Bohater poezji okupacyjnej

Jerzy Święch

Bohater poezji okupacyjnej

Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 7, 15-39

BOHATER POEZJI OKUPACYJNEJ

I . Między l i t e r a t u r ą a f o l k l o r e m "Od bomb i samolotów - wybaw n a s , P a n i e ,

Od czołgów i g o l i a t ó w - wybaw n a s , P a n i e , Od pocisków i gr an at ó w - wybaw n a s , P a n i e , Od mi otaozy min - wybaw n a s , P a n i e ,

Od pożarów i s p a l e n i a żywcem - wybaw n a s , P a n i e , Od r o z s t r z e l a n i a - wybaw n a s , P a n i e ,

Od z a s y p a n i a - wybaw n a s , P a n i e . . .

L i t a n i a b y ł a do ść d ł u g a . Odmówiliśmy j ą jednego w i e o z o r a . Na g ł o s . S t r a s z n i e t o oh wy ci ł o. Z ac z ę ł y j ą odmawiać i i nne piw­ n i c e . Pamiętam, że o d p i s a l i ś m y j ą i n ż y n i e r o w i . Na d r u g i w i e - o z ó r t e n i n ż y n i e r s p o t y k a n a s i mówi:

- Wiecie panowie, że waszą l i t a n i ę odmawia w t e j c h w i l i

A

p ó ł t o r a t y s i ą c a l u d z i w moim b lo ku " .

Za o k u p a c j i " t w ó r c z o ś ć " o j a k i e j wspomina B i a ł o s z e w s k i w " P a m i ę t n i k u z p o w s t a n i a war szawsk ieg o" b u j n i e k w i t ł a ku po­ k r z e p i e n i u s e r o . I n f o r m a o j a a u t o r a "Obrotów r z e o z y " ujmuje w sposób ś o i s ł y a l a k o n i c z n y zasady t r a n s m i s j i słowa p o e t y c k i e g o w k r a j u w l a t a o h I I wojny. Ceohuje t ę t r a n s m i s j ę : a ) anonimo­ wość komuni katu ( j e d y n i e i n ż y n i e r mógł p o w i e d z i e ć " w a s z a l i t a n i a " , d l a t ł u m u t y s i ą c a p i ę ć o i u s e t wykonawców b y ł a ona two­ rem anonimowym); b ) kolektywny wykonawca o r a z b e z p o ś r e d n i od­ b i ó r w momencie wykonania ("Odmówiliśmy j ą jednego w i e c z o r a (... ) Zaozęły j ą odmawiać i i n n e p i w n i c e " ) ; o) p r z e k a z yw a ni a u s t n e l u b w o d p i s a c h ( " O d p i s a l i ś m y j ą i n ż y n i e r o w i " ) .

Są t o oeohy, k t ó r e p o z w a l a j ą nam włąozyć t e n r o d z a j ąamo- r o d n e j t w ó r o z o ś o i do f o l k l o r u . Czym j e s t zatem ów " f o l k l o r o - k u p a o y j n y " , do k t ó r e g o > p r ó o z o k o l i o z n oś o io w yo h modl itw i ko­ l ę d , wohodzą p i e ś n i p a r t y z a n c k i e i ż o ł n i e r s k i e , t r a w ę s t a o j e ma- nyoh utworów l i t e r a o k i o h , p a r a f r a z y w i e r s z y i p i e ś n i r o b o t n i - ozyoh, przygodne utwory ( n a p i s y , z a g a d k i , a n e g d o t y , p i o s e n k i ) o t r e ś c i s a t y r y o z n o - h u m o r y s t y c z n e j ? W w i ę k s z o ś c i będą t o utwo­ r y r z e o z y w i ś o i e anonimowe, j a k k o l w i e k - p o r z u c a j ą o d y s t y n k c j e b a r d z i e j szozegół owe - s k ł o n n i byl i by śmy z a l i c z y ć t a k ż e do f o l k l o r u o k u p a c j i utwory i m ie nn e, l e o z t a k b a r dz o s t e r e o t y p o ­ we, pozbawione znamion o r y g i n a l n o ś o i , i ż s t a n o w i ą w ł a ś c i w i e do­ menę t w ó r o z o ś o i p o p u l a r n e j ozy l u d o w e j . Było t e ż i t a k , ż e w i e­ l e utworów f u n k c j o n o w a ł o anonimowo z t-ej p rzy o zy ny , że n a z w i s ­ k a i c h autorów - n i e r z a d k o g ł o ś n y c h - n i e mogły z o s t a ć uj aw ­ n i o n e . Tak b y ł o w d r uk ao h i a n t o l o g i a o h k o n s p i r a o y j n y o h . J e d ­ nak że n az wi sk a t e (ozasem o p a t r z o n e kryptonimem) znane b y ł y s z e r o k i e j p u b l i o z n o ś c i i n a ogół n i e z a c h o d z i ł a obawa,by g ł o ś ­ ne za o k u p a o j i w i e r s z e , j a k "Alarm" S ł o n i m s k i e g o , "Bagnet n a b r o ń " B r o n i e w s k i e g o , "Matka Boska s t a l a g ó w " Gałozyńskiego,4Cam-po d i P i o r i " M i ł o s z a ( " w i e r s z e - h a s ł a " , " w i e r s z e - p o o h o d n i e " , j a k o j e po l a t a c h nazwie k r y t y k ) mi ały p o z o s t a ć n i e r o z p o z n a n e . "Wiersze k r ą ż y ł y w o d p i s a o h , wymięte k a r t y p r z e o h o d z i ł y z r ą k do r ą k - p o e z j a s t a w a ł a s i ę czymś b l i s k i m s p o ł e c z e ń s t w u i o

