci, św ią ty n ia ta została zniszczona czy też p rzeznaczona do in ­ nych celów. P óźniej, za czasów W itenesa, w k o ń cu X III w., praw d o p o d o b n ie zbudow ano kościół dla cudzoziem ców 10. P o tem pew ne ju ż w iadom ości są o św ią­ ty n ia ch fra n ciszk ań sk ich w W ilnie (św. M ikołaja) i N ow ogródku oraz do m in i­ k ań sk iej w W ilnie11. Z a rząd ó w W itenesa n a jego dw orze byli fra n ciszk an ie, k tó ­

4 P ró b y ch ry stian iz ac ji L itw y p rze d 1386 r. tu tylk o sygnalizuję. N a te n te m a t je st już obszerna lite r a tu ra ; W. A b r a h a m , P olska a ch rzest L itw y . W: P olska i L itw a w d zie jo w y m sto su n ku , W arszaw a 1914, s. 1 - 36; Tenże, P ow stanie organi­ za c ji Kościoła łacińskiego na R usi, t. 1, L w ów 1904; K. C h o d y n i c k i , P róby zaprow adzenia ch rześcija ń stw a na L itw ie p rze d r. 1386. P rz e g lą d H istoryczny, 18 (1914), s. 215-319; S. H o ł o d o k , P róby ch rystia n iza c ji L icw y p rze d ro k ie m 1386, W iadom ości K ościelne A rchidiecezji w B iałym stoku, 4 (1978), n r 2 s. 115 -122; Z. I v i n s k i s , K rikśc io n y b es kelias L ie tw o n , Tiesos K elias, 1938 n r 5, s. 273 -312; Tenże, M indzugas ir jo K aruna, A idai, 1954, n r 1, s. 1 - 8 , n r 2, s. 5 4 -5 9 ; M. K o ś ­ na a n, Pogaństw o, chrześcija ń stw o i s y n k r e ty z m na L itw ie w dobie p rzedreforrna- c y jn e j, K o m u n ik a ty M azursko-W arm ińskie; 1972, n r 1, s. 103-137; H. P a s z k i e ­ w i c z , Jagiellonow ie a M oskw a, t. 1: L itw a a M o skw a tu X I I I i X I V w ie k u , W a r­ szaw a 1933 i in.

5 Por. M. K o s m a n , D rogi z a n ik u pog a ń stw a u B ałtów , W rocław 1976, s. 16 ns. 0 W. A b r a h a m , P olska a ch rzest L itw y , s. 10.

7 Tam że, s. 12 -1 4 ; H. P a s z k i e w i c z , O genezie i w artości K rew a, W arsza­ w a 1938, s. 220.

8 W. A b r a h a m , P olska a ch rzest L itw y , s. 19.

s J. F i j a ł e k , W n u k K iejstu ta , Ja n ks. d ro h iczyń ski, K w a rta ln ik H isto ry cz­ ny, 28 (1914), s. 192-193.

10 M. K o s m a n , P ogaństw o, s. 117.

rzy pro w ad zili jego k an c elarię. Byli też i diacy p raw o sła w n i do p isa n ia pism w języ k u ru sk im . W czasach G iedym ina do rad cą p rzy nim był d o m in ik an in M ikołaj i w zm ian k o w an i są fra n c isz k a n ie H e n ry k i B ertold, czasem także uczestniczący w posiedzeniach r a d y 12.

M im o iż ch rz eśc ija ń stw o n a L itw ie było zn an e ju ż od daw n a, to je d n ak czas n a ch ry stian iz ac ję L itw in ó w p rzyszedł dopiero za rządów k sięcia Jagiełły, sy n a O lgierda. C zynnikiem o d strasza jąc y m od ch rz tu byli K rzyżacy i K aw alero w ie M ieczowi, k tó rzy pod p re te k ste m n a w ra c a n ia chcieli n arz u cić L itw in o m sw oją w ładzę, podobnie ja k u czynili to z P ru s a m i i Ł otyszam i. K rzy żacy w la ta c h 1345 -1382 zorganizow ali aż 96 w y p ra w n a L itw ę, niszczących ogniem i m ieczem k ra j. Z agrożenie ze stro n y K rzy żak ó w było w ięc ogrom ne13. P o n ad to zm ieniła się n a n iekorzyść L itw y sy tu a c ja n a w schodzie. Po zw ycięstw ie w o jsk w ielkiego księcia m oskiew skiego D y m itra n a d T a ta ra m i n a K u lik o w y m P o lu w 1380 r. w zrósł a u to ry te t M oskw y i w zm ogło się ciążenie k u n iej pogran iczn y ch k się stw ru sk ich . W d o d a tk u m e tro p o lita p raw o sła w n y C yp rian , przenosząc się po tej b itw ie z K ijo w a do M oskw y, podniósł je j znaczenie ja k o c e n tru m K ościoła p r a ­ w o sła w n e j R usi. Jagiełło, p rze jąw sz y w 1377 r. w ładzę w p a ń s tw ie po sw oim ojcu O lgierdzie w obliczu zagrożeń zew n ętrzn y c h i k o n flik tó w w ew n ętrz n y ch , po k ilk u la ta c h w a lk i a k c ji dyplom atycznych, zdecydow ał się n a ch rz est i u n ię z P olską. C h rzest z rą k K rzyżaków o d p ad a ł całkow icie. B rano pod u w ag ę M oskwę, 0 czym św iadczyłyby rozm ow y w sp ra w ie m a łże ń stw a Ja g iełły z có rk ą D y m itra D ońskiego, ale ch rzest p raw o sła w n y n ie u su w a ł n iebezpieczeństw a krzyżackiego (nadal głosiliby, że n a w ra c a ją L itw ę, ty m razem schizm atycką), a p o n ad to g ro ­ ził u tr a tą ziem ru sk ich , niezadow oleniem b o ja ró w litew sk ic h i n a dłuższą m etę ru te n iz a c ją L itw in ó w 14. W ta k ie j sy tu a c ji do jrzew ała m yśl ch rz tu z P o lsk i i unii z ty m pań stw em , rów nież zagrożonym przez K rzyżaków .

Dziś tru d n o je s t ustalić, k to zain icjo w ał rozm ow y p ro w ad zące do ch rz tu 1 zw iązku dw óch p ań stw . L atopis lite w sk i podaje, iż „poczęli L achow ie z K ra ­ k o w a posyłać do w ielkiego k n ia z ia Ja g ie łły z tym , b y p rz y ją ł ch rz e st sta re h o R zym u i by p o ją ł k ró le w n ę ich Ja d w ig ę za żonę i sta ł się u n ic h w K rak o w ie k ró le m n a w szy stk iej ziem i la c k ie j”15. N ato m iast Długosz pisze: „W ielki książę Jagiełło n a w ieść, że dziew iczą k ró le w n ę Jad w ig ę, córkę L u d w ik a, sprow adzono z W ęgier do K ró lestw a Polskiego i ozdobiono k o ro n ą k ró lew sk ą oraz pow ierzono jej p ełn e rzą d y n a d całym K ró lestw e m P olskim , k ie d y się n ad to dow iedział z u staw iczn ie p o w ta rz a n y c h plo tek i częstych doniesień sw oich posłańców , k tó ry ch w y sy łał n a zw iady, że w sp o m n ia n a k ró le w n a je s t ta k dalece urodziw a, iż uznano, że w te j chw ili nie m a ró w n e j sobie n a całym św iecie, w y sy ła sw oich braci, d w u k sią ż ą t S kirg iełłę i B orysa oraz sta ro s tę w ileńskiego H a n u la do K rak o w a, do kró lo w ej Ja d w ig i i p ra ła tó w oraz p an ó w polskich, by pro sili o rę k ę w sp o m ­ n ia n e j k ró lew n y dla niego”19.

W w y n ik u sp o tk a n ia poselstw a polskiego z Ja g ie łłą i k sią żę tam i oraz b o ja ­ ra m i litew sk im i w K rew ie p o w sta ł 14 V I I I 1385 r. d okum ent, zw an y a k te m u n ii k rew sk ie j, o k re śla ją c y w a ru n k i polsko-litew skiego zw iązku. N a m ocy tego a k tu P olacy pow oływ ali Ja g iełłę n a tro n p o lski i o d daw ali m u k ró lo w ą Ja d w ig ę za m ałżonkę, n a to m ia st Jag iełło w śró d sw oich zobow iązań n a pierw szy m m iejscu w y m ie n iał obietnicę p rzy ję cia c h rz tu w ra z z k sią ż ę ta m i jeszcze nie ochrzczonym i i lu d e m lite w sk im 17.

12 M. K o s m a n , Drogi za n ik u pogaństw a, s. 20. 13 J. O c h m a ń s k i , H istoria L itw y , s. 70.

14 Tam że, s. 74; J. O c h m a ń s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie w średniow ieczu, P o zn ań 1972, s. 6 - 7 .

15 J. O c h m a ń s k i , H istoria L itw y , s. 74.

18 J. D ł u g o s z , R o czn ik i czyli K r o n ik i sław nego K ró lestw a P olskiego, K się­ ga X , W arszaw a 1981, s. 188.

