Dopiero od 1741 r. zaczyna się pow olne dźw iganie się z u p ad k u . W krótce je d n a k n a stę p u je rozw iązanie zakonu jezuitów i w 1773 r. A kad em ia przechodzi pod za
rzą d K om isji E d u k ac ji N arodow ej. S ta je się uczelnią św iecką, choć z p ro fe so ra m i w w iększości d u chow nym i i po re o rg an iz ac ji p rz y jm u je w 1781 r. nazw ę Szkoły G łów nej W ielkiego K sięstw a L itew skiego. W ielce zasłużonym re k to re m u n iw e rsy te tu w ty m okresie b y ł ks. M arcin Poczobut. Z am iast w ydziałów zorganizow ano te ra z dw a kolegia, m o raln e i fizyczne. W ra m a c h kolegium m oralnego b y ły k a te d ry teologii i p ra w a kościelnego252. N a w y k ład y u n iw ersy te ck ie chodzili też k le rycy z S em in a riu m D uchow nego.
Po u p a d k u R zeczypospolitej uczelnia w 1797 r. zm ieniła n a k ró tk o nazw ę na Szkołę G łów ną W ileńską, by w 1803 r., po k o le jn ej reo rg an iz ac ji p rzy ją ć nazw ę C esarskiego U n iw ersy te tu W ileńskiego, sk ład ająceg o się z 4 fak u ltetó w , czyli od
działów: 1 — n a u k fizycznych i m a tem aty czn y ch , 2 — n a u k le k a rsk ic h czyli m edycznych, 3 — n a u k m o raln y ch i p olitycznych oraz 4 — lite r a tu ry i sztu k w yzw olonych. K a te d ry teologiczne i p raw n o k an o n iczn e były te ra z n a oddziale n au k m o raln y ch i po lity czn y ch 263. U n iw e rsy te t szybko osiągnął w ysoki poziom naukow y i s ta ł się głów nym ośrodkiem k u ltu r y polskiej pod zaboram i. „O kres 1815 - 1824 sta n o w ił apogeum oddziaływ ania W szechnicy W ileńskiej n a szersze kręgi społeczeństw a. O ddziaływ anie to było w y jątk o w o silne. Ż ad n a in n a w yższa uczelnia polska, ani w spółcześnie, an i w n ie d aw n ej przeszłości, nie cieszyła się ta k w ielkim a u to ry te te m ”284. Tenże u n iw e rsy te t m ia ł pod sw oją opieką szkoły śred n ie i p a ra fia ln e całego W ileńskiego O kręgu N aukow ego. P rz y ączeln i pow o
łano też do życia S e m in a riu m Główne, m a jąc e n a celu podniesienie w y k ształc e
nia d u ch o w ień stw a265.
C arskim ukazem z I V 1832 r. U n iw ersy te t W ileński został zam k n ięty . Z od
działu m edycznego utw orzono A kadem ię M e d yko-C hirurgiczną, n a to m ia st z k a tedr teologicznych i S em in a riu m G łów nego ukazem ca rsk im z 1 V II 1833 r. po w ołano R zym skokatolicką A kad em ię D uchow ną w W ilnie, w k tó re j m iało się kształcić 60 alu m n ó w S e m in a riu m W ileńskiego oraz 40 z in n y c h diecezji m e tro polii m ohylew skiej i 7 k le ry k ó w o rm ia ń sk ich 206. A k ad em ia D uchow na p rze ję ła wówczas w ja k im ś sto p n iu rolę u n iw e rsy te tu . Obok przed m io tó w teologicznych były ta m bow iem w y k ład a n e: lite r a tu r a ła ciń sk a i polska, h isto ria n a tu ra ln a i pow szechna, b o ta n ik a, fizyka, ro ln ic tw o teo re ty cz n e i higiena. „M łodzież sposo- biąca się do sta n u duchow nego — ja k p isa ł W. K o r o t y ń s k i — p osiłkow ała się w yk ład am i pro feso ró w ak a d em ii m edycznej, w k tó re j ja śn ie li B ielkiew icz, Ś n ia decki i in n i; m łodzież k sz tałcąc a się n a le k a rz y chodziła n a w y k ła d y do ak a d e m ii duchow nej, gdzie L eo n B orow ski, ucząc h om iletyki, roztaczał za raze m całk o w ity k u rs lite r a tu r y p olskiej i jej historię, w ielu zaś było ta k ich , k tó rz y nie m yśląc ani o m edycynie, an i o sta n ie duchow nym , szu k ali w obu ty c h z a k ła d ac h jed y n ie w ykształcen ia ogólnego”267.