czymś konieoznym", ozytamy w r e l a c j i świadka . "Według t e j s a ­ mej r e l a c j i , " t wó r o a s t y k a ł s i ę b e z p o ś r e d n i o ze swym o z y t e l n i - kiem czy s łuohaozem, z n a ł więc t w a r z z a i n t e r e s o w a n y c h swoją t w ó r o z o ś o i ą ozy t e ż a n t a g o n i s t ó w " ^ . Z m n i e j s z y ł a s i ę zatem w sposób c h a r a k t e r y s t y c z n y d l a f o l k l o r u o d l e g ł o ś ć między aut ore m a wykonawoą, między wykonawoą a o d b i o r c ą . W i e r sz e , wśród n i c h utwory wybitnych poet ów, przekazywane u s t n i e l ub w n i e d o k ł a d ­ nych o d p i s a c h , p o d l e g a ł y normalnym w t y c h warunkach s każeni om,

o b r a s t a ł y w w a r i a n t y , t r a o i ł y z ozasem p i ę t n o i nd y wi d u a l n e g o a u t o r s t w a , s t a j ą c s i ę tworami " p a r e x c e l l e n c e " kole kt ywn ymi . Po w o j ni e " w r ó c i ł y " do swoioh aut orów i z a j m u j ą n a l e ż n e m i e j s c e w i c h t w ó r o z o ś o i . Ale za o k u p a c j i t e k s t y t e n i e i s t n i a ł y w j a ­ k i e j ś j e d n e j k a n o n i c z n e j p o s t a c i i w tym w z g l ę d z i e n a l e ż ą do

z j a w i s k p a r a f o l k l o r y s t y o z n y o h . Znamienne, że w anonimowej " L i ­ t a n i i do Nieznanego Ż o ł n i e r z a " n i e a u t o r , l e o z bezi mie nny wy- konawoa z a s ł u ż y ł n a miano " b r a t a " :

"Bratem o i j e s t t e n co s ł u c h a 5 I innym w i e r s z e p o w t ar za " .

I s t n i a ł a w s p ó l n o t a doświ adozeń, o b s z a r t y c h samych gestów- i zachowań, r e p e r t u a r t y o h samyoh s ymb ol i i znaków, w j a k i o h zarówno a u t o r , j a k i j e go c z y t e l n i k ( s ł u c h a c z ) , p a r t n e r z y d i a ­ l o g u , r o z p o z n a w a l i s i e b i e , j a k i e b y ły p r o j e k c j ą i c h n i e pe wn e­ go l o s u , pr zy pomocy k t ó r y c h u c z y l i s i ą reagować na z ł o , d o b r o , grupową s o l i d a r n o ś ć i t p . Ludzie " s t a w i a j ą s o b i e bądź u c h y l a j ą

te* same p y t a n i a , mają w u s t a c h t e n sam smak; są o n i w s p ó l n i ­ kami, t e same t r u p y są między n i m i " , powiada S a r t r e ^ . P o g r ą ­ ż e n i we w s p ó l n e j h i s t o r i i , k t ó r a j e s t fundamentem n i e r o z e r ­ w a l n e j w s p ó l n o t y , j a k a - i c h ł ą o z y , wyzys kują o ni t ę w s p ó l n o t ę d l a cel ów k o m u n i k a c j i l i t e r a o k i e j . Wypowiedź k o r z y s t a t e d y z praw e l i p s y , p o s ł u g u j e s i ę u tr wa lo ny mi s t e r e o t y p a m i , k t ó r e s k ł a d a j ą s i ę n a zwyozaje mowy o k u p a c y j n e j , n a r e g u ł y owej s w o i s t e j t r a n s m i s j i , j a k i e j p o d l e g a ówczesna "wi eś ć gminna". Reguły t e j k o n s p i r a c y j n e j t r a n s m i s j i s ą p i e c z o ł o w i c i e c h r o ­ n i o n e . J . S z a c k i mówiąo o s posobach p r z e k a z y w a n i a t r a d y c j i twier­ d z i , że " p r o c e s s p o ł e o z n e j t r a n s m i s j i j e s t w większym l u b mniejszym s t o p n i u p rocesem w t a j e m n i c z e n i a w dosłownym t e g o

7

słowa z n a c z e n i u " .

0 jakim w t a j e m n i c z e n i u mowa, gdy myślimy o c z a s a o h okupa­ c j i ? J e s t owo w t a j e m n i c z e n i e p r ze d e wszyst kim m e t a f o r ą o k r e ś ­ l o n e j s y t u a o j i k o m u n i k a o y j n e j ; " p i s a r z s t a w i a o z y t e l n i k a w o b l i c z u w t a j e m n i c z e n i a , do k t ó r e g o przymusza pod g r o ź b ą wy-p a d n i ę o i a z g r y . " S ł u c h a j , n i e wy-p y t a j , ohodź ze mną" - mówi wy-p i -

8

s a r z " . Był t o p r o c e s w o i ą g n i ę c i a s i ę w skomplikowany i t r u d ­ ny r y t u a ł o k u p a c j i , k t ó r e g o r e z u l t a t e m b y ł o opanowanie nowych z a s a d ż y c i a o p a r t y c h n a zakazaoh i r e s t r y k o j a o h . Odrębność i i r r a c j o n a l n o ś ć owych form " ż y c i a na n i b y " j e s t tematem p a s j o ­ n u j ą c e j k s i ą ż k i K.Wyki. W s u b t e l n e j a n a l i z i e Wyka p o k a z a ł c a ­ ł y ów syst em f a ł s z ó w , wmówień i m i s t y f i k a o j i , j a k i e s t a n o w i ł y

o

domenę ż y o i a p s y c h o s o o j a l n e g o za o k u p a c j i . " K o n s p i r a c y j n o ś ć b y ł a w tym w s z ys tk im ozymś samodzielnym, osobnym, w y odr ębn io ­ nym. P o t r a f i l i ś m y j e j poś wi ęcać d ł u g i e opowiadani a i a n a l i z y . Pasoynowały n a s t e k a p i t a l n e s y t u a o j e , z a w i ł e r y t u a ł y , t a j e m ­ n i c z y l u d z i e . Było w tym ooś z przed wo je nny ch g r o t e s e k S o h u l