-ZARYS DZIEJÓW 11

W prow adzanie w życie zobow iązań k re w sk ic h rozpoczęło się w początkach 1386 r. S zlach ta p olska ze b ra n a w L u b lin ie obw ołała w ład cę L itw y sw ym królem , 0 czym zaw iadom iono go 111 1386 r. w W ołkow ysku18. Jag iełło w lu ty m tego ro k u p rzy b y ł do K rakow a. P rz e d te m z S an d o m ierza w y słał D y m itra z G o ra ja do m istrz a krzyżackiego K o n ra d a Z o ellnera z zaproszeniem n a ojca chrzestnego oraz w zięcia u działu w uroczystości ślu b n e j i k o ro n ac y jn ej. C h rzest Ja g iełły i n ie k tó ry c h jego b rac i (K orygiełły, W igunta i S w idrygiełły) m iał m iejsce 1 5 II 1386 r. w k a te d rz e w aw elskiej. C hrztu udzielił arc y b isk u p g n ieźnieński Bodzęta. Jagiełło otrzy m ał n a chrzcie im ię W ładysław a, a ojcem ch rz estn y m b y ł k siążę W ładysław Opolczyk. Trzeciego dnia po chrzcie odbył się ślub now o ochrzczonego księcia z Jadw igą, a 4 m a rc a k o ro n a c ja n a k ró la 19.

P o chrzcie w ład cy litew skiego, będącym p ierw szy m etap e m ch rz tu L itw y, po ro k u n a stą p ił d ru g i e tap — ch rz est L itw in ó w w ich k r a ju . Z im ą 1386/87 r. k ró l Jagiełło przy b y ł w ty m celu n a L itw ę „w to w arz y stw ie p rała tó w , dok to ró w i m ę ­ żów pobożnych i osób duchow nych w w iększej liczbie”20. O n a s tę p u ją c y m te ra z chrzcie L itw inów bezcenna je st opow ieść D ługosza, choć n iew olna od szeregu n ie ­ ścisłości. Oto fra g m e n ty (nie budzące zastrzeżeń) tego opisu: „A po przy b y ciu n a L itw ę urząd ził w P opielec zjazd w W ilnie. K iedy ta m na rozkaz k ró lew sk i zgrom adzili się b rac ia k ró la, k sią żę ta tro c k i S kirgiełło, grodzieński W itold, k ijo w ­ sk i W łodzim ierz, now ogrodzki K o ry b u t oraz sp o ra liczba ry ce rz y i lu d u , przez w iele dni k ró l p o lski W ład y sław z pom ocą ch rz eśc ija ń sk ich k sią żą t, k tó rz y się zgrom adzili, p rac o w a li n a d ry c e rz a m i i ludem , ab y porzuciw szy fałszy w y ch bo ­ gów, k tó ry ch d otąd czcili zw iedzeni fałszem i błędem pogan, zgodzili się u zn ać 1 p rzy ją ć w ia rę i k u lt jednego, p raw dziw ego Boga i jego c h rz eśc ija ń sk ą religię. K iedy b arb a rz y ń cy sprzeciw iali się te m u i tw ierdzili, że je st rzeczą niegodziw ą i n ie ro z tro p n ą w b re w zw yczajom p rzodków opuszczać i n a ra ż a ć n a zniszczenie siebie i sw oje b ó stw a (...), k ró l W ładysław k a z a ł n a oczach b arb a rz y ń có w zgasić uzn aw an y przez n ich za w ieczny ogień w m ieście W ilnie, głów nym m ieście i s to ­ licy n aro d u (...). Po rozbiciu zaś i zniszczeniu bożków , k ie d y naocznie p rze k o n ali się o fałszyw ości sw oich bóstw , k tó re ich do te j pory, ja k się przek o n ali, zwodziły, cały lu d i n a ró d litew sk i z gotow ością i o ddaniem zgodził się ch ę tn ie p rzy ją ć w ia rę chrześcijańską i w yrzec się daw nego błędu. N auczeni przez k a p łan ó w polskich, a raczej przez k ró la W ładysław a, k tó ry zn ał język tego n a ro d u i k tó reg o ch ętn ie słuchali, w ciągu k ilk u d n i p ra w d w iary , w k tó re należy w ierzyć, M odlitw y P a ń ­ skiej i S k ład u A postolskiego, zostali obm yci w odą C h rztu Św iętego. P obożny k ró l W ładysław daw ał k aż d em u człow iekow i z lu d u po p rzy ję c iu ch rz tu now e szaty, koszule i odzież z su k n a przyw iezionego z P o lsk i”21.

Z pew nością ro k czasu, ja k i u p ły n ą ł od ch rz tu Ja g iełły do ch rz tu n a ro d u li­ tew skiego, był o kresem in te n sy w n y ch p rzy g o to w ań i w P olsce (np. szycie szat) i n a L itw ie (budow a k a te d ry ) do tego w ażnego w y d a rz e n ia i w szystko zostało n a ­ leżycie przem yślane. W chrzcie L itw in ó w nie bierze u d ziału a n i k ró lo w a Ja d w ig a, an i arc y b isk u p gnieźn ień sk i czy k tó ry ś z h ie ra rc h ó w polskich poza b isk u p e m A ndrzejem , przew id zian y m n a pierw szego b isk u p a w ileńskiego. W edług P a u liu s a

w i c z, K ra k ó w 1932, n r 1 s. 1 - 3 . O sp ra w a c h zw iązanych z a k te m k re w sk im zob. m .in. H. P a s z k i e w i c z , O genezie i w artości K rew a, W arszaw a 1938; J. B a r ­ d a c h , S tu d ia z u str o ju i p ra w a W ielkieg o K sięstw a L itew skieg o X I V - X V I I w., W arszaw a 1970.

18 M. K o s m a n , D rogi za n ik u pogaństw a, s. 23; S. H o ł o d o k, C h rzest L itw y . S tu d iu m h istoryczno-liturgiczne, W KA B (W iadom ości K ościelne A rchidiecezji w B iałym stoku), 9 (1983) n r 3 s. 69.

19 S. H o ł o d o k , C h rzest L itw y , s. 70.

20 J. F i j a ł e k, Kościół R z y m s k o -k a to lic k i na L itw ie . U chrześcijanienie L itw y prze z P olskę i zachow anie w n ie j ję z y k a lu d u po koniec R zec zy p o sp o lite j (dalej: J. F i j a ł e k , U chrześcijanienie). W: P olska i L itw a w d zie jo w y m sto su n ku , W arszaw a 1914, s. 56.

R a b ik a u sk a sa stało się ta k zgodnie z w olą m on arch y , k tó ry chciał, aby chrzest jego n a ro d u nie był czym ś przychodzącym ja k b y z zew nątrz, ale s ta ł się jego w e w n ę trz n ą sp ra w ą , a k ró l sam , ab y b y ł p rzew o d n ik iem do ch rz tu dla sw oich ro d ak ó w 22. B iorąc pod uw agę teologiczne ro zu m ien ie s a k ra m e n tu c h rz tu w ta m ­ tych czasach, Jag iełłę, naw róconego w ładcę chrzczącego sw ój n aró d , należałoby uznać za ojca chrzestnego n a ro d u litew skiego i ty m też w ja k im ś sto p n iu tłu m a ­ czyć nieobecność n a L itw ie królow ej i polskich h ie ra rc h ó w 23.

C hrzest L itw in ó w w okresie zim ow ym odbyw ał się przez p o lan ie w odą, a w iosną i la te m być m oże także przez za n u rzen ie w wodzie. P oprzedzony on b ył pouczeniem o p ra w d a c h w iary , k atec h ez ą. K atech izo w ali i ch rzcili k a p ła n i z P olski, w śró d nich b isk u p A n d rzej Ja strzę b iec . O bok k a p ła n ó w z o rsza k u k ró ­ lew skiego w n a w ra c a n iu L itw in ó w z pew nością b ra li udział fra n c isz k a n ie z k la sz ­ to ru w ileńskiego, tu m ieszk ający i z n a ją cy język lite w sk i24. W k atec h ez ę z a an g a­ żow any b y ł sam k ról, o k tó ry m p rz e k a z u je się, że p rze tłu m a cz y ł n a język litew sk i „Ojcze n asz” i „W ierzę w Boga”25. A by zachęcić L itw in ó w do p rzy jm o w a n ia ch rz tu i um ocnienia now ej w iary , Jagiełło n a d a ł p rzy w ile je szlachcie litew sk iej, k tó ra p rz y ję ła ch rzest i zobow iązał w szy stk ich L itw in ó w do p rzy jm o w a n ia ch rz tu k ato lick ieg o 26. Z W ilna k ró l z g ru p ą m isjo n arzy w y ru szy ł do innych m iejscow ości, gdzie rów nież chrzczono i za k ła d an o kościoły.

