RRoollaa UUVVAA ww ppaattoollooggiiii sskkóórryy

(1)

Adres do korespondencji: lek. med. Julita Wo³owiec, Katedra i Klinika Dermatologii, Akademia Medyczna, ul. Przybyszewskiego 49,

T

Th he e rro olle e o off U UV VA A o off tth he e s sk kiin n p pa atth ho ollo og gy y

JULITA WOŁOWIEC, INGRID DADEJ

Katedra i Klinika Dermatologii Akademii Medycznej w Poznaniu, kierownik Katedry i Kliniki prof. dr hab. Wojciech Silny

Naturalne œwiat³o s³oneczne osi¹gaj¹ce powierzchniê Zie- mi nale¿y do zakresu promieniowania elektromagnetycznego.

Obejmuje ono promieniowanie podczerwone – cieplne (o d³.

fali powy¿ej 800 nm), œwiat³o widzialne (w zakresie od 400 do 800 nm) oraz promieniowanie ultrafioletowe. Na ultrafiolet sk³adaj¹ siê 3 g³ówne zakresy fal o ró¿nych efektach biologicz- nych: UVC, UVB, UVA.

UVC – jest promieniowaniem o najkrótszej d³ugoœci fali, tj.

100–290 nm. Ma najwy¿sz¹ energiê, jest silnie rumieniotwór- cze, dzia³a bakteriobójczo, uszkadza rogówkê, ale jest prawie ca³kowicie poch³aniane przez warstwê ozonow¹ atmosfery i w normalnych warunkach nie dociera do powierzchni Ziemi.

UVB – o d³ugoœci fali 290 do 320 nm ma bardzo silne w³a- œciwoœci rumieniotwórcze, wywo³uje hiperpigmentacjê i jest odpowiedzialne za oparzenia skóry.

Promieniowanie UVA w zakresie 320–400 nm, jest 100–1 000-krotnie mniej rumieniogenne, natomiast znacznie skuteczniej powoduje powstawanie przebarwieñ natych- miastowych i opó¿nionych. Wyodrêbniono 2 zakresy UVA, na podstawie ich odmiennego rumieniotwórczego i barwni- kotwórczego potencja³u: UVA1 – 340–400 nm; UVA2 – 320–340 nm. Wysokie dawki UVA mog¹ wzmacniaæ odczyny rumieniowe wywo³ywane przez UVB [1].

Skutki biologiczne oddzia³ywania promieniowania s³o- necznego na skórê obejmuj¹ reakcje wczesne, tj. rumieñ i opa- rzenie s³oneczne, pogrubienie naskórka, g³ównie warstwy rogowej i odleg³e – zwi¹zane z uszkodzeniem skóry na poziomie molekularnym i biochemicznym, obejmuj¹ce zaburzenia

pigmentacji, rozwój zmian przedrakowych i nowotworów oraz przedwczesne starzenie siê skóry.

Ogólna iloœæ œwiat³a s³onecznego oddzia³uj¹cego na skórê cz³owieka jest zmienna i zale¿y od szeregu czynników, takich jak po³o¿enie geograficzne i klimat, zanieczyszczenia œrodowi- ska (zmniejszenie warstwy ozonowej atmosfery), pora roku, dnia oraz zawód, tryb ¿ycia, wiek, a tak¿e sposób ubierania siê [2].

Stopieñ wra¿liwoœci skóry na œwiat³o okreœla rodzaj karnacji, sprawne funkcjonowanie mechanizmów adaptacyjnych, naprawczych i bariery ochronnej w postaci melaniny. Melani- na jest zwi¹zkiem absorbuj¹cym promieniowanie w zakresie UVA, UVB oraz w paœmie œwiat³a widzialnego. Pod wzglê- dem chemicznym jest ona mieszanin¹ dwóch polimerów: br¹- zowo-czarnej eumelaniny i ¿ó³to-czerwono-brunatnej feomelaniny. Eumelaninowe typy skóry (ciemna karnacja) wykazu- j¹ mniejsz¹ wra¿liwoœæ na œwiat³o s³oneczne i mniejsze ryzyko uszkodzeñ skóry pod wp³ywem promieniowania. Przeciwnie, u osób o jasnej karnacji ryzyko uszkodzeñ skóry zwi¹zanych z ultrafioletem jest wiêksze, w zwi¹zku z towarzysz¹cym prze- mianom cz¹steczki feomelaniny pod wp³ywem UV uwalnianiem rodników tlenowych i tlenu singletowego [3]. Do innych mechanizmów chroni¹cych skórê przed UV nale¿¹ komórki warstwy rogowej naskórka, odbijaj¹ce czêœæ œwiat³a, warstwa lipidowa na powierzchni naskórka, absorbuj¹ca œwiat³o s³o- neczne w ca³ym spektrum oraz kwas transurokainowy, obec- ny w naskórku i pocie.

Pierwsze obserwacje dotycz¹ce udzia³u promieniowania s³onecznego w patologii skóry pochodz¹ z koñca XIX w.