-10

W d e k l a r a c j i jednego z czołowyoh przywódców grupy " S z t u k i i Narodu" n az w i s k a Soh ul za czy Gombrowicza b y ły wyrazem d y s t a n ­ su wobeo t r u d n y c h doświadozeń o k u p a c j i . Taka b y ł a p ł a s z c z y z n a p o r o z u m i e n i a s i ę młodyoh w s y t u a o j i , k t ó r a prowokowała ogół do zachowań z n a c z n i e b a r d z i e j s t e r e o t y p o w y c h . Młodzi t w o r z y l i mit w ł a s n e j o d r ę b n o ś c i , k t ó r y mi ał u z a s a d n i a ć i c h r o s z c z e n i a do t a ­ k i c h form e k s p r e s j i a r t y s t y c z n e j , k t ó r e n i e l i c z y ł y n a bezpo­ ś r e d n i s k u t e k . P o j ę c i e w s z e l k i e g o " s u k c e s u u p u b l i c z n o ś c i " by­ ł o im programowo ob ce.

Nie t u m i e j s c e na a n a l i z ę p rzyozyn i s kutków,do j a k i c h do­ p r o w a d z i ł ideowy i a r t y s t y c z n y p a r t y k u l a r y z m twórców grupy " S z t u k i i Narodu". W r z e c z y w i s t o ś c i n i e b y ł t o p r z e c i e ż jedyny pr ogr am, k t ó r y f i r m o wa ł d ą ż e n i a p a r t y k u l a r n e . Na inn y ch z a s a ­ dach p a r t y k u l a r y z m t a k i s t a ł s i ę u d z i a ł e m twórców r e p r e z e n t u ­ j ą c y c h inne odłamy p o l i t y c z n e , odmienne formy u c z e s t n i c t w a w walce ( p a r t y z a n c i , p owst ańcy, ż o ł n i e r z e ) , odmienny r y t m do­ ś wi adczeń h i s t o r y c z n y o h ( p i s a r z e k r a j o w i - p i s a r z e e m i g r a c y j ­ n i ) . Wszędzie mamy t u do c z y n i e n i a z mni ej l ub b a r d z i e j p r z e ­ ciwstawnymi d ąż e ni am i do o k r e ś l e n i a s i ę p i s a r z y w o p a r c i u o

inny system w a r t o ś c i , inny t y p w i ę z i s p o ł e o z n e j j a k a ł ą c z y n a ­ dawcę p r z e k a z u z o d b i o r c ą , z dążeniem do a b s o l u t y z a c j i r e g u ł t e g o kodu, k t ó r y j e s t środkiem s p o ł e o z n e j i n t e g r a c j i . Za oku­ p a c j i n i e i s t n i a ł j a k i ś jeden model p o e z j i , kt ór y by w równym

s t o p n i u s a t y s f a k c j o n o w a ł w s z y s t k i c h . Im b a r d z i e j komplikuje s i ę nam o br az o k u p a c j i , tym s i l n i e j odczuwamy p o t r z e b ę c h a r a k t e r y ­ s t y k i dążeń r ó ż n y c h ś r o d ow i sk p i s a r s k i c h w o p a r c i u o schemat k o m u n i k a c j i s p o ł e c z n e j , u w y d a t n i a j ą c t o , oo s ta no wi o s p e c y f i ­ c z n e j r o l i nadawcy i o d b i o r c y w tym u k ł a d z i e , oo o h r o n i p r z e ­ kaz p r z e d p opa dni ę oi em w k o n f l i k t z r e g u ł a m i t e g o s y s t e m u , k t ó ­ r y j e s t n i e t y l k o ś ro dk iem k o m u n i k a c j i , l e c z i n a r z ę d z i e m s z e ­ r o ko p o j ę t e j p r a g m a t y k i s p o ł e c z n e j .

Wobeo f a k t y c z n e g o z r ó ż n i o o w a n i a kodów l i t e r a c k i c h z a oku­ p a c j i , pytamy s i ę : j a k i poziom k o m u n i k a c j i l i t e r a c k i e j j e s t dla p o e z j i p o w s t a ł e j w l a t a c h I I wojny i o k u p a c j i n a j b a r d z i e j pod­ stawowy, e l e m e n t a r n y ? W j a k i c h warunkach utwór mógł l i c z y ć na powszechne p r z y j ę c i e ?

J a k a r z e c z y w i s t o ś ć odpowiada tym pytaniom? P o w i e d z i e l i b y ś ­ my, że i d z i e t u o z a k r e s w ł a ś c i w i e r o z u m i a n e j k u l t u r y l i t e r a c

-k i e j . Bad an ia -k u l t u r y l i t e r a c -k i e j , p i s z e S . Ż ó ł -k i e w s -k i , " s ą po­ myślane t a k , by d o s t a r c z y ł y danych do odpowiedzi n a p y t a n i e o f u n k c j e s p o ł e c z n e d a n e j l i t e r a t u r y , r a o z e j f u n k c j e o k r e ś l o n e ­ go, s p o ł e c z n i e f u n k c j o n u j ą c e g o j e j modelu,w k t ó r y wpisany j e s t n i e j a k o i a u t o r w o k r e ś l o n e j r o l i s p o ł e c z n e j , i o z y t e l n i k o

11 o kr eś lonym s t a t u s i e społecznym i w łaś ci wych mu p o t r z e b a c h " Czy posiadamy d o s t a t e c z n ą l i o z b ę danych, by przy i c h pomocy zre­ k ons tr uo wać t a k i model p o e z j i o k u p a c y j n e j , k t ó r y byłby nam w s t a n i e u d z i e l i ć o dp owiedzi na p y t a n i a post awi on e wyżej? Model p o e z j i odwołujący s i ą do powszechnych, s t e r e o t y p o w y c h wyobra­

żeń odbioroów. Model f u n k c j i i r a n g i p i s a r z a , o naj wi ększym z a ­ s i ę g u s p o ł e c z ne go u p r z y w i l e j o w a n i a , model s t e r u j ą c y t e ż zatem zaohowaniami odb io rców, u w z g l ę d n i a j ą c y i c h zwyczaje p e r c e p c y j - n e .