2. Z a ł o ż e n i e d i e c e z j i w i l e ń s k i e j

A by położyć trw a łe fu n d a m e n ty pod dzieło ch ry stia n iz a c ji L itw y , k ró l W ładysław Jag iełło w d n iu 1 7 II 1387 r. w y d ał w W ilnie p rzy w ilej fu n d a c y jn y dla b isk u p stw a w ileńskiego27. W dokum encie ty m ośw iadczał, że n a za m k u w i­ le ń sk im zbudow ał kościół pod w ezw aniem św. S ta n isła w a i św . W ładysław a, k tó ry za zgodą p ap ież a m a być stolicą b isk u p ią i n a d a je m u odpow iednie upo­ sażenie. Do pap ieża w im ien iu sw oim i k ró lo w ej Ja d w ig i w y słał su p lik ę, w k tó ­ r e j p o w iad am ian o o chrzcie w ładcy L itw y i n a ro d u litew skiego, o zbud o w an iu kościoła św. S ta n isła w a i św. W ładysław a, o u posażeniu go i proszono o p o d n ie­ sienie te j św ią ty n i do godności k a te d ry 28.

P oseł k ró lew sk i M ikołaj T rą b a nie d o ta rł je d n a k do papieża, gdyż w drodze przez k r a je n iem ieckie został za trzy m a n y i uw ięziony przez H absb u rg ó w , m szczą­ cych się za to, że n ie doszło do s k u tk u m ałżeństw o W ilhelm a z Ja d w ig ą. Do celu d o ta rł d ru g i poseł k ró lew sk i b isk u p pozn ań sk i D obrogost29. P ap ież U rb a n VI w d n iu 12 I II 1388 r. w P e ru g ii w y d ał bisk u p o w i D obrogostow i b u llę R o m a n u s P o n tife x , zlecającą m ocą w ładzy p ap iesk iej, po zb a d an iu w y m ag a n y ch w a ru n ­ ków , u sta n o w ić w W ilnie k a te d rę , przen ieść do n ie j dotychczasow ego b isk u p a sereckiego A n d rz eja, oddać m u w za rząd te n kościół i o debrać p rzysięgę30. Był to w ięc d o k u m e n t po zw alający n a u tw o rze n ie diecezji w ileń sk iej. Z u p o w ażn ien ia pap ieża dokonać tego m ia ł w sp o m n ian y bisk u p poznański. P oseł k ró lew sk i wiózł też lis t p ap iesk i do k ró la W ładysław a, w y sta w io n y 1 7 I V 1388 r., w y ra ż a ją c y

22 T ak ą opinię w ygłosił prof. P. R a b i k a u s k a s w sw oim re fe ra c ie n a te ­ m a t ch rz tu L itw y n a sym pozjum w P a p ie sk ie j A k ad em ii Teologicznej w K ra k o ­ w ie w d n iu 12X1 1986 r.

23 Z d y sk u sji po re fe ra c ie R a b ik a u sk a sa n a w sp o m n ian y m sy m p o zju m (głos J e r z e g o W o l n e g o ) .

24 J. F i j a ł e k, U chrześcijanienie, s. 64. 28 S. H o ł o d o k, C hrzest L itw y , s. 80. 20 Tam że, s. 83.

27 K D K W (K o d eks d y p lo m a ty c zn y k a te d ry i d ie ce zji w ileń skiej), W yd. J. F i- j a ł e k i W. S e m k o w i c z , t. 1, K ra k ó w 1948, n r 1, s. 1 - 9 .

28 Tam że, n r 7 s. 15.

25 J. O c h m a ń s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 10. 30 KDKW , n r 10, s. 20 - 22.

ZARYS DZIEJÓW ₁₃

m.in. rad o ść z pow odu jego ch rz tu i rozszerzenia w ia ry K ościoła R zym skiego oraz n az y w ający Ja g iełłę m ia n em p rinceps ch ristia n issim u s31.

Bp D obrogost przyw iózł do P o lsk i d o k u m e n ty p ap iesk ie w czerw cu 1388 r. Do W ilna n a to m ia st przy b y ł razem z k ró lem w d ru g iej połow ie tego ro k u i do­ p ełnił zlecone m u przez pap ieża czynności. P odniósł do ra n g i k a te d ry zbudo­ w any przez Ja g iełłę kościół św. S tan isław a i św. W ładysław a, pierw szy m b is k u ­ pem w ileń sk im u sta n o w ił A n d rz e ja h e rb u Ja strzę b iec , dotychczasow ego b isk u p a S eretu oraz u sta n o w ił k a p itu łę k a te d ra ln ą , sk ła d a ją c ą się z dw óch p r a ła tu r i 10 kan o n ii32. Świeżo założone bisk u p stw o papież B onifacy IX b u llą z 2 IV 1398 r. A d hoc Nos Deus w ziął w sp e cja ln ą opiekę S tolicy A postolskiej i u sta n o w ił dla niego k o n se rw ato ró w w osobach b isk u p a płockiego Ja k u b a , poznańskiego M iko­ ła ja i o p ata S te fa n a z Ł ysej G óry33.

A ni w b u lli pap iesk iej, a n i w d okum encie w y konaw czym b p a D obrogosta nie m a żadnej w zm ianki o g ran ic ac h now o założonej diecezji. M ożna je d n a k w nioskow ać, że now e b isk u p stw o objęło całą p ó łnocną część W ielkiego K sięstw a Litew skiego, gdyż n a jego p o łu d n iu , n a ziem iach u k ra in n y c h b y ły ju ż diecezje: k am ieniecka, k ijo w sk a i w łodzim ierska. W e w sp o m n ian y ch d o k u m e n tac h n ie m a rów nież m ow y o p rzynależności m e tro p o lita ln ej n ow ej diecezji. W ty m w zględzie istn ie ją w śród h isto ry k ó w rozbieżne zdania. J e d n i u w aż ają , że diecezja w ile ń sk a była n a jp ie rw w p ro st podległa S tolicy A postolskiej, a dopiero później została w łączona do m etro p o lii g n ie źn ie ń sk ie j34, inni, że od sam ego początku n ależ ała do te jże p ro w in cji k o śc ieln ej35. W szystko w sk a z u je n a to, że zgodnie z d aw n ą p ra k ty k ą rzym ską, now o założone b isk u p stw o było w p ro st zależne od S tolicy A postolskiej i m iało sta tu s b isk u p stw a w yjętego. D opiero w la ta c h d w udziestych XV w. zostało w łączone do m etro p o lii g n ieźn ień sk iej36.

II. TERYTORIU M

1. G r a n i c e

B ulla p ap iesk a oraz d o k u m e n t b p a D obrogosta, ja k ju ż w spom nieliśm y, nic n ie m ów iły o te ry to riu m now ej diecezji. P on iew aż było to pierw sze b isk u p stw o na te re n a c h jeszcze m isy jn y ch , objęło ono sw oim zasięgiem cały obszar L itw y w łaściw ej oraz ziem ie ru s k ie północnej części W ielkiego K sięstw a L itew skiego, południow a część m iała ju ż b isk u p stw a łacińskie.

T ru d n o m ów ić o k o n k re tn y c h g ra n ic a c h diecezji w ileń sk iej w początkow ym jej okresie. T e k sz ta łto w a ły się stopniow o w ra z z rozw ojem sieci p a ra fia ln e j i fo rm o w an iem się g ra n ic sąsied n ich b isk u p stw . Po u tw o rze n iu w 1417 r. d ie ­ cezji żm udzkiej b isk u p stw o w ileńskie graniczyło z n ią n a zachodzie. W północ­ n ym jej odcinku g ra n ic a nie b iegła je d n a k lin ią podziału m iędzy Ż m udzią i A uksztotą, lecz p rzeb ieg ała przez p o w iat upicki, należący do w ojew ó d ztw a tro c ­ kiego. W ty m re jo n ie w k o ń cu X V I w . i w p ierw szej połow ie X V II n a s tą p iły zm iany g ran ic zn e n a korzyść diecezji w ileń sk iej, do k tó re j ze żm udzkiej p rz y ­

31 Tam że, n r 12, s. 22 - 24. 32 Tam że, n r 13, s. 24 - 26.

33 B. K u m o r , G ranice m etro p o lii i diecezji p o lsk ic h (968 -1939), ABM K A rchiw a, B iblioteki i M uzea K ościelne), 19(1989) s. 294.

34 J. O c h m a ń s k i , B isk u p stw o w ileń skie, s. 11; B. K u m o r , P ow stanie m etropolii w ile ń sk ie j (opracow anie, zam ieszczone w ty m tom ie).

35 Zob. rec. E. W i ś n i o w s k i e g o p ra c y J. O c h m a ń s k i e g o , B isk u p stw o w ileń sk ie w śred n io w ieczu (Poznań 1972), zam ieszczona w „R oczniku L u b e lsk im ”, t. 17 (1974), s. 285 -290.