Obie ak ad em ie w 1842 r. zostały przez rzą d ca rsk i zam knięte. A k ad em ia D u chow na została w ów czas p rze n iesio n a do P e te rsb u rg a .
D opiero po o d zyskaniu niepodległości w skrzeszono w 1919 r. u n iw ersy te t, ty m
262 I. S z у b i a k, S zk o ln ic tw o K o m isji E d u k a c ji N aro d o w ej w W ie lk im K się
stw ie L ite w sk im , W rocław 1973, s. 45 ns. i 148 ns.
263 J. M i c h a l s k i , W a ru n k i ro zw o ju n a u k i polskiej. W: H istoria n a u k i p o l
skiej, t. 3, W rocław 1977 s. 77.
261 Tam że, s. 101.
266 Zob. W. W o r o t y ń s k i , S e m in a r iu m G łów ne w W ilnie. P ow stanie i p ie rw szy okres d zie jó w (1803-1816), W ilno 1935 i S e m in a r iu m G łów ne w W ilnie. D rugi okres dziejó w i zniesienie (1816 -1833), W ilno 1938.
266 W. W o r o t y ń s k i , S e m in a r iu m G łów ne w W ilnie. D rugi okres dziejów , s. 203.
267 M. S t o l z m a n , W k ręg u u n iw e rsy te c k ie j tra d ycji. Z ycie k u ltu ra ln e w W ilnie po ro k u 1831. W: S tu d ia z d zie jó w U n iw e rsy te tu W ileńskiego 1579 - 1979, W arszaw a—K ra k ó w 1979, s. 124.
raz em pod nazw ą U n iw e rsy te tu S te fa n a B atorego. Je d n y m z jego w ydziałów był w ydział teologiczny, do któ reg o w 1925 r zostało przyłączone W ileńskie S em in a
riu m D uchow ne268. O dtąd k le ry c y byli ta k że s tu d e n ta m i u n iw e rsy te tu , co oczy
w iście d odatnio w pływ ało n a poziom w y k ształc en ia d u ch o w ień stw a arch id iecezji w ileń sk iej.
G dy po w y b u ch u I I w o jn y św iatow ej U n iw e rsy te t W ileński w d n iu 15 X I I 1939 r. został za m k n ię ty przez w ładze litew sk ie, zaczęło się ta jn e n a u c z a n ie pod k ie ru n k ie m re k to ra S te fa n a E h re n k re u tz a . W ydział Teologiczny k o n ty - n u w a ł p o ta je m n ie sw oje p ra c e w S e m in a riu m D uchow nym i d alej n a se m in a ria c h n a u k o w y c h a lu m n i p rzygotow yw ali p rac e m ag istersk ie. D ziałalność ta została p rz e rw a n a przez are szto w a n ie i u w ięzienie pro feso ró w i alu m n ó w w dniu 3 III 1942 r. P o p rze jściu fro n tu w 1944 r. jesien ią S e m in a riu m W ileńskie zaczęło znow u sw oje p race. K o n ty n u o w ało je w W ilnie do 2 0 I I 1945 r., a od 8 m a ja tego ro k u w B iałym stoku. O sta tn im dziekanem W ydziału Teologicznego w B iałym sto
k u b y ł ks. prof. C zesław F alk o w sk i. W ydział te n istn ia ł w B iały m sto k u do 1949 r.269. O dtąd działa tu tylk o A rch id iecezjaln e W yższe S em in a riu m D uchow ne.