Wiemy np. o w y k r y s t a l i z o w a n i u s i ę z a o k u p a c j i t a k i c h p o s ­ taw o d b i o r c z y c h , d l a k t ó r y c h utwór l i t e r a o k i , a wiers z w s z c z e ­ g ó l n o ś c i , b y ł tworem w d u ż e j mi er ze n ie s a m o i s t n y m . Wymagał on d o o k r e ś l e n i a p r z e z k o n t e k s t , n i e i s t n i a ł w oderwaniu od kon­ k r e t n e j s y t u a c j i , k t ó r e j b y ł z ap i se m. Każdy w i e r s z za kł a da ł po­ t e n c j a l n ą możliwość o d c z y t a n i a go j ako r e l a c j i świadka l u b u - c z e s t n i k a wydarzeń. Stawał s i ę on jakby czy tel ny m s kr ót em pew­ nej* s y t u a c j i ( ł a p a n k i , napadu, odwetu, o b o z u , k o n s p i r a c j i e t o . ) ,

z a k ł a d a j ą c , że w ł a ś n i e ona w nieomylny sposób go d o o k r e ś l a , o d ­ w o ł u j ą c s i ę do z bi orowych doświ adczeń i e m o c j i , t a k j a k utwór f o l k l o r y s t y c z n y , a p e l u j ą o y do wyobrażeń wsp ól not y d o s t a t e c z n i e powszechnych, by u s u n ą ć ryzyko z b y t i n d y w i d u a l n e j i n t e r p r e t a ­ c j i . Stąd t e ż , j a k w f o l k l o r z e , do kanonu obiegowej p o p u l a r n e j p o e z j i o k u p a c y j n e j wes zły t y l k o t e u t w o r y , k t ó r e z o s t a ł y z a a k ­ cept owane p r z e z s z e r o k i ogół s p o ł e c z e ń s t w a .

Semantyczne o b c i ą ż e n i a słowa " p o e z j a " p r z e n o s z ą s i ę w s t r o ­ n ę b i e g u n a " n i e - p o e z j i " . Poezj ę u t o ż s a m i a s i ę z p i e ś n i ą , a p e ­ lem, m od l it wą , u l o t k ą , r e l a c j ą f r o n t o w ą , zapi sem ^ d a r z e n i a ( z a ­ machu, e g z e k u o j i ) . Tworzy s i ę mi t p o e t y - ż o ł n i e r z a , z a s i ę g i e m

swym obej mujący t a k ż e i t e ś r o d o w i s k a p o e t y c k i e , k t ó r e wypowie­ d z i a ł y walkę służebnym celom s z t u k i . "Był ż o ł n i e r z e m i p o e t ą - ozytamy o K.Baczyńskim. - W t a m ty ch o z a s a c h n i e sposób b y ł o

je dn eg o od d r u g i e g o r o z ł ą c z y ć , gdyż g r o z i ł o t o cynizmem i z a -12

-z j i p o s -z u ku j e s i ę więo tam, g d -z i e t e n r o d -z a j t w ó r o -z o ś o i n a j ­ s i l n i e j zaohował pamięć swyoh dotyohęzasowyoh 11 k a r n a w a ł owy oh" w o i e l e ń (by p o s ł u ż y ć s i ę znaną f o r m u ł ą B a c h t i n a ) , g d z i e obnaża s i ę jakby o a ł a l u d y o z n a a r o h a i k a gatunków p o e z j i , g d z i e p o e z j a - j a k w f o l k l o r z e - w y s t ę p u j e po p r o s t u w r ó źno ro dn yo h s p l o t a c h s y n k r e t y o z n y d h . S t ą d za o k u p a o j i zwrot do k o l ę d i p a s t o r a ł e k , p o p u l a r n y c h p i e ś n i r e l i g i j n y o h , k t ó r e z e s p a l a j ą t r a d y c y j n e mo­ tywy r e l i g i j n e z o br aza mi w s p ó ł o z e s n e j w a l k i i m a r t y r o l o g i i n a ­ r o d u , z r e a l i a m i w i ę z i e ń i obozów. S t ą d t e ż p o p u l a r n o ś ć g a t u n ­ ków p o e z j i " w y s o k i e j ” , j a k hymn, r a p s o d , p i e ś ń , e l e g i a , " e p î - t r e " , b a l l a d a , o ż y l i gatunków mni ej l u b b a r d z i e j s y n k r e t y o z - nyoh, n i e ż yj ąoyoh w od er wani u od o k r e ś l o n e j s y t u a o j i o b r z ę d o ­ w e j , u r o o z y s t o ś o i i t p .