36 U zasadnienie tego sta n o w isk a zob. B. K u m o r , P ow stanie m etro p o lii w ile ń ­ sk ie j (w ty m tomie).

łączono p a ra fię P osw ol ł p ew n e te re n y pod U p itą 37. P o ty c h zm ianch g ran ic a m iędzy ty m i d iecezjam i biegła od In fla n t n a w schód od rze k i M uszy w k ie ru n k u południow ym , zo staw ia jąc po stro n ie żm udzkiej p a ra fię S ałaty , a d alej po s tr o ­ n ie w ile ń sk ie j Posw ól, później ta k że N ow e M iasto i poniżej W odokt d o ty k a ła rze k i N iew iaży, k tó re j b iegiem pod ążała do N iem na. N a p o łu d n ie od te j rze k i g ra n ic a zm ierzała k u P ru so m i m niej w ięcej p o k ry w a ła się z g ra n ic a m i Ż m udzi38. W ty m re jo n ie w p o cz ątk ac h X V II w . p rze d m io te m sp o ru granicznego było 5 p a ­ r a f ii diecezji w ile ń sk ie j: O lw ita, W iłkow yszki, P ojew onie, Ł an k ieliszk i i G ra u - żyszki, o k tó re zabiegał bisk u p żm udzki. P ozo stały one je d n a k p rz y diecezji w ile ń sk ie j39.

G ra n ic a z zakonem k rzy ż ack im u fo rm o w a ła się po u k ła d zie m e ln eń sk im z 1422 r. i od diecezji żm udzkiej aż po rze k ę E łk g ra n ic a diecezji w ile ń sk ie j z nią się p o k ry w a ła . J e d y n y chyba w y ją te k sta n o w iła w ieś Z aw ady, z n a jd u ją c a się w X V III w. po p ru sk ie j stro n ie, a należąca do p a ra fii R a jg ró d 40.

D alej rze k i E łk, a n a stę p n ie B iebrza odgraniczały diecezję w ile ń sk ą od płockiej. U form ow anie się g ran ic y n a ty m odcin k u z pew nością m iało zw iązek z przyłączeniem przez w ielkiego księcia W itolda do L itw y P odlasia, k tó reg o p ó ł­ no cn a część znalazła się w g ran ic ac h diecezji w ileń sk iej, a p o łu d n io w a w łu c ­ kie j. G ran ice n a odcin k u po d lask im fo rm o w ały się dość długo. O dnotow ać też należy, że b ag n iste te re n y w w id łach B iebrzy i N arw i pozostały w o b ręb ie die­ cezji płockiej, gdyż zbud o w an y tu w 1777 r. kościół filia ln y w G iełczynie n ale ż a ł do p a ra fii W izna41.

Z ac zy n a jąc a się poniżej T ykocina g ran ic a z diecezją łu c k ą b iegła p rz y rzece N arew po jej północnej stro n ie, n a stę p n ie rz e k ą Ja sio łd ą aż do je j u jścia i P ry - pecią. P rz ed D aw idgródkiem g ra n ic a sk rę c a ła n a p o łu d n ie do u sta lo n e j w zw iązku z u n ią lu b e lsk ą g ran ic y m iędzy K o ro n ą i W ielkim K sięstw em L itew sk im . Od tego m iejsca diecezja w ile ń sk a g ran ic zy ła z k ijo w sk ą i b iegła n a w schód w pobliżu g ra n ic K orony i L itw y, zo staw ia jąc po stro n ie diecezji k ijo w sk iej Ju rew icze, a po w ileńskiej M ozyr i Ł ojów i biegnąc w k ie ru n k u g ran ic y z R osją. P rz y łąc ze­ n ie do b isk u p stw a w ileńskiego ziem n a p o łu d n ie od P ry p e c i m oże m ieć zw iązek ze z n a jd u ją cy m i się tu w łościam i U borć i K am ieńszczyzna, n ad a n y m i przez W i­ to ld a b isk u p stw u i k a p itu le . P o łu d n io w e g ran ic e u fo rm o w a ły się o statecznie w k o ń ­ cu XVI, a może aż w X V II w .42.

N a w schodzie g ran ic e diecezji sięgnęły z czasem g ra n ic p ań stw a, ale te aż do d ru g iej połow y X V II w. u legały ciągłym zm ianom . Po u tw o rze n iu w po czątk ach X V II w. diecezji sm oleńskiej u sta liły się g ra n ic e północno-w schodnie i północne aż do In fla n t. G ra n ic a z In fla n ta m i u sta liła się w cześniej, n a jp ie rw z a rc h id ie ­ cezją ry sk ą, a później z b isk u p stw em in fla n ck im . P rz y jm u je się, że g ra n ic e die­ cezji w ile ń sk ie j u fo rm o w a ły się o statecznie w X V II w. i p rz e trw a ły do rozbio­ ró w p a ń s tw a 43. P rz e d p ierw szy m ro zb io rem k r a ju b isk u p stw o w ileń sk ie liczyło 231 000 k m 2 pow ierzchni.

W w y n ik u pierw szego ro zb io ru k r a ju od diecezji w ileń sk iej o d erw an e zo­ sta ły ziem ie n a północ od D źw iny i w schód od D ruci i D niepru. T ere n y te w łą ­

37 B. K u m o r , G ranice m etro p o lii, ABM K, 19 (1969), s. 294-295 i 313. 38 W. S e m k o w i c z , M apa h isto ryczn a d ie ce zji w ile ń sk ie j, L w ów 1936. Por. S. L i t a k, S tr u k tu r a te ryto ria ln a Kościoła łacińskiego w Polsce w 1772 roku. M apy, L u b lin 1979.

38 J. T o t o r a i t i s, Gincas del sienos ta rp Z em a iciu ir V iln ia u s dijeceziju . Tiesos K elias, 1937, s. 645-652; T. K r a h e l , H istoriografia, s. 98.

40 S yn o d u s Dioecesana V iln en sis ab... M ichaele Joannę Z ie n k o w ic z Dei et A p o - stolicae Sedis gratia Episcopo V ilnensi... A n n o D om ini M D C C X L IV ... celebrata, V ilnae

1744, s. 145.

41 M. G i e d ź, K ościół p a ra fia ln y p.w. M arii P a n n y w G iełczynie, W KAB, 8 (1982), n r 3, s. 8 6 -8 7 .

42 W. S e m k o w i c z , M apa historyczna, s. 7 ns. 43 Tam że.

ZARYS DZIEJÓW ₁₅

czono do utw o rzo n ej arch id iecezji m o h y lew sk iej44. Po o sta tn im rozbiorze ca ry ca K a ta rz y n a w 1796 r. zlikw idow ała diecezję w ileńską, w łączając ją do in fla n ck ie j. T rw ało to k ró tk o , gdyż car P a w e ł I szybko p rzy w ró c ił do życia b isk u p stw o w i­ leńskie, k tó re w w y n ik u u sta le ń ze Stolicą A postolską w 1798 r. uległo w ielk iem u zm niejszeniu i otrzym ało now e g ranice. W jego sk ład w chodziła te ra z g u b e rn ia k u rla n d z k a , słonim ska, p rze m ian o w a n a w k ró tc e n a g rodzieńską i w iększa część g u b ern i w ileńskiej (bez Ż m udzi)45. K olejne zm iany g ra n ic n a stą p iły po „k o n k o r­ dacie” z 1847 r., k ie d y to te ry to riu m diecezji objęło w całości g u b ern ię w ile ń sk ą i grodzieńską.

W zw iązku z p o w sta n iem po p ierw szej w o jn ie św iatow ej dw óch n iep o d le­ głych p ań stw , litew skiego i polskiego, diecezję w ile ń sk ą podzieliły n a jp ie rw g r a ­ nice państw ow e, a w 1925 r. w zw iązku z k o n k o rd a te m m iędzy rzą d em polskim i S tolicą A postolską i now ym ro zg ran iczen iem diecezji polskich, W ilno zostało po d ­ niesione do ra n g i stolicy a rc y b isk u p stw a i m etropolii, a arc h id iec ez ja o trzy m ała now e gran ice. L iczyła o dtąd 53 960 k m 2 p o w ierzch n i i b y ła n ajw ięk sz ą diecezją w P olsce46.

Po o sta tn ie j w ojn ie a rc h id iec ez ja została podzielona g ra n ic a m i politycznym i. W g ra n ic a c h P o lsk i pozostało 6000 k m 2, w L ite w sk iej R epublice znalazło się 9527 k m 2, a re sz ta o bszaru w g ra n ic a c h B iało ru sk ie j R e p u b lik i R adzieckiej47.

2. O r g a n i z a c j a t e r y t o r i a l n a

R o zw ijająca się sieć p a ra fia ln a w diecezji w ile ń sk ie j45 przez długi czas nie b y ła o rganizow ana w d ek a n aty . M imo iż w zorce o rg an iz ac y jn e K ościół n a L itw ie b ra ł z Polski, to w ty m w zględzie, z podziałem n a d e k a n a ty bardzo zw lekano. Z pew nością m iało to zw iązek z rz a d k ą początkow o siecią kościołów i w ielk im i odległościam i. P o czątk i podziału n a d e k a n a ty d a tu ją się n a połow ę X V I w. P ierw sze w zm ianki o d e k a n a ta c h m am y w synodzie diecezjalnym z 1555 r. oraz w r e je s tra c h podatk o w y ch z 1553 i 1559 r.43. W ty c h o sta tn ic h kościoły p a ra fia ln e są w y m ienione w pięciu „k lu czach ” : tro ck im , m ojszagolskim , antokolskim , m ied - n ickim i ru dom ińskim . R ów nież bp B e n d y k t W ojna w sw ojej re la c ji do R zym u z 1604 r. pisze, iż jego d iecezja dzieli się n a 5 części (w ileńską, niem enczyńską, ru d n ick ą , ru d o m iń sk ą i m iednicką), quibus aliq u o t pro p rii p ra e su n t decani ru ra - Zes50. Z tego m ożna w nioskow ać, że określen ie „klucz” w języ k u u rzędow ym odpo­ w iadało nazw ie „ d e k a n a t”51.