W W ilnie n a to m ia st działa P ań stw o w y U n iw e rsy te t im . W incasa K ap su k asa.
2. S e m i n a r i a d u c h o w n e
(Zob. o p raco w an ie ks. L u d w ik a P iec h n ik a, s. 201 - 231).
3. S z k o l n i c t w o p a r a f i a l n e i ś r e d n i e
P ierw sze szkoły w diecezji w ileńskiej pow stały w krótce po chrzcie Litw y.
Z w iązane one b yły z k a te d rą i kościołam i p a ra fia ln y m i oraz k la szto rn y m i, b o w iem szkolnictw o w szy stk ich sto p n i w ty m okresie było w rę k a c h K ościoła.
N a jsta rsz ą szkołą w ile ń sk ą by ła szkoła k a te d ra ln a , założona z p ew nością za
ra z po ery g o w an iu b isk u p stw a. P ierw sza w zm ian k a o niej pochodzi z 1397 r.270.
Z n ajd o w a ła się ona obok k a te d ry w o b ręb ie m u ró w o b ro n n y ch zam ku. N ad an ia n a nią czynili później k ró lo w ie K azim ierz Jag iello ń czy k i Z y g m u n t A ugust. O pie
k o w ała się n ią k a p itu ła , k tó ra w y b ie ra ła r e k to r a szkoły. K iedy u sta n o w io n e zostały w 1523 r. sc h o lasteria i k a n to ria , szkołą opiekow ał się p r a ła t scholastyk, a p r a ła t k a n to r m ia ł pieczę n a d n a u k ą śpiew u, p row adzoną w te j szkole dla p o trze b nabo żeń stw k a te d ra ln y c h . U czniow ie te j szkoły tw o rzy li chór śpiew ający p sa lm y w k ated rze . W 1539 r. ty c h p sa łte rz y stó w było 12 i o trzy m y w a li rocznie po 50 groszy. P o n ad to 4 uczniów służyło do M szy św. Szkoła ta m ia ła co n a j
m n ie j 3 klasy. Z n ie j w yw odzili się k a n d y d a c i do sta n u duchow nego oraz ch ętn i n a dalsze stu d ia w A k ad em ii K ra k o w sk iej lu b uczelniach Z achodniej E uropy. Po założeniu kolegium jezuickiego w W ilnie szkoła k a te d ra ln a chw ilow o p o d u p a d ła 271. N ie p rz e sta ła je d n a k istnieć, lecz w w y n ik u p e r tra k ta c ji b p a P ro ta sew ic za i k a p itu ły z je zu itam i, ci o sta tn i p rze jęli szkołę k a te d ra ln ą pod sw o ją opiekę i istn ia ła ona jeszcze z pew nością do ko ń ca X V I w .272.
D ru g ą szkołą w W ilnie była szkoła p a ra fia ln a p rzy kościele św. J a n a , o tw a r
ta zapew ne w 1514 r. za w cześniejszą zgodą k a p itu ły i dzięki sta ra n io m proboszcza
!68 B. Z o n g o ł ł o w i c z , W yd zia ł T eologiczny U SB w o kresie 1919-1929, W: K sięga p a m ią tk o w a k u u czczen iu CCCL ro czn icy założenia i X w skrze sze n ia U n iw e rsy te tu W ileńskiego, t. 2, W ilno 1929, s. 224 - 225.
21» t . K r a h e l , W ile ń skie S e m in a r iu m D u ch o w n e w czasie 11 w o jn y św ia to w ej, W KAB, 8 (1982), n r 1, s. 112; Zob. R. K u ł a k , W y d zia ł T eologiczny U ni
w e rsy te tu S te fa n a B atorego i M etropolitalne S e m in a r iu m D uchow ne w czasie I I w o jn y św ia to w e j, L u b lin 1986 (mpis).