Abstract

This review-paper concerns the latest views on mechanisms of action of ultraviolet A radiation in skin diseases. The contribution of ultraviolet A radiation in skin aging, carcinogenesis, immunosupression and cutaneous photosensivity diseases is discussed.

Key words: UVA, carcinogenesis, immunosupression, photoaging.

Streszczenie

Praca przedstawiaj¹ca najnowsze pogl¹dy na temat me- chanizmów oddzia³ywania promieniowania UVA na skórê.

Omówiono udzia³ UVA w procesie starzenia siê skóry, kancerogenezie, immunosupresji i wywo³ywaniu fotodermatoz.

S³owa kluczowe: UVA, kancerogeneza, immunosupresja, starzenie siê skóry pod wp³ywem s³oñca.

(PDiA 2003; XX, 1: 170–175)

(2)

Za g³ówny czynnik odpowiedzialny za rozwój, zarówno wcze- snych, jak i póŸnych nastêpstw oddzia³ywania œwiat³a s³onecznego na skórê uwa¿ano g³ównie spektrum UVB. Coraz po- wszechniejsze w ostatnich latach zastosowanie sztucznych Ÿró- de³ energii s³onecznej w zakresie promieniowania d³ugiego UVA w celach leczniczych (fototerapia i fotochemioterapia) oraz kosmetycznych (solaria) pozwoli³o na wykazanie jego szkodliwej roli w patofizjologii zmian pos³onecznych.

Jako pierwsze pojawi³y siê na prze³omie lat 60./70. doniesienia o udziale UVA w rozwoju fotodermatoz, g³ównie wie- lopostaciowych osutek œwietlnych i pokrzywki œwietlnej. Na- stêpnie wykazano niekorzystne efekty dzia³ania UVA na tkan- kê ³¹czn¹ w obrêbie skóry w³aœciwej, prowadz¹ce do fotostarzenia siê skóry, zasugerowano jego udzia³ w kancerogenezie nowotworów pochodzenia nab³onkowego, a wg ostatnich badañ równie¿ melanoma malignum, wreszcie udowodniono jego dzia³anie immunosupresyjne [4].

Dzia³anie promieniowania UVA jest podstêpne, powolne i zale¿y od kumulacji czêstych podostrych ekspozycji. A¿

90–95% docieraj¹cego do powierzchni Ziemi promieniowania s³onecznego to promieniowanie UVA [5]. Nie jest ono, tak jak promieniowanie UVB, os³abiane przez warstwê ozonow¹ atmosfery, przenika przez chmury i szk³o, a jego natê¿enie nie zale¿y od pory dnia. Zakres promieniowania UVA jest 2-krotnie szerszy ni¿ UVB. Wiêksza d³ugoœæ fal powoduje przeni- kanie do warstwy siateczkowatej i brodawkowatej skóry w³a- œciwej ponad 50% UVA, podczas gdy promienie UVB s¹ w 90% zatrzymywane przez warstwê rogow¹ naskórka [6].

Stwierdzono, ¿e UVB wp³ywa g³ównie na keratynocyty i ko- mórki Langerhansa, natomiast UVA penetruj¹c g³êbiej, oddzia-

³uje na fibroblasty, komórki dendrytyczne skóry, komórki œród- b³onka naczyñ i komórki nacieku zapalnego, w tym limfocy- ty T, komórki tuczne oraz granulocyty [7]. UVA nie daje reakcji obronnej skóry w postaci rumienia, a dodatkowo stosowanie preparatów ochronnych w zakresie UVB sprzyja przed³u¿onej ekspozycji na UVA, nasilaj¹c odleg³e niekorzystne skutki dzia-

³ania skumulowanego.

Wpływ UVA na procesy

zewnątrzpochodnego starzenia się skóry D³ugotrwa³a ekspozycja na UV mo¿e powodowaæ wiele niekorzystnych zmian struktury, funkcji i wygl¹du skóry, okre- œlanych jako starzenie skóry spowodowane œwiat³em czyli photoaging. W odró¿nieniu od starzenia wewn¹trzpochodnego, zjawiska zachodz¹ce w skórze pod wp³ywem œwiat³a nie ma- j¹ pierwotnie zanikowego charakteru, ale zwi¹zane s¹ z przewlek³ym procesem zapalnym doprowadzaj¹cym do zmian de- generacyjno-wytwórczych, dlatego na poziomie tkankowym okreœlane s¹ mianem dermatoheliosis [8]. W obrazie klinicz- nym przedwczesnego s³onecznego starzenia skóry dominuj¹ g³êbokie zmarszczki i bruzdy, przesuszenie i nadmierne rogowacenie naskórka, przebarwienia, teleangiektazje, atrofia przy jednoczesnych zmianach przerostowych (charakterystyczna grudkowatoœæ zwi¹zana z elastoz¹, rogowacenie s³oneczne i ³ojotokowe) oraz utrata elastycznoœci skóry [8, 9]. Promie- nie UVB odpowiedzialne s¹ g³ównie za uszkodzenie naskór-