Bp A b ra h a m W ojna w re la c ji z 1635 r. w y m ie n ia ju ż 10 d ek an ató w : K nyszyn, G rodno, K owno, N ieśwież, W ołkow ysk, M ińsk, L ida, W iłkom ierz, B racław i Szkłów 52. Do 1669 r. u fo rm o w a ł się podział n a 26 dek an ató w , k tó ry nie zm ieniony p rz e trw a ł aż do rozbiorów . B yły to n a s tę p u ją c e d e k a n aty : 1. W ilno, 2. P obojsk, 3. O szm iana, 4. S w ir, 5. L ida, 6. R ad u ń , 7. W iłkom ierz, 8. K upiszki, 9. B rasław ,

44 B. K u m o r , G ranice m etro p o lii, ABMK, 20 (1970) s. 300; Tenże, U strój i or­ ganizacja K ościoła polskiego w okresie n ie w o li n a ro d o w ej 1772- 1918, K ra k ó w 1980, s. 192.

45 B. K u m o r , G ranice m etro p o lii, ABMK, 20 (1970) s. 301; Tenże, U strój i organizacja, s. 195.

4i B. K u m o r , G ranice m etropolii, ABM K, 22 (1971), s. 329.

47 T. K r a h e 1, R ys h isto ry c zn y a rchidiecezji w B ia ły m sto k u . W: Spis kościo­ łó w i d u ch o w ie ń stw a archidiecezji w B ia ły m sto k u . R o k 1979, B iałystok 1979, s. 32; P. Ł o s s o w s k i , L itw a a sp ra w y p o lsk ie 1939-1940, W arszaw a 1982, s. 5 6 -5 7 .

48 Na te m a t organ izacji p a ra fia ln e j zobacz opraco w an ie w ty m tom ie.

4S J. S a w i c k i , Concilia Poloniae. T. 2: S y n o d y d iecezji w ile ń sk ie j i ich sta ­ tu ty . W arszaw a 1948, s. 28; J . O c h m a ń s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 72.

50 R elationes sta tu s dioecesum u n M agno D ucatu L itu a n ia e. 1: Dioeceses V iln e n - sis et Sam ogitiae, Red. P. R a b i k a u s k a s , R om a 1971, s. 28.

51 P or. J. O c h m a ń s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 72. 58 R elationes, s. 67.

10. T roki, 11. Siem no, 12. G rodno, 13. K ow no, 14. O lw ita, 15. Połock, 16. N ow o­ gródek, 17. Słonim , 18. R óżana, 19. W ołkowysk, 20. W itebsk, 21. O rsza, 22. M ińsk. 23. Radoszkow ice, 24. B obrujsk, 25. A ugustów , 26. K nyszyn53. N ajm n iejszy d ek a n at, augu sto w sk i, liczył w 1772 r. 9 p a ra fii, n ajw ięk sz y zaś, orszański, m ia ł 24 p a ra fie i 2 filie. C ała diecezja liczyła w ów czas 423 p a ra fie i 137 filii54 oraz 228 k laszto ró w m ęskich i 35 żeń sk ich 55.

N ajw iększe zm iany w sieci d ek a n aln ej n a s tą p iły po 1798 r. W iążą się one ze zm ian am i te ry to ria ln y m i diecezji oraz p o w sta n iem now ych d ek an ató w . W 1800 r. w b isk u p stw ie w ile ń sk im było 18 d ek a n ató w : w ileński, b rasła w sk i, grodzieński, kow ieński, lidzki, now ogródzki, oszm iański, słonim ski, św irsk i — zaw ilejski, trocki, w iłkom ierski, w ołkow yski, upicki, brzeski, k o b ry ń sk i, p ru ża ń sk i, k u rla n d z k i i sem - galski. P ięć o sta tn ic h zostało p rzyłączonych w 1798 r. do diecezji w ile ń sk ie j z d ie­ cezji łu c k iej (brzeski, k o b ry ń sk i i p ru ża ń sk i) oraz in fla n c k ie j (k u rla n d z k i i sem - galski). D w a o sta tn ie d e k a n a ty zostały u tw o rzo n e w 1800 r. przez b p a J a n a N epo­ m u c en a K ossakow skiego, gdyż d otąd K u rla n d ia i S em galia nie były podzielone n a d e k a n a ty 66. Chw ilow o p rze stały istn ieć d e k a n a ty k u p isk i, p obojski i ra d u ń sk i, n a to ­ m ia st zu pełnie za n ik ł d e k a n a t różański. W ich m iejsce p o w sta ł ty lk o je d en now y — upicki.

W X IX w. fo rm o w an ie się sieci d e k a n a ln e j zostało zakończone czy te ż rac zej zah am o w an e w 1852 r. Do tego czasu od 1798 r. p o w sta ły n a s tę p u ją c e now e d e k a ­ n a ty (nie licząc p rzyłączonych istn iejący c h ju ż w cześniej): w iszniew ski (1799 r.), u picki, k u rla n d z k i i sem galski (1800), ab e lsk i (przed 1817), św ięciań sk i i stw o ło - w ick i (1828), n o w o ale k sa n d ro w sk i (1836)87, m e re ck i i u ciań sk i (1839), g ie d ro jcsi, k ie jd a ń s k i i poniew ieski (1843), jezn eń sk i i d ziśnieński (1850). D e k a n a t jezn eń sk i w 1852 r. został zlik w id o w an y i odtąd aż do 1919 r. sieć d e k a n a ln a b y ła bez zm ian i liczyła 23 d ek a n aty .

P rz ed p o w sta n iem styczniow ym n ajw ięk sz y d ek a n at, bielski, liczył 25 p a ra fii, n a jm n ie jsz y zaś — p ru ż a ń sk i — 6 p a ra fii. W 20 la t później, a w ięc po la ta c h najw iększego u cisk u relig ijn eg o i narodow ego, liczby te k sz tałto w ały się n a s tę ­ p u jąco : n ajw ięk sz y d ek a n a t, bielski, m ia ł 20 p a ra fii, a n ajm n ie jszy , k o b ry ń sk i — ty lk o 2 p a ra fie . W ty m czasie zlikw idow ano bow iem 46 p a ra fii. K ażdy d e k a n a t w g u b e rn i grodzieńskiej w ty m ok resie obejm ow ał obszar jednego po w iatu , n a to ­ m ia st w g u b e rn i w ileń sk iej w w iększości p ow iatów b y ły dw a d ek a n aty , tylk o w w ileń sk im trzy, a w d ziśnieńskim je d e n 88.

Po p ra w ie 70 la ta c h za h am o w a n ia rozw oju sieci d ek a n aln ej now y je j rozw ój n a s tą p ił po odzy sk an iu niepodległości. W la ta c h 1920-1925 przy b y ło 12 now ych d ek a n ató w : w 1920 — B rański, B rzostow ica, D ąbrow a, D rohiczyn, Ł u n n a , w 1923 — G łębokie, M iory, M alaty, Stokliszki, Zośle i w 1925 B ieniakonie oraz W asiliszki. P o dniesiona do ra n g i a rc y b isk u p stw a a rc h id iec ez ja w ile ń sk a w now ych g ran ic ac h liczyła w 1925 r. 25 d ek a n ató w , a p rze d w y b u ch em II w o jn y św iato w ej osiągnęła liczbę 30, gdyż przy b y ło now ych 6 d e k a n a tó w (K alw aria, K orycin, M ołodeczno, T urgiele, W o rn ian y i Zdzięcioł), a lik w id a c ji uleg ł d e k a n a t „w ileński w p ow iecie'’59.

53 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ile ń sk ie , W ilno 1912, s. 467 - 469. 54 S. L i t a k, S tr u k tu r a te ryto ria ln a K ościoła łacińskiego w Polsce w 1772 roku, L u b lin 1980, s. 267-286.

56 W. M ü l l e r , Z a k o n y w diecezjach i w o jew ó d ztw a c h . W: Z a k o n y m ę sk ie w Polsce w 1772 ro k u , L u b lin 1972, s. 60 i 83; E. J a n i c k a - O l c z a k o w a , Z a k o ­ n y że ń skie w Polsce. W: K ościół w Polsce, t. 2, K ra k ó w 1969 s. 767.