Proponujemy zatem t a k i o p i s p o e z j i o k u p a c y j n e j , k t ó r y u - w z g l ę d n i a m i e j s o e t e j p o e z j i w ramach pewnej k u l t u r y l i t e r a c ­ k i e j . K u l t u r a t a ma o h a r a k t e r r e p r e s y j n y wobec poozynań i n d y ­ w id u a l n y c h , wolimy j e d n a k p o w i e d z i e ć , że ma ona o h a r a k t e r n o r ­ matywny zarówno wobec p os z oz egól ny oh d e c y z j i p i s a r s k i c h , j a k i nawyków o d b i o r o z y o h . U st a na wi a ona normy t w ó r o z o ś o i i normy od­ b i o r u w o p a r o i u o pewien system w a r t o ś c i , oo do k t ó r y o h i s t ­ n i e j e s p o ł e o z n i e ważne domniemanie, że z a s ł u g u j ą one n a a p r o ­ b a t ę i s zaou nek , bądź ze względu na g ł ę b o k i związek z t r a d y c j ą , z w i e r z e n i a m i , bądź ze względu n a swoją u n i w e r s a l n ą , o g ó l n o ­ l u d z k ą wymowę, bądź w r e s z o i e z powodu swyoh p r e r o g a t y w ś w i a t o ­ poglądowych i ideowych. Za o k u p a o j i , j a k zauważono, masowa p r o d u k c j a p o e t y o k a z o s ­ t a ł a p o d n i e s i o n a 43o r a n g i l i t e r a t u r y n a r o d o w e j , i o d w r o t n i e -l i t e r a t u r a o f i c j a -l n a w sposób n a t u r a -l n y w ł ą c z y ł a s i ę do t a m-1 3 t e j , b ez s z t u o z n e j s t y l i z a o j i " . I w jednym, i w dru gi m p r z y ­ padku mamy do o z y n i e n i a z u le g an ie m zwyozajom mowy o k u p a o y j n e j o powszeohnym z a s i ę g u , p r z e ł a m u j ą c e j t r a d y c y j n e p o d z i a ł y na l i ­ t e r a t u r ę " n i s k ą " i "wysoką", n a l i t e r a t u r ę i f o l k l o r . Zarówno p r zy go d na anonimowa k o l ę d a o ku p a c y j n a , j a k "Betleem" T. G a j c e ­ go są odtworzeni em zwyozajów pewnej mowy l i t e r a c k i e j , o dwołują

s i ę do wspólnych k o n w e n c j i , k t ó r e za pe wn i ał y tym utworom pow­ s z e c h n ą z r o z u m i a ł o ś ć , a autorom w i e l k i i n i ekwes ti on owa ny a u

-r

t o r y t e t s p o ł e o z n y . Ooena i c h j e s t nie wy mi er na w o d n i e s i e n i u do- s k a l i w a r t o ś c i " l i t e r a o k i c h " .

I n t e r e s u j e n a s s t o p i e ń u p o w s z e c h n i e n i a s i ę zwyczajów t e j mowy l i t e r a o k i e j . S k ł a d a s i ą n a n i ą r e p e r t u a r s t e r e o t y p ó w , g ł ę ­ boko z a k o r z e n i o n y o h w świadomości s p o ł e o z n e j , z n a t u r y swej o - por nyo h n a w s z e l k i e próby w e r y f i k a o j i l o g i c z n e j . Bądą t o zatem s t e r e o t y p y odwoł uj ąoe s i ę do wyobrażeń d o s t a t e o z n i e powszech­ n y c h : l u d o w e , ' ż o ł n i e r s k i e , p a t r i o t y c z n e . . . ^ U l e g a l i im n i e t y l k o b e z i m i e n n i t wór cy " l u d o w i " , r z e s z a l u d z i p i s z ą o y o h z p a ­ t r i o t y c z n e g o obowiązku. S t e r e o t y p y t e w niemałym t e ż s t o p n i u p r z e n i k a ł y n a t e r e n p o e z j i , k t ó r a w k a ż d e j o h w i l i gotowa b y ł a b r o n i ć prawa do w ł a s n e j a u t o n o m i i . Dawały s i ę i t u t a j r o z p o z ­ n a ć j ako w y o b r a ż e n i a świadomośoi z b i o r o w e j . J ę zy k t e n o k a z a ł

s i ę bowiem potężnym ś r odki em i n t e g r a o j i nar odowej i s p o ł e o z ­ n e j .

Otóż p o e z j a t a p r z e k a z a ł a nam w i z e r u n e k o zł o w i e k a o r y s a o h d o s t a t e o z n i e powszechnych i znanyc h, by r e p r e z e n t o w a ć to wszyst­ k o , co wspólne i typowe. B o h a t e r t e j p o e z j i j e s t w k a ż d e j ohwi­ l i gotów wyrzec s i ę w ł a s n e j b i o g r a f i i , by w p e ł n i u t o ż s a m i ć d ę z kimś innym. P i s a r z " k r e u j e b o h a t e r a z z e w n ą t r z , d a j e mu b i o ­ g r a f i ę s y n t e t y o z n ą , b i o g r a f i ą p o s p ó l n ą , wydedukowaną ze z b i o

-15

rowych doś wi a dc ze ń" . J e s t t o o z ł o w i e k , k t ó r e g o p o s t aw a świad­ czy o g ł ę b o k i c h i a u t e n t y o z n y o h w i ę z a c h , j a k i e ł ą o z ą go ze w s p ó l n o t ą . B o h a t e r t e n s t a l e odwołuje s i ę do wyobrażeń t e j w s p ó l n o t y , o s i ą g a z n i ą łatwy i b e z p o ś r e d n i k o n t a k t . I s t n i e j e d l a n i e g o j e d e n ważny wybór, wybór między " t w a r z ą " , n a k t ó r ą i s t n i e j e powszeohna zgoda, k t ó r ą można zaaprobować j a k o s p o ł e ­ c z n i e sprawdzoną i w i a r y g o d n ą , a t a k ą f ormą e k s p r e s j i p r z e ż y ć w ł a s n y c h , k t ó r a n i e w e r y f i k u j e s i ę w ś w i e t l e oczekiwań o d b i o r ­