270 KDKW , n r 29, s. 50.
271 J. O c h m a ń s k i , D aw na L itw a , s. 123.
278 L. P i e c h n i k , P o czą tki A k a d e m ii W ile ń sk ie j, s. 95 ns.
ZARY S D ZIEJÓ W 49
tej p a ra fii ks. L eo n a rd a R odianiego273. Z czasem ona rów nież znalazła się pod opieką jezuitów .
P ierw szy ch szkół p a ra fia ln y c h w diecezji w ileńskiej należy szukać w p o cz ąt
k ac h p a ra fii, z k tó ry c h n a jsta rsz e fu n d o w a ł sam k ró l W ładysław Jagiełło. Z za
chow anego d o k u m e n tu fu n d ac y jn eg o kościoła w O bolcach z 1387 r. w yn ik a, że kró l zam ierzał ta k że założyć p rz y ty m kościele szkołę, skoro d aw a ł uposażenie nie tylk o proboszczow i i w ikariuszow i, lecz ta k ż e i „k lery k o w i”, przez któ reg o rozum iało się tego, do którego obow iązków n ależało n au c za n ie dzieci274. P o tw ie r
dza to dom niem anie d o k u m e n t tegoż k ró la z 1389 r. do zarządców dw orów w iel- kosiążęcych, w y m ie n iając y żaków p rzy kościołach275.
T ru d n o je st ustalić, ja k a była sieć szkół p a ra fia ln y c h w diecezji w p o czątk o w ym je j okresie. J. O chm ański oblicza, że w połow ie X VI w. istn iało 30 szkół pew nych i 54 d o m n ie m a n y ch 276. S ynod b p a J a n a z K sią żą t L itew skich, w y d an y d ru k iem w 1528 r., n a k ła d a ł n a proboszczów obow iązek u trz y m y w a n ia p rzy k a ż dym kościele p a ra fia ln y m szkoły, w k tó re j chłopcy od najm ło d szy ch la t k sz ta łc i
liby się i w y chow yw ali w n au c e i cnocie. N au k a w ty c h szkołach m a odbyw ać się zarów no po litew sk u , ja k i po p o lsk u 277.
Synody późniejsze rów nież zw rac ały uw agę n a szkoły p a ra fia ln e , o k tó ry c h niestety, aż do czasów K om isji E d u k a c ji N arodow ej tru d n o coś pow iedzieć, gdyż nie było d otąd szczegółow ych b a d a ń n a ich te m a t. W iadom o, że w czasie w o jen w połow ie X V II w . w iele m ia st i w iosek uległo zup ełn em u zniszczeniu i wów„- czas zdew astow ano znaczną ilość kościołów i szkół. D opiero po o d b u d o w an iu tych m iejscow ości zorganizow ano znow u szkoły. Bp B rzostow ski w sw oim liście p a s te rsk im z 1710 r. n ak a z y w a ł proboszczom tro sk ę o szkoły i z a k ła d an ie ich tam , gdzie dotąd nie było278.
N ajw ięcej in fo rm a c ji o szkolnictw ie p a ra fia ln y m m am y z czasów K om isji E d u k ac ji N arodow ej. W diecezji w ile ń sk ie j szczególną tro sk ą to szkolnictw o o to czył b p M assalski, k tó ry n ak a zy w a ł proboszczom z a k ła d an ie szkół i op raco w ał P rzepis dla szkó ł p a ra fia ln yc h , zatw ierd zo n y w 1774 r. p iz e z K om isję E d u k ac ji N arodow ej. W 1777 r. działało w diecezji w ile ń sk ie j 330 szkół p a ra fia ln y c h w 22 d ek an atach . Nie znam y je d n a k dan y ch z pozostałych 4 d e k a n ató w 279. C zynnikiem h am u jąc y m rozw ój tego szkolnictw a b y ła n ie c h ę tn a p o sta w a szlachty. Szybko ilość ty c h szkół zaczęła m aleć. W 1782 r. — w ed łu g u sta le ń ks. J. K urczew skiego było ich 251289, n a to m ia st w la ta c h n a s tę p n y c h — w edług obliczeń I. Szybiak, n a pod staw ie je d n a k n ie k o m p le tn y ch dan y ch — ilość szkół p rz e d sta w ia ła się n a stępująco: w 1783 było co n a jm n ie j 40, w 1784 — 21, 1786 — 18, 1788 — 12, 1790 — 15, 1792 — 8281. T en sp a d ek je s t w p ro st z a sk a k u ją c y i n iepraw dopodobny. Na p odstaw ie bow iem ra p o r tu dziek an a knyszyńskiego z 1788 r. ty lk o w ty m d e k a nacie n a 12 p a ra fii w 6 b yły szkoły282, a to sta n o w i połow ę po d an ej przez S zybiak ilości szkół w ty m ro k u w całej diecezji.