66 B. K u m o r , U strój i organizacja, s. 551; T. K r a h e l , S c h e m a ty z m y die­ cezji w ile ń sk ie j ja k o źródło h isto ryc zn e, L u b lin 1971 (mps), ta b e la : „Sieć d e k a n a ln a w diecezji w ileńskiej n a pod staw ie sch em aty zm ó w ”.

57 T. K r a h e l , S c h e m a ty z m y diecezji w ile ń s k ie j (tabela).

88 T. K r a h e l , S c h e m a ty z m y diecezji w ile ń sk ie j ja k o źródło h isto ryc zn e, ABM K, 38 (1979), s. 138.

59 C atalogus ecclesiarum et cleri Dioecesis V ilnensis... z la t 1920 -1925 i C ata- logus ecclesiarum et cleri A rchidioecesis V ilnensis.. z la t 1928-1939.

ZARYS DZIEJÓW 17

Po o sta tn ie j w o jn ie w g ran ic ac h L ite w sk iej R ep u b lik i R adzieckiej przy b y ły 3 now e d ek a n aty : D ukszty (D ukśtas), S oleczniki W ielkie (S alćininkai) i O rany (V arena) i raz em arch id iec ez ja w ile ń sk a w g ra n ic a c h te j re p u b lik i liczy 87 p a ra fii w 8 d e k a n a ta c h 60. W g ran ic ac h n a to m ia st arc h id iec ez ji w B iałym stoku p rzy b y ły 2 now e d e k a n a ty w w y n ik u podziału d e k a n a tu białostockiego n a 3: B iałystok P o ­ łudnie, B iałystok Północ i B iałystok Zachód.

Je d n o stk a m i w yższego rzę d u te ry to ria ln e j o rg an izacji diecezjalnej były a rc h i­ d iakonaty, su fra g a n ie i o fic ja ła ty okręgow e. W diecezji w ileń sk iej był tylk o je d en a rc h id ia k o n a t te ry to ria ln y , w Obolcach, zw any b ia ło ru sk im . U tw orzył go bp E u sta ­ chy W ołłow icz w 1619 r. „dla w zm ocnienia z a rząd u i dozoru diecezjalnego n a północnych k re sa c h ” i m ia ł „pew ne p rzy w ile je s u fra g a n ii”61. U posażeniem a rc h i­ diakonów b ia ło ru sk ic h b y ł m a ją te k W iadziec w pow iecie sien n eń sk im , n a d a n y przez b p a W ołłowicza. N ie zn am y działalności arc h id ia k o n ó w an i też te ry to riu m tego arc h id ia k o n a tu , k tó ry is tn ia ł do u tw o rz e n ia a rc h id iec ez ji m ohy łew sk iej po p ierw szym rozbiorze62.

O prócz su fra g a n ii w ileń sk iej, istn iejące j od początków X VI w., w diecezji w i­ leńskiej n a p rze strzen i jej dziejów istn ia ły 4 su fra g a n ie te ry to ria ln e : b ia ło ru sk a, trocka, b rze sk a i k u rla n d z k a . S u fra g a n ię b ia ło ru sk ą założył w 1652 r. bp Je rz y Tyszkiew icz, p o w ołując n a pierw szego s u fra g a n a T eodora S kum inow icza. S u fra - g an ia ta początkow o n ie m ia ła specjalnego uposażenia. W krótce po pierw szy m rozbiorze p rz e sta ła istnieć, a o sta tn im je j su fra g a n e m b y ł późniejszy a rc y b isk u p m ohylew ski S ta n isła w Bohusz S iestrzencew icz88.

N astęp n a su fra g a n ia , tro ck a , ja k w szystko n a to w sk azu je, n ie p o w sta ła dla u sp ra w n ie n ia za rząd u diecezją, lecz dzięki sta ra n io m i am b icjo m Jó z efa K ossa­ kow skiego, k tó ry w 1775 r. został je j p ierw szy m su fra g an e m . W y sta ra ł się on ta k ż e n a se jm ie o n a d a n ie te j s u fra g a n ii dó b r p o jezuickich H arab u rd zisze k i M ussy64. O sta tn im su fra g a n e m tro ck im b y ł bp J a n C yw iński (f 1846), po śm ierci któ reg o ju ż n igdy n ie została obsadzona.''

K o lejn e dw ie su fra g an ie, k u rla n d z k a i brzeska, p o w sta ły po ro zg ran iczen iu diecezji w 1798 r. i sw oje istn ien ie zaw dzięczały b iskupow i w ileń sk iem u Ja n o w i N epom ucenow i K ossakow skiem u. O bie nie m iały sp e cja ln y ch fun d u szy . S u fr a ­ gania k u rla n d z k a po ro zg ran ic ze n iu diecezji po 1847 r. odeszła do diecezji żm udz- k ie j65. S u fra g a n ia b rze sk a m ia ła ty lk o jednego s u fra g a n a . B ył n im ek sje z u ita bp A dam K łokocki, po śm ierci k tó reg o w 1822 r. s u fra g a n ia sta le w ak o w ała. S u f­ rag a n ie brzesk a i tro c k a d e fin ity w n ie zostały zlikw idow ane w 1925 r.66.

O dnotow ać rów nież trz e b a o fic ja ła ty okręgow e, k tó re w diecezji w ile ń sk ie j istn iały b ardzo k ró tk o . W praw dzie o potrzeb ie o ficjałów b isk u p ich m ie jsk ich i w ie j­ skich m ów iono n a synodach diecezjalnych w 1546 i 1555 r.67, ale nie m a żadnych dowodów n a to, by ich w ty m okresie zam ianow ano. D opiero bp J a k u b Ig n acy M assalski około 1771 r. pow ołał do życia 4 o fic ja ła ty okręgow e: w T rokach, G ro d ­ nie, S łu ck u i „n a B iało ru si”68. M iały one u sp ra w n ić za rząd diecezją, ale nie sp e ł­ niły tych zam ierzeń i zostały w 1781 r. zlikw idow ane. K onsystorz b ia ło ru sk i do 1774 r. u rzędow ał w L eplu, a n a stę p n ie w zw iązku ze zm ian a m i g ranic, spow o­ dow anym i rozbiorem k r a ju , m iejscem jego d ziała n ia b y ły k o le jn o M uśniki, K u b - licze i M ohylew . O prócz o ficjała w ty m k o n sy sto rz u urzędow ało jeszcze dw óch

00 K a ta lik u K alendorius — Z in y n a s 1985, K au n a s — V ilnius 1985, s. 202-212. 61 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 102. 62 Tam że, s. 103. «3 w. P r z y a ł g o w s k i , Ż y w o ty b isk u p ó w w ileń sk ic h , t. 2, P e te rsb u rg 1860, s. 136. 64 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 86. 65 Tam że, s. 9 0-91.

66 W schem atyzm ach d iecezjalnych fig u ro w a ły jako w a k u ją c e do 1925 r. 67 J. S a w i c k i , C oncilia Poloniae, t. 2, s. 23 ns.

68 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 56 i 85; W. P r z y a ł g o w s k i , Ż y w o ty , t. 3, s. 183 - 184.

sędziów su ro g a tó w 69. Z f a k tu łą czen ia w je d n e j osobie fu n k c ji o ficjała i su fra - gan a b iałoruskiego (bp F eliks Tow iański) m ożna w nioskow ać, że o fic ja ła t te n obejm ow ał te re n su fra g a n ii b ia ło ru sk iej. N azw a zaś o fic ja ła tu „grodzieńsko- p o d la sk i” su g e ru je , iż o bejm ow ał on G rodzieńszczyznę i P odlasie70.

P o u tw o rze n iu s u fra g a n ii brzesk iej i k u rla n d z k ie j (po 1798 r.) ustan o w io n e zostały p rzy ty c h s u fra g a n ia c h ta k ż e o fic ja ła ty okręgow e. Istn ia ły one k ró tk o , gdyż o sta tn i ra z fig u ru ją w sch em aty zm ach w ile ń sk ic h w 1805 r. O ficjałem b rze s­ k im był s u fra g a n b rze sk i bp K łokocki, n a to m ia st k u rla n d z k im b y ł p rep o z y t k a ­ p itu ły k u rla n d z k ie j, czyli p ily ty ń sk ie j — ks. J a n G oldberger71.

3. L u d n o ś ć

W p ierw szy m o k resie dziejów diecezji ośrodki d u sz p aste rsk ie p o w staw ały p rze d e w szy stk im n a ziem iach L itw y etn iczn ej oraz ta m n a R usi, gdzie b y ły s k u ­ p isk a lud n o ści litew sk ie j (np. Obolce). L itw in i sta n o w ili w ięc g łów ną m asę w ie r­ nych. P o n ad to b y li też n ieliczni w ie rn i n arodow ości n iem ieckiej (Wilno) oraz P olacy, k tó rzy po u n ii zaczęli n ap ły w a ć n a te re n y W ielkiego K sięstw a L itew skiego. Z pew nością ta k ż e część jeńców w o jen n y ch , upro w ad zo n y ch przez L itw in ó w w czasie ich n ajaz d ó w n a ziem ie polskie, pozostała n a ziem iach litew sk o -ru sk ich . W d o kum encie k re w sk im Jag iełło zobow iązał się do u w o ln ien ia jeń có w polskich, ale nie m a m y nigdzie in fo rm a c ji o ich pow rocie. L iczba P o lak ó w zw iększyła się w diecezji w ra z z w łączeniem do L itw y przez W itolda P odlasia. P on iew aż i R u - sini przechodzili ta k ż e n a katolicyzm , ich rów n ież trz e b a uw zględnić w śró d w ie r­ n ych diecezji w ileń sk iej.