c y . Lęka s i ę jakby p r z e ż y ć , k t ó r e mogą być z e p c h n i ę t e na mar­ g i n e s , jako wyraz d oś wi adozeń ze s p o ł e c z n e g o pu nk tu w i d z e n i a n i e w aż n yc h, z b y t p r yw at ny oh . P rześ led źmy zat em, j a k i e s ą w i - doozne a r t y k u l a c j e t a k i e j postawy. I I . B o h a t e r ludowy W p o e z j i l a t wojny i o k u p a c j i n i e s ł y c h a n i e u po ws z ec hn ia się t y p b o h a t e r a p r z y p i s a n y m e n t a l n o ś o i l u d o w e j , c h ł o p s k i e j . Boha­ t e r t e n p r z y b i e r a r y s y o z ł o n k a w sp ó l n o t y zintegrowanej* p r z e z w i a r ę , o b r z ę d , k u l t domowej t r a d y o j i , umiłowanie s w o j s z c z y z n y .

Zaści ankowość p od n o s i do r a n g i o n o t y . Czuje s i ę p r z e z wojną zagrożony n i e w tyra, oo s ta no wi i s t o t ą j e go e g z y s t e n o j i , l e c z w s t a n i e swego k u l t u r a l n e g o p o s i a d a n i a , w tym wiąo, oo d z i e l i z innymi, co j e s t dobrem wBpólnym. J e s t sobą o t y l e t y l k o , o i l e poczuwa s i ą do świadozeń wobec w s p ó l n o t y , z k t ó r e j wyszedł i wobeo t r a d y c j i l u b r e l i g i i , k t ó r a z a b e z p i e c z a s t a n j e go du­ chowego p o s i a d a n i a .

Wizerunek t a k i e g o b o h a t e r a p r z e k a z a ł a nam p o e z j a o k o l i c z ­ n o ś c i o w a , k t ó r a o h ą t n i e k o r z y s t a z obiegowych motywów r e l i - g i j n y o h , p a r a f r a z u j ą c - j a k u B i a ł o s z e w s k i e g o - l i t a n i e , mod­ l i t w y , p i e ś n i , k o l ą d y . Maoierzystym ję zyk iem t e j p o e z j i j e s t j ę z y k t e o l o g i i l u d o w e j .

J ę z y k t e o l o g i i l u d o w e j . P o e z j a oko­ l i c z n o ś c i o w a zawsze c h ę t n i e k o r z y s t a ł a z obiegowych motywów r e l i g i j n y c h , t r a w e s t u j ą o i p a r a f r a z u j ą c modl itwy, p i e ś n i e t c . , p o dd aj ą o je c h a r a k t e r y s t y c z n y m zabiegom a da pt a c y j n y m . N ie j e s t t o zatem za o k u p a o j i z j a w i s k o nowe. F u n k c j o n u j e ono n a t l e podobnyoh z j a w i s k z z a k r e s u świadomości s p o ł e c z n e j , mających swe ź r ó d ł o w s y s t e m i e w i e r z e ń ludowych, ludowych fo rmac h k u l ­ t u . L i t e r a t u r a t a k a f u n k o j o n u j e na m a r g i n e s a c h " o f i c j a l n e j " k u l t u r y r e l i g i j n e j , wolno w n i e j p r z e t o w i d z i e ć objaw tzw. f o l k l o r u środowiskowego. Na t e j samej z a s a d z i e np. mówi s i ę o f o l k l o r z e s z l a c h e o k i m , k t ó r y r o z w i j a s i ę n a m a r g i n e s i e k u l ­ t u r y s a r m ao k i ej XVII i XVIII w . 16.

Wiadomo, że s t y l i z o w a n e kolędy i l i t a n i e mają c z ę s t o c h a ­ r a k t e r r e l i g i j n i e i n d y f e r e n t n y , odwołują s i ę one zatem do wyobrażeń l a i c k i c h , mimo i ż w swej zapomnianej g e n e z i e - r e ­ l i g i j n y c h . I s t n i e j e z r e s z t ą i w tym w z g l ę d z i e t r a d y o j a l i t e ­ r a c k a d o s t a t e c z n i e s i l n a (w p r z e s z ł o ś c i zwalozana p r z e z Koś­ c i ó ł ) , k t ó r a swe p r z e d ł u ż e n i e z n a j d u j e w p o e z j i o k u p a c j i , g d z i e motywy r e l i g i j n e u l e g a j ą d al e ko p o s u n i ę t e j s t e r e o t y p i z a c j i s p o ł e c z n e j . K ie run ek t e g o p r o c e s u da s i ę w ogólnych z a r y s a o h p r z e w i d z i e ć : r e l i g i a j e s t p r ze de ws z ys tk im ś ro dk iem i n t e g r a ­ c j i n ar odo wej , o b r o n a w a r t o ś c i r e l i g i j n y c h k o j a r z y s i ę n a t r w a ł e z zaohowaniem podstaw b y t u n a r o d o w e g o , j e s t s p l e o i o n a z t r o s k ą o l o s domowego o g n i s k a . U t o ż s a m i e n i e t o ze s z c z e g ó l n i e i r r a o j o n a l n ą s i ł ą dokonuje s i ę n a t e r e n i e w i e r z e ń ludowych, b a r d z o przywiązanyoh do l o k a l n y c h form k u l t u . "Są n p. w P ł o c