273 J. O c h m a ń s k i , D aw na L itw a , s. 124 -125.
274 KDKW , n r 9, s. 19.
275 Tam że, n r 16, s. 30. Zob. J . O c h m a ń s k i , D aw na L itw a , s. 116.
276 J. O c h m a ń s k i , D aw na L itw a , s. 116 ns.
277 J. S a w i c k i , Concilia Poloniae, t. 2, s. 130; J. F i j a ł e k , U ch rze ścija- nienie, s. 296 - 297.
278 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 276.
279 I. S z y b i a k , S zk o ln ic tw o K o m isji E d u k a c ji N arodow ej, s. 100 ns.; T. M i- z i a , S zk o ln ic tw o parafialne w czasach K o m isji E d u k a c ji N arodow ej, W rocław 1864, s. 53; Zob. I. S z y b i a k , S z k o ły pa ra fia ln e w W ie lk im K sięstw ie L ite w s k im w czasach K o m isji E d u k a c ji N arodow ej, R ozpraw y z D ziejów O św iaty, 11 (1963) s. 99-124.
280 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 17.
281 I. S z y b i a k , S zk o ln ic tw o K o m isji E d u ka c ji N arodow ej, s. 111-112.
282 BLAN (B iblioteka L ite w sk iej A kadem ii N auk), F 43 — 10193 — R a p o rt ludności d ek a n a tu k n y szy ń sk ie g o z ro k u 1788.
4 — Studia Teologiczne
K olejn y ro zk w it szkół p a ra fia ln y c h n a s tą p ił po r. 1803, k ie d y szkolnictw o w szystkich sto p n i było podległe U n iw ersy te to w i W ileńskiem u. P rz y ję ty był w ów czas podział n a szkoły p a ra fia ln e , pow iatow e, g im n azja i u n iw ersy te t. W 1817 r.
w g u b ern i grodzieńskiej było 40 szkółek p a ra fia ln y c h z 588 uczniam i, a w w ile ń sk ie j — 103 szkoły i 2747 uczniów . Część szkół z te j o sta tn ie j g u b e rn i zn ajd o w ała się w diecezji żm u d zk ie j283. Po 1831 r. rz ą d ca rsk i zaczął kasow ać szkoły p a r a fialn e i tw orzyć now e, choć przez ja k iś czas jeszcze pod zarząd em d uchow ień
stw a. W 1834 r. ta k ic h szkół było jeszcze 68284.
Z pow odu u cisk u relig ijn eg o i narodow ego aż do końca n iew oli nie m ożna było prow adzić szkółek p rzy p a ra fia c h kato lick ich . D opiero po ukazie to le ra n cy jn y m z 1905 r. pró b o w an o p rzy n ie k tó ry c h p a ra fia c h zak ład ać szkółki, ale spo ty k ało się to z szybką in te rw e n c ją w ład z carskich, n a k a z u ją c y c h ich za m k n ię
cie385. Na przełom ie X IX i X X w . prow adzono w diecezji p o ta je m n ą ak c ję ucze
n ia cz y ta n ia i p isa n ia w ję zy k u polskim , a zapew ne i litew sk im , przez ludzi zw iązanych z K ościołem . Podobno były n a w e t sp e cja ln e zarząd zen ia w ładzy die
cezjalnej, n a k a z u ją c e nauczyć dzieci czytać p rze d p rzy stą p ie n iem do I spow iedzi i K om u n ii św .288. Nie w iadom o jed n ak , ja k w y g ląd a ła re a liz a c ja ty c h za rządzeń i ja k i m ia ła zasięg. Po o d zyskaniu niepodległości zorganizow ane przez pań stw o szkolnictw o zw olniło w zasadzie K ościół od an g ażo w an ia się w szkolnictw o ele
m e n ta rn e i zaczęto zak ła d ać szkoły średnie, p row adzone przez zakony.