Aż do X V III w . nie m am y obliczeń, ilu m ogło być k ato lik ó w w diecezji Wi­ le ń sk ie j. C ałe W ielkie K sięstw o L itew sk ie w dobie u n ii lu b elsk iej (bez U k ra in y i P odlasia), w ed łu g szacunkow ych obliczeń, zam ieszkiw ało około 2 250 000 m iesz­ kańców , w ty m sa m ą L itw ę etn iczn ą około 556 tys. m ieszkańców 72.

W edług spisu lu d n o śc i z 1768 r. d iecezja w ile ń sk a w 391 p a ra fia c h (a w ięc bez d a n y c h z około 30 p ara fii) liczyła 624 593 w iern y c h , sposobnych do p rz y j­ m o w an ia sa k ra m en tó w oraz „680 p raw o sła w n y c h , 5686 lu te ran ó w , 3810 k a lw in i- stów , 1703 T ataró w , 721 K araim ó w , 81 bohom olców i 105 filiponów ”73. Nie podano tu liczby unitó w . W iadom o n ato m ia st, że w 1773 r. w a rc h id iec ez ji połockiej, z n a jd u ją ce j się p ra w ie w całości w g ran ic ac h diecezji w ileńskiej, było 595 844 osoby o b rzą d k u unickiego74.

W edług ra p o rtó w dziekańskich, w y d ru k o w a n y c h w ru b ry c e li z 1790 r. s ta ­ ty sty k a diecezji w ileń sk iej z 1788 r. p rz e d sta w ia ła się n astęp u jąco :

dorośli: m ężczyźni — 372 708 k o b ie ty — 353 380 m ało letn i: m ężczyźni — 138 270 k o b ie ty — 133 665 razem — 998 023

In n e w y zn a n ia i religie: un ici — 390 563, dyzunici — 21 621, d ysydenci — 8338, T a ta rz y — 4779, żydzi — 163 80676. W szystkich w ięc m ieszkańców byłoby 1 587 130. Nie w iem y je d n ak , ja k ą w arto ść p rz e d sta w ia ją te dane, czy są one k om pletne, gdyż zw ykle w ta k ic h ze sta w ien ia ch b rak o w ało n ie ra z d an y c h z szereg u p ara fii.

69 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 85.

70 T. K r a h e 1, S c h e m a ty z m y diecezji w ile ń sk ie j, ABMK, 38 (1979) s. 137. 71 Tam że.

75 J O c h m a ń s k i , D aw na L itw a , O lsztyn 1986, s. 214-215.

n B. K u m o r , Ze s ta ty s ty k i ludności na L itw ie w II połow ie X V I I I w., P rz e ­ szłość D em ograficzna P olski, 8 (1975), s. 62.

74 Tam że, s. 64.

75 K. M a t y n o , K a rtk a z d zie jó w n a szych , D w utygodnik D iecezjalny, 4 (1913), s. 33.

ZARYS DZIEJÓW ₁₉

C oroczne dan e o ilości w iern y c h w diecezji zaczęto od 1860 r. d ru k o w ać w schem aty zm ach , w y d aw an y c h raz em z k a le n d a rz a m i litu rg iczn y m i diecezji w ileńskiej. Oto ilość w iern y c h z w y b ra n y c h sch em aty zm ó w :76

1860 — 868 441 1900 — 1 S47 0C5 1865 — 910 423 1904 — 1 388 038 1869 — 922 617 1906 — 1 438 532 1880 — 1 064 581 1910 — 1 415 051 , 1890 — 1 189 618 1915 — 1 388 616

D ane te są b ardzo ciekaw e, choć n ie są zbyt dokładne. U k az u ją n am r a p ­ to w n e w zrosty liczby w iern y c h , ja k np. po 1905 r., a ta k ż e i zm niejszanie się w o sta tn ic h la ta c h p rze d w y b u ch e m I w o jn y św iatow ej. T en u b y te k w iern y c h ks. J a n K u rczew sk i tłu m ac zy em ig racją zaro b k o w ą ludności77.

D iecezja w ileń sk a była w ielo n aro d o w a i w ielow yznaniow a. Tę specyfikę u k a ­ zuje dobrze sta ty sty k a arc h id iec ez ji w ileń sk iej z la t m iędzyw ojennych. P rz y ­ kładow o p o d ajem y tu dane, u k az u ją c e s ta n z d n ia 31 X I I 1938 r.78.

W iern i w edług narodow ości P olacy — 1 375 966 L itw in i — 90 305 B iało ru sin i — 25 148 Ł otysze — 97 R o sjan ie — 4473 N iem cy — 162 R azem — 1 496 2127» In n o w iercy L u te ra n ie — 4269 K alw in i — 456 P ra w o s ła w n i — 671194 Żydzi — 224 678 M ah o m etan ie — 3908 S taroobrzędow cy — 26 625 S ek ciarze — 3241 R azem — 934 371

W szystkich m ieszkańców n a te re n ie arch id iecezji w ile ń sk ie j w edług ty c h dan y ch było 2 430 583. K atolicy stan o w ili 61,56% ogółu m ieszkańców . S ta ty s ty k a ta została sporządzona n a pod staw ie danych, n ad e sła n y ch przez proboszczów do k u r ii a rc y b i­ skupiej. Nie p ró b u ję ty c h w ykazów analizow ać, gdyż n a to trz e b a b y łoby odrębnego studium . U derza je d n a k nieu w zg lęd n ien ie k ara im ó w .

III. U PO SA ŻEN IE

1. B i s k u p s t w a

P rz y w ilejem z dn ia 1 7 II 1387 r. k ró l W ładysław Jagiełło n a d a ł przy b y łem u b isk u p stw u w ile ń sk ie m u n a s tę p u ją c e uposażenie: zam ek T au ro g in ie z p rzyległą

76 D ane ze schem atyzm ów , d ru k o w a n y ch raz em z k a le n d a rz a m i litu rg iczn y m i diecezji w ileńskiej.

77 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ile ń sk ie , s. 526.

78 A A B (A rchiw um A rch id iecezjaln e w B iałym stoku). Teczka „ S ta ty sty k a archidiecezji w ile ń sk ie j”.

7S Catalogus ecclesiarum et cleri A rchidioecesis V iln en sis pro A n n o D om ini 1939, Y ilnae 1939, s. 133 p odaje in n ą liczbę w iern y ch , a m ianow icie 1485 486.

włością, wsie Ł abonary i M alaty, włości Dubrowno, W erki i Bakszty, ogród przy mieście Wilnie obok ogrodu Gasztołda, część m iasta W ilna z placam i i domami od strony zamku, kam ienicą z czterem a domami drew nianym i i dwoma placam i w obrębie m urów oraz dziesiątą rybę z jazu na Niemnie na użytek stołu bisku­ piego80. Były to rozległe dobra szacowane na około 900 km 2 przestrzeni 50 - 60 wsi i m niej więcej 650 dymów poddanej ludności81. Stanow iły one podstawę latyfun- dium, które w szybkim czasie powiększyło się o kolejne nadania Jagiełły oraz księcia Witolda. Jagiełło w 1391 r. nadał jeszcze sioło Herm aniszki oraz 4 kom u­ chów i „nadanie miodowe” z sioła „Coreykowo”82. Wiadomo iż z nadania tego władcy pochodziły także dziesięciny z 9 dworów wielkoksiążęcych: Niemież, Cu- dzieniszki, W orniany, Żejm iana, Rudomina, Lebiedziewo, H ajna, K rasne Sioło i Molodeczno83.

Księże Witold już w 1388 r., jako w ładający dzielnicą podlaską i grodzieńską nadał biskupstw u 5 wsi: Terebuń, Kołodno, Wasilew, Jarnice i Wiecbotnicę, z któ­ rych większość zamieniono później na inne włości (Jarnice na Lubary, W iechotnicę na Milejkowo, M oranonnikowicze i Błużę, a Terebuń na Wolożyn i Starzynki)14. Tenże książ° z polecenia i za zgodą króla nadał w 1395 r. trzy sioła z ludźmi: Korzeń, Haniewicze i Wołcza oraz dziesięcinę z Cudzeniszek i dań miodową85. Najw i k^zymi nadaniam i W itolda była darow ana w 1412 r. włość Uborć w Ziemi Kijowskiej oraz zapisana na kilka dni przed śm iercią w 1430 r. włość Ihum eń80. W wyniku tych oraz pomniejszych nadań obu władców w roku śmierci Wi­ tolda uposażenie biskupstw a wileńskiego wynosiło około 100 wsi i 1300 dymów87. Posiadłości biskupstw a powiększali później następcy Jagiełły i Witolda. Książę Zvp-munt Kiejstutowicz nadał w 1434 r. sioło Gierwiaty, jeziora Białe i Czarne Lokaje oraz ludzi we włości Łyngmiany. Król Kazimierz Jagiellończyk praw dopo­ dobnie nadał rozległą włość Szeszole i jurdykę w M ińsku88.