-kiem t a c y - n o t u j e S .Cz ar nows ki - k t ó r y c h dewocja zwraca s i ę do Matki B o s k i e j S k ę p s k i e j , uważanej za " o u d o w n i e j s z ą " , " l e p ­ s z ą " od K o z i e b r o d z k i e j , a l e są t e ż t a c y , k t ó r z y p r z e k ł a d a j ą Ko-17 z i e b r o d z k ą nad Skępską" . J e s t t o p r z e o i e ż zawsze o br o na n a - s z e g o Boga, n a s z e j Matki B o s k i e j , n a s z y c h ś w i ą t y o h , równoznaczna z obr oną k r a j u , własnego r e g i o n u , domo­ wej z a g r o d y . P o e z j a o k u p ac yj n a k on s e r w uj e wiąc o b ycza j n i e t y ­ l e , l u b może n i e t y l k o l u d o w e j , oo domowej t r a d y c j i , p o s ł u g u j ą c s i ę symbolami r e l i g i j n y m i , z k tó r y m i ł ą o z ą s i ę v y r a z i s t e p r z e d ­ s t a w i e n i a n a r o d u czy j a k i c h ś innyoh ma kro - l u b m i k r o s t r u k t u r s p o ł e c z n y c h j a ko p e ł n y c h i z i n t e g r o w a n y c h o a ł o ś c i . ( Tr ze ba t u d o d a ć , że pomijamy o c z y w i ś o i e k w e s t i ą r z e o z y w i s t y o h p o t r z e b re­ l i g i j n y c h , j a k i c h wyrazem j e s t t a p o e z j a ; fenomen r e l i g i j n o ś c i o k u p a c y j n e j , b a r d z o i n t e n s y w n e j , za j mu je n a s t u w y łą o z n i e w k o n t e k ś c i e s z e r o k o p o j ą t e j p r a g m a t y k i s p o ł e c z n e j . ) Ludowy ( p rz e w a ż n i e w i e j s k i ) o b r z ą d r e l i g i j n y , w którym t a k i s t o t n ą r o l ą od grywają z ł o ż a r e l i g i j n o ś c i n a t u r a l n e j , z a k ł a d a możliwoś ć i n t e r p r e t a c j i form k u l t u i n n e j od k a n o n i c z n i e n a k a ­ z a n e j . Ta p o d a t n o ś ć n a z n a c z e n i a w n i e s i o n e z z ew n ą t r z tł umacz y j e g o o k a z j o n a l n ą s ł u ż e b n o ś ć wobec r ó ż n o r o d n y c h p o t r z e b i o ko - l i c z n o ś o i życiowyoh. Forma k u l t u ( o b r zą d u ) n a j m n i e j p r z y tym u l e g a z m i a n i e . Ale z a b i e g i e m n i e m a l powszechnym w k o l ą d a c h o - k u p a c y j n y c h j e s t s p l e c e n i e wątków b ożena rod zeni owy ch i p a s y j ­ n y c h , p r z e n i e s i e n i e z s e k w e n c j i z a k ł a d a j ą c e j i c h pozorną,umow­ n ą n i e r ó w n o l e g ł o ś ć w c z a s i e s a k r al ny m , u n i e w a ż n i e n i e wiąc w k o n s e k w e n c j i c z a s o k r e s u miądzy momentem n a r o d z i n a momentem ś m i e r c i i z b a w i e n i a . Wiadomo, że n i e k t ó r e obrządy b o ż o n a r o d z e ­ niowe mają s e n s zaduszkowy. J e ś l i mówi s i ą t u n p . , że n a r o d z i ­ nom C h r y s t u s a t o w a r z y s z y r z e ź n i e m o w l ą t , t o moment t e n w w ię k­ s z o ś c i k o l ą d s t a j e s i ą powodem mni ej l u b b a r d z i e j udanych im­ p r o w i z a c j i . Obracamy s i ą w k r ą g u s y m b o l i k i n a r o d z i n i ś m i e r c i C h r y s t u s a , j a skr awo u w s p ó ł c z e ś n i o n e j .

" P ro w ad z ił y i c h gwiazdy z a r ma t w y s t r z e l o n e Krętym ś ladem s p óź ni ony ch Herodów,

N i e ś l i z ogniów p o t r ó j n y c h u w i t ą kor oną W t r u p i c h c z a s z k a c h - krew i ł z y narodów".

M n i e j s z a o t o , ozy o p i s an y p r zy p a d e k j e s t r z e c z y w i ś c i e od­ two rzen iem zaduszkowego s e n s u n i e k t ó r y c h obrzędów b o ż e n a r o d z e - niowych. W a ż n i e j s z e , że 'do podobnych kombi nacyj może j e d y n i e d o j ś ć w warunkach, gdy s e n s o b r zę du , d o s t a t e c z n i e z l a i c y z o w a ­ n y, z o s t a j e sprowadzony do f u n k c j i a k t u a l n y c h . W p i ę k n e j "Ko­ l ę d z i e " T.G-ajoego p a s t o r a l n y s z t a f a ż s z o p k i b e t l e j e m s k i e j n i k ­ n i e z u p e ł n i e , w j e go m i e j s c e p o j a w i a s i ę s c e n e r i a w i e l k i e g o m i a s t a , o g a r n i ę t e g o wojenną z a w i e r u c h ą . Nie ma s t a ł e j , z r y t u a - l i z o w a n e j p r z e s t r z e n i s a k r a l n e j , miejscem o b j a w i e n i a s i ę Boga może być p o l e w a l k i , m i a s t o , o j a k i e t o o z y s i ę b ó j , z a k ą t e k ś l e p e j u l i c z k i zamieni ony w mur e g z e k u c j i .

ł,Ty - k t ó r y ś w sz ę d z i e

k t ó r y h u oz ys z ' w o r ga na c h d z i a ł , k t ó r y czerwonym woskiem

s pływasz z bagnetów - r o z b ł y skaných świ ec,

Ty - oo p r z e n o s i s z k u l e , k ie dy c z ł o w i e k - s t r z e l a ” . . . ozytamy w "Mod li twi e" A.Włodka ( Szcz. 3 0 6- 3 0 7) .