Ś re d n ie szkolnictw o kościelne n a te re n ie diecezji m iało ju ż sw o ją bogatą i dłu g ą historię. P ierw szą szkołą śre d n ią n a L itw ie b y ła om ów iona ju ż szkoła k a te d ra ln a . P óźniej w iele szkół śred n ic h pro w ad ziły zakony i zgrom adzenia z a konne. P o założeniu pierw szego k o legium jezuickiego w 1569 r. w W ilnie w iodącą ro lę w szkolnictw ie n a L itw ie o d gryw ał zakon jezuitów , z k tó ry m w X V III w.
ry w alizo w ali i toczyli spory p ija rz y 287. S am i jezuici w 1772 r. p ro w a d zili n a te re nie diecezji w ileń sk iej aż 13 kolegiów : w G rodnie, K ow nie, M ińsku, N ieśw ieżu, N ow ogródku, Orszy, Połocku, S łucku, W ilnie (kolegium szlacheckie, a k a d em ic
k ie — A kad em ia W ileńska i p ap iesk ie — A lu m n a t P apieski), W itebsku i Żodzisz- kach. Z in n y c h zakonów szkoły śred n ie p ro w ad zili b e rn a rd y n i (T raszkuny), dom i
n ik a n ie (Grodno, M erecz, Now ogródek), fra n c isz k a n ie k o n w e n tu a ln i (K ołtyniany), k a n o n ic y la te ra ń s c y (Słonim), m isjo n arze (Łysków), p ija rz y (Lida, Poniew ież, Szczuczyn, W iłkom ierz) oraz b azy lian ie (B oruny, Z yrow ice, Brześć)288. Ci o sta tn i byli zakonem w schodniego obrządku, ale k sz tałcili m łodzież nie ty lk o u n ick ą, lecz i łaciń sk ą.
T rzeb a podkreślić, że jeszcze do la t 30 - 40-tych X IX w. fu n k cjo n o w a ło w iele szkół średnich, pro w ad zo n y ch przez zakony m ęskie i żeńskie. P rz y k ład o w o w g u b e rn i grodzieńskiej w 1831 r. w szystkie szkoły pow iatow e p ro w ad zili zakonnicy:
b azylianie, dom inikanie, k an o n icy re g u la rn i la te ra ń sc y , m isjo n arze i p ija rz y 283.
P o n ad to zgrom adzenia żeńskie, zw łaszcza m a ria w itk i i sz ary tk i, pro w ad ziły przy sw oich k la sz to ra c h p e n s je dla dziew cząt. W szystkie te szkoły u legły k asa c ie 250.
D opiero w czasie p ierw szej w o jn y św iatow ej i po o d zyskaniu niepodległości zaczęło znow u odżyw ać kościelne szkolnictw o średnie. W okresie m iędzyw ojennym
283 [J. M. G i ż y c k i ] W o ł y n i a k , S p is szk ó l średnich na L itw ie i R u si, W:
P olska w k u ltu r z e p o w szech n ej, K ra k ó w 1918, s. 419.
484 [J. M. G i ż y c k i ] W o ł y n i a k , S ta ty s ty k a szkó ł p a ra fia ln yc h na L itw ie w p ie rw szej ćw ie rci X I X w ie k u , M uzeum , 20 (1904), s. 949.