N adania na rzecz biskupów wileńskich kończą się na Aleksandrze7~ który w 1493 r. nadał dobra Pierszaje Wielkie, w dwa lata później Szypiany89, potem domy w Grodnie i dwa folwarki, a w 1501 r. — ziemię zwaną Syruciowce z la­ sem (20 km na zachód od Grodna) i w 15C5 r. — część lasów nad Biebrzą i 10 lu ­ dzi Chilmonowiczów".

Od połowy XV w. dobra biskupstw a powiększają się także przez nadania panów litewskich (np. Kieżgajłowie zapisali dobra Bakszty) oraz drogą kupna przez biskupów wileńskich (np. bp Maciej w 1451 r. nabył ziemię z ludźm i koło Wołkowyska — późniejsze Biskupice, bp J a n Łosowicz w latach 1471 -1474 kupił kilka dymów koło G ierw iat)91.

Według ustaleń Jerzego Ochmańskiego na dobra biskupstw a wileńskiego w 1539 r. składało się 30 włości i mniejszych posiadłości, w których było razem 4717 dymów, w tym 3838 dymów wiejskich. Większość tych dóbr znajdow ała się na Rusi. Praw ie 7c°/o posiadłosci pochodziło od Jagiełły i W itolda92. Trzeba

za-89 KDKW, n r 1, s. 1 - 9.

81 J. O c h m a ń s k i , Powstanie i rozwój la tyfundium biskupstw a wileńskiego (1387 - 1550), Poznań 1963, s. 16-33; Tenże, B iskupstw o wileńskie, s. 95.

82 KDKW, nr 1, s. 7; J. O c h m a ń s k i , Powstanie i rozwój, s. 44. 83 KDKW, n r 28, s. 45-47; J. O c h m a ń s k i , Powstanie i rozwój, s. 45-46. 84 J. O c h m a ń s k i , B iskupstw o wileńskie, s. 95. 85 KDKW, n r 26, s. 40 - 42. 86 Tamże, n r 57, s. 88-90, n r 109, s. 133-136; J. O c h m a ń s k i , Powstanie i rozwój, s. 48 ns. 87 J. O c h m a ń s k i , B iskupstw o wileńskie, s. 95. 88 Tamże, s. 95 - 96. 89 KDKW, n r 396, s. 455-456, nr 423, s. 490-491; J. O c h m a ń s k i , Powstanie i rozwój, s. 84 - 89. 90 KDKW, n r 510, s. 619-620, n r 595, s. 710-711. 91 J. O c h m a ń s k i , Powstanie i rozwój, s. 77 ns. 92 Tamże. s. 94 - 95. 93 KDKW, nr 6, s. 14; J. O c h m a ń s k i , Dawna Litwa, s. 96 ns.

ZARYS DZIEJÓW 21

znaczyć, że Jagiełło d o k u m en tem z 2 2 II 1387 r. udzielił dobrom b isk u p stw a im ­ m u n itetu , uw olnił d obra kościelne spod w szelkich ciężarów i ju ry sd y k c ji św iec­ k ich93.

Do połow y X V I w. proces ro zw oju uposażenia b isk u p stw a w ileńskiego był w łaściw ie zakończony. P óźniej, aż do ko ń ca R zeczypospolitej, nie n a s tą p iły w nim w iększe zm iany. Po d ru g im rozbiorze k r a ju d o b ra b isk u p stw a, k tó re znalazły się w g ran ic ac h R osji zostały z a b ra n e i oddane zasłużonym u rzęd n ik o m ro sy j­ skim 94. N ato m iast po trzecim rozbiorze w ładze ro sy jsk ie za b ra ły w szystkie m a ­ ją tk i b isk u p stw a, a biskupom w ileń sk im w yznaczyły p en sję w w ysokości 10 000 ru b li sre b rn y c h rocznie. P on iew aż zab ran o też p ała c biskupi, dodano jeszcze 1500 ru b li n a w y n aję cie rez y d en cji oraz z su m y 29 000 r u b li sre b rn y c h bisk u p ó w in flanckich, k tó ry c h diecezję skasow ano, w y p łacan o 1425 ru b li. T ak ą sum ę o trzym ał bp J. N. K ossakow ski w 1804 r.95. Nie w iadom o je d n ak , czy co ro k u ię sum ę w ypłacano i w ja k ie j w ysokości.

W 1843 r. rzą d ca rsk i w pro w ad ził now e sta w k i p e n s ji w zam ian za za b ran e dobra kościelne. D iecezje, k a p itu ły , konsystorze i p a ra fie podzielono n a k la sy i od p rzynależności do odpow iedniej k la sy zależała w ysokość poborów . D iecezja w i­ le ń sk a została zaliczona do dru g iej k la sy i b isk u p i w ileńscy otrzy m y w ali odtąd po 5475 ru b li sre b rn y c h rocznie, b isk u p i su fra g a n i (we w szystkich trze ch k lasach) po 2000 ru b li, k o n sy sto rz w ileński, jako zaliczony do pie rw sz ej klasy, o trzy m y w ał 5390 r u b li rocznie96. T ru d n o je s t pow iedzieć, czy w ysokość ty c h p en sji u trz y m a ła się do końca niew oli narodow ej.

W odrodzonym p ań stw ie polskim sp raw y u posażenia K ościoła u n o rm o w ał k o n k o rd a t m iędzy S tolicą A postolską i R zeczpospolitą P o lsk ą z 1925 r.91.

2. K a p i t u ł y

U tw orzona w 1388 r. k a p itu ła k a te d ra ln a w ile ń sk a pierw sze n a d a n ia o trz y ­ m ała od Ja g iełły 15 V 1390 r. S tan o w iły je w ieś P o n a ry koło W ilna, dziesięcina r y b n a z jazu n a W ilii, dziesięcina z pól w N iem ży oraz 12 pudów w osku rocznie98. W ty m sam y m ro k u k ró l n a d a ł k a p itu le rozległą jw łość S trzeszyn, le ­ żącą n ad środkow ym D n iep rem po obu jego brzegach, z a jm u ją c ą p o n ad 1200 k m 2 p o w ierzchni99.

K siążę W itold w 1415 r. n a d a ł k a p itu le w ielk ą w łość K am ieniec, zw aną póź­ niej K am ieńszczyzną, w ziem i k ijo w sk ie j100. Od tego księcia k a p itu ła otrzy m ała jeszcze m niejsze n ad a n ia , a m ianow icie w sie D rogom iniszki, K orzeń, H aniew icze, Wołcza, N iem iżańce101.

Po tych w ład cach n a d a n ia n a rzecz k a p itu ły i k a te d ry czynili ich następcy, a także p ry w a tn i w łaściciele. K siążę Z y g m u n t K iejstutow icz, fu n d u ją c w 1435 r. archidiakonię, uposażył ją w siam i R u k o jn ie i P arfien iew icze. P óźniej te n książę n ad a ł jeszcze k a p itu le w ieś W ojniałgow o i in n e pom niejsze d o b ra 102. R ów nież K a ­

94 J. W y s o c k i , Kościół K a to lic k i w zaborze ro s y js k im w latach 1772-1815. W: H istoria Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 1, P oznań — W arszaw a 1979, s. 205.

95 J. K u r c z e w s k i , K ościół z a m k o w y czyli k a ted ra w ile ń sk a w je j d zie jo ­ w y m , litu rg ic zn ym , a rc h ite k to n ic zn y m i ek o n o m ic zn y m ro zw o ju , Cz. 2, W ilno 1910, s. 252.

9S W. U r b a n , O statni etap d zie jó w K ościoła w Polsce przed n o w y m ty sią c le­ ciem (1815 - 1965), R om a 1966 s. 202 ns.; E x e c u to r iu m d e c re tu m de lim itib u s Dio- ecesis V ilnensis la tu m ab... D om ino M etropolitano Ignatio H ołow iński, V ilnae 1854, s. 94.

87 Zob. S. Ł u k o m s k i , K o n k o rd a t za w a rty dnia 10 lutego 1925 ro k u p o m ię­ d zy Stolicą A p o sto lską i R zecząpospolitą, Ł om ża 1934, s. 18 n s i 234 ns.

98 KDKW , n r 17, s. 3 0 -3 1 .

99 Tam że, n r 20, s. 33 - 35; J. O c h m a ń s k i, P o w sta n ie i rozw ój, s. 42 - 44. 100 KDKW , n r 67, s. 98 - 99.

101 J. O c h m a ń s k i , P ow stanie i rozw ój, s. 54.

102 KDKW , n r 139, s. 156 - 157, n r 146, s. 163 -165; J. O c h m a ń s k i , P o w sta n ie i rozw ój, s. 6 2-65.