ka – ogniskow¹ hiperkeratozê, pojawienie siê cech atypii z obecnoœci¹ komórek fotodyskeratotycznych, uszkodzenie bariery lipidowej oraz zmiany w obrêbie komórek Langerhan- sa, co prowadzi do upoœledzenia nadzoru immunologicznego skóry. UVA w obrêbie naskórka wzmacniaj¹ niekorzystne efekty dzia³ania UVB, przede wszystkim jednak penetruj¹c g³êbiej do strefy podnaskórkowej oraz warstwy brodawkowatej i siateczkowatej skóry w³aœciwej powoduj¹ uszkodzenie struktu- ralne i funkcjonalne tkanki ³¹cznej [6, 10]. Zmiany w skórze w³aœciwej dotycz¹ g³ównie kolagenu i elastyny oraz naczyñ krwionoœnych. Dochodzi do upoœledzenia mikrokr¹¿enia i zaburzenia angiogenezy. W³ókna sprê¿yste staj¹ siê œcieñcza³e i pofragmentowane. Najbardziej charakterystyczne dla zewn¹- trzpochodnego, w tym równie¿ s³onecznego starzenia siê skó- ry jest zjawisko elastozy, tj. nagromadzenie nieprawid³owych mas elastyny [11]. Elastoza zwi¹zana jest z degradacj¹ fibry- liny na granicy skórno-naskórkowej, bia³ka sieciuj¹cego w³ók- na elastynowe. Brak prawid³owego kompleksowania tych w³ó- kien doprowadza do powstania zbitych konglomeratów elastyny w skórze w³aœciwej. Zaburzona jest funkcja proteoglikanów i glikozaminoglikanów wi¹¿¹cych wodê i choæ w zwi¹zku z mobilizacj¹ procesów regeneracyjnych iloœæ ich znacznie wzrasta, nie maj¹ one zdolnoœci ³¹czenia siê z kola- genem. Przewlek³e oddzia³ywanie UVA powoduje podostry stan zapalny skóry w³aœciwej, z uwalnianiem cytokin, g³ów- nie IL-1 alfa i IL-1 beta oraz IL-6, aktywuj¹cych enzymy pro- teolityczne odpowiedzialne za degradacjê kolagenu i elastyny oraz naczyñ [12, 13]. Aktywacja metaloproteinaz macierzy po- zakomórkowej pod wp³ywem d³ugiego zakresu UV wykorzy- stana zosta³a w fototerapii skórnych postaci twardziny [7].

Uwa¿a siê, ¿e swoistym markerem dzia³ania UVA jest zwiêk- szone odk³adanie siê lizozymu i alfa-1 antytrypsyny na w³ók- nach elastynowych, charakterystyczne dla wczesnego etapu elastozy zwi¹zanej z ekspozycj¹ na UV [14]. Ponadto UVA przyczynia siê do destrukcji w³ókien podporowych poprzez wzmacnianie wp³ywu promieniowania UVB na ekspresjê ge- nów stymuluj¹cych ich syntezê [15]. Nowsze badania wska- zuj¹ na znacz¹cy udzia³ mutacji DNA w obrêbie mitochon- driów w zjawiskach pos³onecznego starzenia siê skóry [16].

Manifestacja opisanych wy¿ej zmian mo¿e zachodziæ ju¿ po 5-tygodniowej ekspozycji na promieniowanie rzêdu 20 J/cm², kumulacja powtarzanych ekspozycji w d³u¿szym czasie daje kliniczne objawy starzenia siê skóry [17].

Du¿e dawki promieniowania UVA mog¹ powodowaæ zmiany podobne do obserwowanych po d³ugotrwa³ym nara-

¿eniu na szerokie spektrum œwiat³a s³onecznego [18].

Udział UVA w kancerogenezie

Promieniowanie ultrafioletowe jest jednym z lepiej pozna- nych czynników, powoduj¹cych rozwój nowotworów skóry, choæ nie do koñca poznane s¹ mechanizmy, poprzez które in- dukowana jest transformacja nowotworowa. Niew¹tpliwie proces kancerogenezy w obrêbie skóry jest z jednej strony wyni- kiem mutagennego dzia³ania UV na komórki naskórka, z dru- giej ma zwi¹zek ze swoist¹ immunosupresj¹, umo¿liwiaj¹c¹ progresjê nowotworów. Wykazano, ¿e UVB i UVA doprowadzaj¹ do uszkodzenia DNA na drodze ró¿nych mechanizmów.

(3)

UVB prowadzi do powstania mutacji w obrêbie genów regulu- j¹cych wzrost i ró¿nicowanie komórek, tj. protoonkogenów, które w wyniku mutacji uaktywniaj¹ siê staj¹c siê onkogenami i antyonkogenów, tj. genów supresorowych transformacji no- wotworowej, z których najistotniejsz¹ rolê odgrywa gen p-53.