285 M. S o p o ć k o , W sp o m n ien ia z przeszłości, W KAB, 11 (1985), n r 2, s. 87 ns.
286 T. K r a h e 1, H istoriografia (a rc h id ie c e zji w ile ń sk ie j, s. 164.
287 W. S z u 1 c, S p o ry A k a d e m ii W ile ń sk ie j z p ija ra m i o w yłą c zn e praw o na szk o ły 1723 - 1753, A ten e u m W ileńskie, 14 (1939) s. 69 - 144.
288 K. M r o z o w s k a , U n iw e rsy te t W ile ń sk i i jego szk o ły w latach 1795 -1803, W: S tu d ia z d zie jó w U n iw e rsy te tu W ileń skieg o 1579 - 1979, W arszaw a—K rak ó w 1979, s. 78 ns.
289 Tam że, s. 78.
230 J .M . G i ż y c k i , Sp is szkó ł średnich, s. 416.
ZARYS D ZIEJÓ W 51
gim nazja i licea prow adzili jezuici i n a z a re ta n k i w W ilnie, n ie p o k a la n k i w Sło- nim iu, m a rian ie w D rui, salezjan ie w R óżanym stoku. P rzez ja k iś czas istniało rów nież g im n a zju m przy W yższym S em in a riu m D uchow nym w W ilnie, p rz e z n a czone dla k an d y d a tó w do se m in a riu m . P o n ad to sa lez jan ie pro w ad zili szkoły rz e mieślnicze w D w orcu i W ilnie. We w rz eśn iu 1939 r. rozpoczęło p ra c ę n a k ilk a za
ledw ie m iesięcy now e g im n a zju m w B iałym stoku, p row adzone przez S io stry M isjo
nark i św. R odziny. W szystkie te szkoły p rz e sta ły istn ieć w pierw szy m okresie II w ojny św iatow ej. T ylko g im n a zju m w R ó żanym stoku w znow iło sw o ją dzia
łalność po w ojn ie i fu n k cjo n o w a ło do 1954 r., ale w o sta tn ic h la ta c h sw ego is t
nienia jako N iższe S em in a riu m D uchow ne.
4. D z i a ł a l n o ś ć c h a r y t a t y w n a
N ajb ard ziej rozpow szechnioną fo rm ą zorganizow anej działalności c h a ry ta ty w nej były szpitale, p row adzone przez p a ra fie i k laszto ry . Były one b a rd z iej p rz y tu łk a m i dla bezdom nych i ubogich niż sz p ita lam i w dzisiejszym znaczeniu. W iele z nich m iało uposażenie od fu n d a to ró w kościołów : k ró ló w i książąt, m ożnych, biskupów i k apłanów . In n e zaś u trzy m y w a ły się z o fiar w iernych.
W W ilnie n a jsta rsz y szpital, pod w ezw aniem św. Joba, znany później jako św. M arii M agdaleny, założył w 1514 r. k an o n ik w ile ń sk i i jednocześnie d oktor m edycyny, M a rc in z D usznik291. P óźniej p o w sta ły dalsze. S zpital św. T ró jcy p rzy kościele pod ty m w ezw aniem u fu n d o w a ł k ró l Z y g m u n t S ta ry w 1535 r. i oddał w opiekę d om inikanom i proboszczow i kościoła oraz m a g istra to w i m ia sta . S zpital św. Ł azarza p rzy kościele św. S te fa n a założył je z u ita S zym on W ysocki około 1600 r. za b p a B. W ojny. W X V III w. p rze k aza n o go m a riaw itk o m . P rz y tym szpitalu istniało b rac tw o św. Ł azarza do opieki n a d chorym i. O jcow ie jezuici założyli w 1625 r. szp ital św. Józefa i N ikodem a, p rzy k tó ry m rów n ież istn iało bractw o św. Jó zefa i N ikodem a, op iek u jące się ch o ry m i i grzebiące zm arłych.