Aktywacja tego genu przez uszkodzone nici DNA prowadzi poprzez j¹drow¹ fosfoproteinê do zatrzymania podzia³ów komór- kowych w fazie G1, umo¿liwiaj¹c zaistnienie procesu reparacji DNA. Je¿eli do naprawy DNA nie dochodzi, uruchamiane zostaj¹ mechanizmy prowadz¹ce do planowanej œmierci komór- ki czyli apoptozy. Mutacje w obrêbie tego genu prowadz¹ do utraty zdolnoœci supresorowej i niekontrolowanego powielania zmienionych nukleotydów [19]. Nieprawid³owe dzia³anie en- zymatycznych systemów reparacji DNA jest przyczyn¹ nowo- tworzenia w przebiegu Xeroderma pigmentosum [20]. Mutacje genu p-53 stwierdzono w nowotworach pochodzenia nab³onkowego BCC i SCC, których rozwój koreluje z intensywnoœci¹ ekspozycji na UV [8, 20]. Decyduj¹c¹ rolê mutagenn¹ rolê odgrywa tu UVB, ale UVA pe³ni rolê kofaktora [6].

Udowodniono, ¿e energia UVA doprowadza do uszkodzenia nici DNA za poœrednictwem wolnych rodników: nadtlen- ku wodoru, tlenu atomowego, anionu nadtlenkowego, które powstaj¹ w wyniku absorpcji promieniowania UVA przez en- dogenne substancje uczulaj¹ce na œwiat³o, np. flawiny, porfi- ryny, melaniny [4] i potencjalnie prowadziæ mog¹ do mutacji i aberracji chromosomowych, których nastêpstwem jest uszkodzenie komórki i kancerogeneza [21]. Ponadto tlen atomowy i aniony nadtlenkowe utworzone przez UVA1 (340–400 nm) mog¹ powodowaæ uszkodzenia mitochondriów i indukowaæ apoptozê w hodowlach komórkowych [22]. Chromofory i substancje œwiat³ouczulaj¹ce wystêpuj¹ce w skórze ró¿ni¹ siê po- miêdzy sob¹ spektrami absorpcji, poch³aniaj¹c promieniowanie UVA o ró¿nych zakresach, dlatego ró¿ne d³ugoœci fal UVA prowadz¹ do powstania mutacji w ró¿nych liniach komórek [4]. W badaniach nad efektami mutagennymi promieniowania ultrafioletowego A i B na poziomie nici DNA stwierdzono, ¿e oba te zakresy fal wywo³uj¹ odmienne typy mutacji. Mutacje wywo³ane przez UVB polegaj¹ na tranzycji tyminy w miejsce cytozyny (C-T, lub CC-TT), natomiast UVA wywo³uje najczê- œciej tranzycje guaniny w miejsce tyminy (T-G), lub tzw. tranzycje tandemowe (TT-GG) [23].

W hodowli fibroblastów ludzkiej skóry poddanej naœwie- tlaniu przy u¿yciu œwiat³a monochromatycznego wykazano, i¿ promieniowanie nale¿¹ce do zakresu widma UVA wywo-

³uje uszkodzenia oksydacyjne zasad DNA. Stwierdzono rów- nie¿, ¿e wywo³ana œwiat³em s³onecznym ca³kowita iloœæ mutacji specyficznych dla UVA jest równa lub przewy¿sza ca³- kowit¹ liczbê zmian w DNA powstaj¹cych pod wp³ywem UVB [24]. Mutagenne dzia³anie UVA potwierdzono in vivo.

W bezpoœrednich badaniach na skórze ludzkiej naœwietlano skórê poœladków zdrowych ochotników promieniami UVA lub sztucznym œwiat³em s³onecznym (UVA + UVB), przyjmuj¹c jako kryterium oceny uszkodzenia DNA obecnoœæ dimerów pirymidyny i wzrost ekspresji bia³ka p-53 jako wyraz aktywacji procesów naprawczych DNA. Iloœæ wytworzonych dime- rów pirymidyny by³a podobna. Ma³e dawki promieniowania UVA powodowa³y wzrost ekspresji p-53 w keratynocytach podstawnych, natomiast wiêksze we wszystkich warstwach

naskórka, podobnie jak dawka rumieniowa sztucznego œwia- t³a s³onecznego [25].

Dzia³anie kancerogenne d³ugich fal UV potwierdzono rów- nie¿ w odniesieniu do melanocytów. W hodowli ludzkich me- lanocytów stwierdzono, ¿e feomelanina i/lub poœrednie produkty na drodze powstawania melaniny s¹ chromoforami, któ- re wchodz¹ w reakcjê z UVA i poprzez aktywne rodniki prowadz¹ do uszkodzenia nici DNA, przy czym uszkodzenia te s¹ wiêksze ni¿ w liniach hodowlanych fibroblastów, a za- tem melanina i jej pochodne wydaj¹ siê nasilaæ uszkodzenia DNA, powstaj¹ce w wyniku dzia³ania UVA [26]. Aktualnie brak jest udokumentowanych dowodów na mo¿liwoœc rozwoju czerniaka u ludzi pod wp³ywem promieniowania UVA. Udo- wodniono natomiast, ¿e UVA mo¿e sprzyjaæ rozwojowi czer- niaków i zmian przedczerniakowych na modelach zwierzê- cych. W badaniach nad indukowaniem rozwoju czerniaka u barwnych ryb z gatunku Xiphophorus, u których doœæ czê- sto czerniak wystêpuje wykazano, ¿e najwiêksz¹ zdolnoœæ wywo³ywania czerniaka ma promieniowanie o d³ugoœci fali 365 nm, a wiêc zakresu UVA [27]. W doœwiadczeniach na oposach, poddanych d³ugotrwa³ym naœwietlaniom promieniowaniem UVA stwierdzono rozrost melanocytów, mog¹cy potencjalnie prowadziæ do rozwoju omawianego nowotworu [28].