Szpital an to k o lsk i p rzy kościele św. P io tra i P a w ła p o w stał dzięki fu n d a c ji p ro boszcza tegoż kościoła ks. P io tra K orokonosa p rze d 1632 r. S zpital b o n ifra tró w przy kościele św. K rzyża u fu n d o w a ł bp A. W ojna w 1635 r. i p rz e k a z a ł b o n ifra tro m . Szpital św. M arcina, n a jp ie rw p rzy kościele św. A nny, a po tem przy ul. N iem iec
kiej, założył m u ra rz H ick ler w 1640 r. Od 1703 r. był on pod opieką jezuitów . P rzy kościele m isjo n arzy istn ia ł szpital n a p odstaw ie fu n d u szu P la te ró w z 1695 r., nato m iast szpital św. R ocha zaw dzięczał swe p o w sta n ie około 1707 r. Ja n o w i J a r - łowiczowi, założycielow i rochitów , do k tó ry c h te n szpital należał. S zpital Saw icz założył w 1744 r. b isk u p sm oleński i p r a ła t k a p itu ły w ileń sk iej B ogusław Gosiewski.
O ddał go pod opiekę siostrom m iłosierdzia. W po czątk ach X IX w . n ac ze ln y m le k arzem był w nim prof. Becu. S zpital D zieciątka Jezu s u fu n d o w a ła w 1787 r.
Jadw iga O gińska i p rze k aza ła zbud o w an y ob iek t w 1791 r. m isjonarzom . Szpital św. Ja k u b a założył w m iejsce w cześniejszego, p ara fia ln e g o , bp J. N. K osakow ski w 1799 r. jako prezes K om isji S zp italn ej. Był to szpital p o m y ślan y ja k o
„gen eraln y ”. Do niego też w łączono fu n d u sze k ilk u in n y c h sz p ita li w ileńskich.
W iększość szp itali w ileń sk ich w X IX w. p rz e ję ły w ładze p ań stw o w e252.
Poza W ilnem przy kościołach p a ra fia ln y c h i k la szto rn y c h istn ia ł cały szereg szpitali. S zpitale zak o n n e w ra z z k a s a tą k la szto ró w p rze stały istn ieć lu b p rze jęły
291 Na te m a t sz p ita li k ościelnych w diecezji w ile ń sk ie j zob.: W. Z a h o r s k i , P ierw sze szpitale w ile ń sk ie , P a m ię tn ik W ileńskiego T o w arzy stw a L ekarskiego,
1 (1925) z. 2, s. 65 - 75; Tenże, K a r tk a z d zie jó w dobroczynności w ile ń sk ie j. W:
Z nad W ilii i N iem na. (P am ięci A. M ick iew ic za i T. Zana. w 50-tą rocznicę ich zgonu), W ilno 1906, s. 68 -7 9 ; J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 352-373;
J- L e 1 i s, P irm osios ligonines ir ju raida feo d a lin e je L ie tu v o je , M okslo D arbai, t. 17: M edicinos M okslu S erija , 4 (1958), s. 5 1 -6 4 .
292 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 361 -362; L. Ż y t k o w i c z , K ossakoioski Ja n N epom ucen. W: Pol. slow . biogr., t. 14, s. 286.
je parafie. N ato m iast szp itale p a ra fia ln e u trz y m a ły się dłużej. W 1781 r. w całej diecezji w ileń sk iej były 304 szpitale p a ra fia ln e , w k tó ry c h znajd o w ało się 2429 ubogich293. Były to m a łe p rzy tu łk i, m ieszczące po k ilk u lu b k ilk u n a s tu ubogich, k tó ry c h s ta re in w e n ta rz e n azy w ały „d ziad am i” i „b a b am i”. B yw ały je d n a k i szpi
ta le p a ra fia ln e w iększe, w k tó ry c h znajdow ało pom ieszczenie i po k ilk a d ziesią t osób, ja k np. w Ja n o w ie w 1788 r. było w sz p ita lu p a ra fia ln y m 15 „dziadów ”
ta le p a ra fia ln e w iększe, w k tó ry c h znajdow ało pom ieszczenie i po k ilk a d ziesią t osób, ja k np. w Ja n o w ie w 1788 r. było w sz p ita lu p a ra fia ln y m 15 „dziadów ”