Ponadto, w niektórych badaniach epidemiologicznych za- sygnalizowano zwiêkszenie ryzyka wystêpienia czerniaka u osób korzystaj¹cych z solariów [29], stosuj¹cych zewnêtrz- ne preparaty chroni¹ce przed œwiat³em w zakresie UVB [30], a tak¿e u pacjentów poddawanych PUVA-terapii [31]. Wed³ug zebranych danych d³ugie promienie ultrafioletowe mog¹ od- grywaæ rolê w patogenezie czerniaka.

Immunosupresja zależna od UVA

Znane od wielu lat prokancerogenne dzia³anie ultrafioletu sk³oni³o do poszukiwania dowodów na jego dzia³anie modyfi- kuj¹ce uk³ad immunologiczny. Wykazano, ¿e promienowanie UV indukuje immunosupresjê, ale dok³adny mechanizm i udzia³ poszczególnych zakresów promieniowania, zw³aszcza UVA w tym procesie jest doœæ s³abo poznany. Niew¹tpliwie UV hamuje reakcje nadwra¿liwoœci kontaktowej, zarówno w fazie in- dukcji, jak i reakcje typu opóŸnionego, przy czym supresja ta jest uogólniona, niezale¿na od naœwietlanej okolicy [31]. Wp³yw na odpowiedŸ immunologiczn¹ zachodzi poprzez modyfikacjê iloœci, morfologii i funkcji komórek dendrytycznych naskórka, a tak¿e indukcjê wydzielania prostaglandyn, neuropeptydów i cytokin o ró¿nych immunomoduluj¹cych efektach dzia³ania [6, 7]. Zainicjowanie fotoimmunosupresji ma równie¿ zwi¹zek z izomeryzacj¹ kwasu transurokainowego (UCA) w formê cis, która poœrednio zaburza funkcje komórek prezentuj¹cych antygen. Istniej¹ przypuszczenia, ¿e promieniowanie UVA mo¿e mieæ wp³yw na zapocz¹tkowanie tej przemiany w naskórku [32]. Wykazano, ¿e cis-UCA podany miejscowo na nienapro- mieniowan¹ skórê hamuje reakcje póŸnej nadwra¿liwoœci w stosunku do ró¿nych antygenów (np. wirusa opryszczki typu I, alergenów kontaktowych), co zale¿y od swoistych limfo- cytów Ts [33]. UVA, podobnie jak UVB mo¿e powodowaæ w stopniu zale¿nym od dawki zmniejszenie liczby i funkcji ko- mórek Langerhansa, co os³abia ich zdolnoœæ do prezentacji an-

(4)

tygenów limfocytom T [6, 34]. W badaniach in vitro posiada- j¹cy w³aœciwoœci antyoksydacyjne glutation hamowa³ zale¿n¹ od UVA supresjê prezentacji antygenu, st¹d hipoteza, ¿e UVA dzia³a immunosupresyjnie przynajmniej czêœciowo na drodze oksydacji [35].

Istniej¹ domniemania, ¿e zmiany immunologiczne pod wp³ywem UVA mog¹ byæ zwi¹zane z pojawieniem siê limfo- cytów T supresorowych, przyœpieszaj¹cych apoptozê komórek Langerhansa [36], os³abieniem mechanizmów naprawczych (endonukleaz) [37], a tak¿e stymulacj¹ produkcji cytokin o w³a- œciwoœciach immunosupresyjnych, zw³aszcza IL-10, hamuj¹- cej produkcjê interferonu gamma przez limf. Th1 [38] i zabu- rzaj¹cej prezentacjê antygenów [4]. IL-10 jest równie¿ anta- gonist¹ receptora prozapalnej IL-1 wydzielanej przez aktywowane keratynocyty [33]. Niektóre neuropeptydy, takie jak np. alfa-MSH, syntetyzowane w zwiêkszonej iloœci przez poddane ekspozycji na promieniowanie UVB i UVA1 keratynocyty wykazuj¹ dzia³anie przeciwzapalne, hamuj¹c m.in. wy- dzielanie cytokin prozapalnych, ale tak¿e immunosupresyjne, czego wyrazem jest zahamowanie odpowiedzi komórkowej [39]. Pojawi³y siê równie¿ doniesienia o zwiêkszonej produkcji prostaglandyn przez naœwietlane keratynocyty, g³ównie hamuj¹cej procesy prezentacji antygenu prostaglandyny E [7].

Dodatkowo immunosupresyje dzia³anie omawianego spektrum UV wzmacnia wystêpuj¹ce pod jego wp³ywem zmniejszenie ekspresji cz¹stek adhezyjnych ICAM-1 na keratynocytach i ko- mórkach Langerhansa [4].

UVA i fotodermatozy

D³ugie promienie UV odgrywaj¹ równie¿ znacz¹c¹ rolê w etiologii chorób skóry zwi¹zanych z nadwra¿liwoœci¹ na œwiat³o s³oneczne.

Nale¿¹ tu fotodermatozy idiopatyczne, wynikaj¹ce z wro- dzonej lub nabytej utraty w³aœciwoœci ochronnych skóry przed promieniowaniem UV oraz zwi¹zane z endo- lub egzogenny- mi czynnikami uwra¿liwiaj¹cymi na œwiat³o. Do grupy naby- tych fotodermatoz idiopatycznych zalicza siê przede wszystkim wielopostaciowe osutki œwietlne (PLE), które wg niektó- rych autorów dotycz¹ do 10% populacji [40] i uzale¿nione s¹ g³ównie od fal UVA. Stwierdzono, i¿ promieniowanie UVA u chorych z PLE nasila ekspresjê genów w keratynocytach od- powiedzialnych za produkcjê prozapalnych cz¹steczek np.

ICAM-1 [16]. Do omawianej grupy fotodermatoz nale¿¹ pokrzywki œwietlne (typ II – UVA-zale¿ny); przewlek³e œwietl- ne zapalenie skóry i opryszczki ospówkowate (nadwra¿liwoœæ w zakresie szerokiego widma UV od UVB przez UVA po œwia- t³o widzialne) [8]. Wœród schorzeñ przebiegaj¹cych z utrat¹ w³aœciwoœci ochronnych skóry przed œwiat³em s³onecznym wymieniæ nale¿y zwi¹zane z brakiem fizjologicznych czynni- ków ochronnych bielactwo i fenyloketonuriê oraz grupê uwa- runkowanych genetycznie schorzeñ metabolicznych, tj. skórê pergaminow¹ i barwnikow¹, zespó³ Rothmunda-Tompsona, zespó³ Blooma, zespó³ Cocayne’a, a tak¿e porfirie, choroby przemiany materii, np. pelagrê [1].

W szeregu dermatoz niezwi¹zanych pierwotnie przyczy- nowo ze œwiat³em s³onecznym mo¿e byæ ono czynnikiem wy- zwalaj¹cym lub zaostrzaj¹cym ich przebieg, np. LE, choroba

Dariera, pityriasis rubra pilaris, opryszczka wirusowa, tr¹dzik ró¿owaty. Równie¿ u czêœci chorych z ³uszczyc¹, atopowym zapaleniem skóry, ³ojotokowym zapaleniem skóry, promieniowanie s³oneczne mo¿e odpowiadaæ za nasilenie zmian skór- nych [8].

Odczyny patologiczne skóry indukowane endo- lub egzo- gennymi substancjami œwiat³oczu³ymi obejmuj¹ reakcje fototoksyczne i fotoalergiczne [1].

Odczyny fototoksyczne, znacznie czêstsze ni¿ fotoalergiczne zale¿ne s¹ od dawki uwra¿liwiaj¹cej substancji i mog¹ wyst¹piæ ju¿ po pierwszej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe, klinicznie maj¹c postaæ oparzenia pos³onecznego z reakcj¹ pêcherzow¹ w³¹cznie i nastêpow¹ hiperpigmentacj¹. Do substancji fototoksycznych nale¿¹ furokumaryny, zwi¹zki pochodzenia roœlinnego, wœród nich psoraleny i olejek bergamo- towy, przetwory smo³owcowe i ich pochodne – dziegcie, an- tracen, benzen, toluen, ksylen, fluoresceina, eozyna, niektóre antybiotyki – g³ównie tetracykliny i sulfonamidy, niektóre nie- steroidowe leki przeciwzapalne, b³êkit metylenowy i siarczan kadmu. W praktyce odczyny fototoksyczne najczêœciej maj¹ charakter polekowy lub powstaj¹ w wyniku kontaktu z substancjami pochodzenia roœlinnego, w tym olejkami eteryczny- mi zawartymi w perfumach (tzw. photophytodermatitis, ber- loque dermatitis). Odczyny fotoalergiczne wymagaj¹ powta- rzaj¹cego siê kontaktu z czynnikiem uczulaj¹cym, nie s¹ zale¿ne od jego dawki i dawki promieniowania. Wystêpuj¹ znacznie rzadziej, przybieraj¹ postaæ wyprysku i zwykle ma- j¹ znacznie ciê¿szy przebieg, tak¿e z uwagi na mo¿liwoœæ prze- kszta³cenia siê ich w przetrwa³¹ postaæ nadwra¿liwoœci na œwia- t³o. W grupie substancji fotoalergicznych znajduj¹ siê: tran- kwilizery, sulfonamidy, tetracykliny, niektóre NPLZ, tiazydy, antyhistaminika, niektóre substancje zapachowe, perfumy i alergeny pochodzenia roœlinnego [1].

Wed³ug danych literaturowych 70% fototoksyn i fotoaler- genów jest uaktywniana przez UVA [41]. Uwa¿a siê, i¿ na poziomie komórkowym mechanizm ww. reakcji polegaæ mo¿e na aktywacji substancji fotodynamicznej, zwi¹zanej z komór- kami naskórka lub skóry w³aœciwej, w wyniku czego dochodzi do wzbudzenia elektronów z powstaniem nietrwa³ych form jonowych, które wracaj¹c do stanu wyjœciowego emituj¹ ener- giê odpowiedzialn¹ za reakcje zapalne oraz procesy destruk- cyjne w obrêbie struktur komórkowych. Reakcje fototoksyczne, w których dochodzi do absorpcji UVA mog¹ przebiegaæ w obecnoœci tlenu z wytworzeniem wolnych rodników odpo- wiedzialnych za zniszczenie komórki lub jej elementów i bez jego udzia³u, gdzie powsta³e w wyniku poch³oniêcia wi¹zki UVA produkty toksyczne wchodz¹ w reakcjê z cz¹steczkami czy strukturami pochodzenia endogennego, np. DNA. W reak- cjach fotoalergicznych IV typ reakcji immunologicznej jest mo¿liwy w zwi¹zku z powstaj¹cymi pod wp³ywem œwiat³a ak- tywnymi fotoproduktami, zdolnymi do przy³¹czenia bia³ka i utworzenia pe³nego antygenu [6].

Szczegó³owe poznanie wp³ywu promieniowania ultrafioletowego na skórê i uk³ad immunologiczny stwarza mo¿liwoœæ zwiêkszenia skutecznoœci dzia³añ profilaktycznych w odniesieniu do skóry zdrowej, jak i racjonalnego wykorzystania po- szczególnych zakresów fal w celach terapeutycznych, w zakresie wielu patologii skóry.

(5)

Piœmiennictwo

1. Miedziñski F: Dermatologia. Odczyny œwietlne i fotodermatozy. PZWL, Warszawa 1982, 212-22.

2. Rassner G: Dermatologia. Schorzenia wywo³ane przez promienie œwietlne. Urban & Partner, Wroc³aw 1994, 85-90.

3. Farthmann B, Schmitz S, Krasagakis K, et al.: Photoprotection by total Melanin Content and pigment phenotype/eumelanin, pheomelanin/in human melanoma cell lines. UVA radiation and skin cancer. Springer Verlag, Berlin Heidelberg, 1997, 181-6.

4. Wang S, Polsky D, Kopf A, et al.: Promieniowanie UVA i czerniak. Komentarz Wolska H. Dermatologica, 2001, 3: 6-15.

5. Miller SA, Hamilton SL, Wester UG, Cyr WH: An analysis of UVA emissions from sunlamps and the potential importance for melanoma. Photochem Photobiol, 1998, 68: 63-70.

6. Rougier A. Czy promieniowanie UVA jest niebezpieczne? Po- stêpy Dermatologii, 1999, XVI, 351-7.

7. WoŸniacka A, Lesiak A, Sysa-Jêdrzejewska A. Mechanizmy dzia³ania terapeutycznego promieniowania ultrafioletowego na skórê. Przegl¹d Dermatologiczny, 2002, 89, 4: 303-6.

8. Wolska H. Zewnêtrzne œrodki chroni¹ce przed œwiat³em. Der- matologia Estetyczna, 1999, 1: 20-7.

9. Raszeja-Kotelba B, Bohdanowicz D: Problemy dermatologicz- ne okresu starzenia siê. Postêpy Dermatologii i Alergologii, 2002, XIX, 3: 161-5.

10. Wolska H. Rola promieni UV w procesie starzenia siê skóry.

XXVII Zjazd Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego – streszczenia, Wroc³aw 2001, 112, 118.

11. Dalziel K: Aspects of cutaneous aging. Clinical and Experi- mental Dermatology, 1991, 16: 315-23.

12. Gilchrest BA: Skin aging and photoaging: an overview. J Am Acad Dermatol, 1989, 21: 610-3.

13. Majewski S. Starzenie siê skóry: immunologia, histologia i fi- zjologia procesu. Materia³y konferencyjne Stowarzyszenia Le- karzy Dermatologów Estetycznych. Warszawa, 23.11.2002.

14. Schaefer H, Moyal D, Fourtanier A: Najnowsze osi¹gniêcia w dziedzinie ochrony przeciws³onecznej. Postêpy Dermatolo- gii, 1999, XVI, 335-46.

15. Uitto J, Matsuoka L, Kornberg RL: In elastic fibers in cutaneous elastosis. R. Rudolph ed, CCV. Mosby, St. Louis 1986; chap. 15.

16. Kowalewski C, Placek W, Wojas-Pelc, Zegarska B: XX Œwia- towy Kongres Dermatologii, Pary¿, 1–5.07.2002 – Sprawoz- danie. Dermatologia Estetyczna, 2002, vol. 4, 5: 290-4.

17. Lavker RM, Gerberick GF, Veres D, et al.: Cumulative effects from repeated exposures to suberythemal doses of UVB and UVA in human skin. J Am Acad Dermatol, 1995, 32: 53-62.

18. Kligman LH, Gerbe M: Biochemical changes in hairless mo- use skin collagen after chronic exposure to UVA-radiation.

Photochem Photobiol, 1991, 54: 233-7.

19. Jassem E, Roussel M, Monzo M i wsp.: Wystêpowanie mutacji genu p-53 u chorych na niedrobnokomórkowego raka p³u- ca. Nowotwory, 1996, 323-8.

20. Jab³oñska S, Chorzelski T: Choroby skóry dla studentów me- dycyny i lekarzy. PZWL, 1994, 342-59.

21. Cerutti PA. P rooxidant states and tumor promotion. Science, 1985, 227: 375-81.

22. Godar DE. UVA1 radiation triggers two different final apop- totic pathways. J Invest Dermatol, 1999, 112: 3-12.

23. Grossman D, Leffel D: The molecular basis of nonmelanoma skin cancer. Arch Dermatol, 1997, 133: 1263-70.

24. Kvam E, Tyrrel RM: Induction of oxidative DNA base dama- ge in human skin cells by UV and near visible radiation. Car- cinogenesis, 1997, 18: 2379-84.

25. Burren R, Scaletta C, FrenkE, Panizzon RG, Applegate LA:

Sunlight and carcinogenesis: expression of p-53 and pyfimi- dine dimers in human skin following UVA1, UVA1+2 and so- lar simulating radiations. Int J Cancer, 1998, 76: 201-6.

26. Marrot L, Bellaidi JP, Meunier JR, et al.: The human melano- cyte as a particular target for UVA radiation and an endpoint for photoprotection assessment. Photochem Photobiol, 1999, 69: 686-93.

27. Setlow RB, Grist E, Thompson K, Woodhead AD: Waveleng- ths effective in induction of malignant melanoma. Proc Natl Acad Sci USA, 1993, 90: 6666-70.

28. Leyy RD: Ultrafiolet radiation A-induced precursors of cutaneous melanoma in Monodelphis domestica. Cancer Res, 1997, 57: 3682-4.

29. Westerdahl J, Olson H, et al.: Use of sunbeds or sunlamps and malignat melanoma in southern Sweden. Am J Epidemiol, 1994, 140: 691-9.

30. Westerdahl J, Olsson H, Masback A, Ingvar C, Jonsson N: Is the use of sunscreens a risk factor for malignant melanoma?

Melanoma Res, 1995, 5: 59-65.

31. Kripke M: Immunological responsiveness induced by ultrafiolet radiation, Immunol Rev, 1984, 80: 87-102.

32. Sachartz W, Schell H, Huttnger G, Wasmeier H, Diepgen T:

Effects of UVA on human stratum corneum histidine and uro- canic acid isomers. Photodermatol, 1987, 4: 269-71.

33. Majewski S: Uk³ad odpornoœciowy skóry. Alergia i Ty, 2000, 2: 24-8.

34. Ullrich SE: Modulation of immunity by ultrafiolet radiation:

key offects on antigen presentation. J Invest Dermatol, 1995, 105: 30S-6S.

35. Iwai I, Hatao M, Naganuma M, Kumano Y, Ichihasi M: UVA induced immune suppression through an oxidative pathway. J Invest Dermatol, 1999, 112: 19-24.

36. Elmets CA, Bergstresser PR, Tigelaar RE, Wood PJ, Streilein JW: Analysis by the mechanism of unresponsiveness produ- ced by haptens painted on skin exposed to low dose ultrafiolet radiation. J Exp Med, 1983, 158: 781-94.

37. Applegate LA, Ley RA, Alcaday J, Kripke LM: Identification of the molecular between the suppression of contact hypersen- sitivity by ultrafiolet radiation. J Exp Med, 1989, 170: 1117.

38. Grewe M, Gyufko K, Schopf E, et al: Lesional expression of interferon-gamma in atopic eczema. Lancet, 1994, 343: 25-6.

39. Lipton JM, Zhao H, Ichiyama T, et al.: Mechanismus of anti- inflammatory action of alfa-MSH peptides. In vivo evidence.

Ann Ny Acad Sci, 1999, 20: 173-82.

40. Morison WL, Stern RS: Polymorpbous light erution. A com- mon reaction uncomtnonly recognized, Acta Derm Venerol (Stoskh.), 1982, 62: 237-40.

41. Gould JW, Mercurio MG, Elmets CA: Cutaneous photosensi- tivity diseases induced by exogenous agents. J Am Acad Der- matol, 1995, 33: 551-76.