F o r m a obrzędów b ożenar odzeniowyoh może u l e g a ć zmia­ nom w warunkach gdy s e n s s t a n i e s i ę o a ł k o w i c i e umowny, świ ecki , sposobny zatem do t e g o , by poddać j ą różnorodnym a d a p t a c j o m , u - w sp ół o z e ś n i e n i o m i t p . zabiegom. To samo doty czy f u n к o j i o b r z ę d u , t j . jego w ykł adn i " o f i c j a l n e j " , o r a z w s t o p n i u s z c z e ­ g ó l n i e wysokim - i n t e r p r e t a c j i , k t ó r a obej muje m a r g i n e s jego f u n k c j i . To w ł a ś n i e j e d n o s t k a i n t e r p r e t u j ą c a ob­ r z ę d c h c i a ł a b y go s o b i e p r z y s w o i ć , z wi ą z a ć z nim o s o b i s t e s z a i -

se powodzenia i k o r z y ś c i .

S y t u a c j e , k t ó r e s t a ł y s i ę u d z i a ł e m c i ę ż k i c h d oś wi a dc ze ń o - k u pa oyj nyc h i wojennych, a więc b i t w y , p a r t y z a n t k a , obóz, ł a ­ p a n k i , e g z e k u c j e , n a d z i e j e wyzwolenia, z o s t a ł y p r z e ł o ż o n e n a

j ę z y k ludowej t e o l o g i i . J ę zy k t e n z a l e o a s i ę tym, że ma c h a ­ r a k t e r n i e p o j ę o i o w y , n i e d y s k u r s y w n y . " J e s t t o j ę z y k obrazowy, s y m b o l i c z n y , w i z y j n y , r ównie c h ę t n i e p o s ł u g u j ą c y s i ę obrzędem, oo słowem. Przy ozym j e s t t o j ę z y k w i e l o w a r t o ś c i o w y : t e same o br zę dy czy słowa mogą wypowiadać n a j g ł ę b s z e t r e ś o i c h r z e ś c i ­ j a ń s k i e , a l e mogą zar azem wyrażać m e n t a l n o ś ć zabobonną i p o -

1 6

g a ń s k ą " .. Taka j e s t o p i n i a r e l i g i o z n a w c y . Z n a j d u j e ona c i e k a ­ we p o t w i e r d z e n i e w l i r y c e o k u p a c y j n e j . C hci ał ob y s i ę wskazać n a t r z y c h a r a k t e r y s t y c z n e objawy t e g o j ę z y k a , c z y l i n a s w o i s t e

r y g o r y o r g a n i z a c j i ś w i a t a , podporządkowane ludowej wy o br aź ni re­ l i g i j n e j . Te cechy t o î a) ł a t w o ś ć l o k a l n e j a d a p t a o j i k u l t u , b ) a p o k r y f i o z n o ś ć , o) t e a t r a l n o ś ć .

a ) Wszystki e z a b i e g i a r t y s t y c z n e , p a r a f r a z y modl it w i ko­ l ę d mają swe ź r ó d ł o w j ę z y k u t e o l o g i i l u d o w e j , m i a n o w i o i e w ł a t ­ wości z j a k ą do p o t r z e b a k t u a l n y o h , s p e c y f i k i m i e j s c a i r e g i o n u p r z y s t o s o w u j e s i ę r y t u a ł r e l i g i j n y . " L i t a n i a do Matki B o s k i e j C z ę s t o c h o w s k i e j ” J . N . K ł o s o w s k i e g o ( S zc z. 312) p o w s t a ł a w o p a r ­ c i u o t r a g i c z n e w y d a r z e n i a w B i ł g o r a j u . Znajdujemy t u , j a k w k a ż d e j l i t a n i i m a r y j n e j , wezwania do Matki B o s k i e j , p r o ś b y o po­ moc i w s t a w i e n n i c t w o , j a ko że k u l t maryjny w P o l s c e j e s t k u l t e m w y r a ź n i e " p a t r o n a c k i m " .' " J e s t (Matka Boska - J . á . ) p r z e d e wszy­ s t k i m p i ę k n ą i d o b r ą , ł a sk awą P a n i e n k ą w s t a w i a j ą c ą s i ę za o z c i

-19

o i e l a m i swymi u S y n a . . . ” , p i s z e Czarnowski . To do N i e j , Panny Ś n i e ż n e j , z w r a c a j ą s i ę w "Opowiadaniu” J . S t a c h o w s k i e g o ( S z c z . 313) o h ł o p i , by w s t a w i ł a s i ę u Boga z p r o ś b ą o p o k ó j , ów po kó j j e s t przy wr ócen ie m ł a d u , j a wi s i ę p r z e t o w z e s p o l e ł a tw yoh wyobrażeń e m o c j on a l n yc h , k t ó r e i n t e g r u j ą w s p ó l n o t ę od wewnątrz j ako j e d n ą r o d z i n ę : ”0, j a k b a r d z o o h c i a ł a w i e ś W c i s z y n i s k o ku z i emi p r z y p a ś ć , Warkocz ś n i e g u za oknem p l e ś ć , S ł u c h a ć soków k r ą ż ą c y c h w l i p a c h ” .

W w i e r s z u Kłos ows kie go do N i e j k i e r u j ą s i ę typowe l i t a n i j n e w e z w a n i a - p e r y f r a z y : ” Panna z Częstoohowy” , "Królowa P o l s k i " , " J u ­ t r z n i a z ł o t a ” , " Z ł o t a gwiazda nad g wi azda mi ", ”Różo p a o h n ą c a ” , a l e obok n i o h p e r y f r a z y nowe, mówiące o szczególnym ro dzaj u wsta­ w i e n n i c t w a Matki B o ż e j , k t ó r e j o p i e o e p o w i e r z a s i ę t e n o t o kon­ k r e t n y l u d , k t ó r a o d t ą d s t a j e s i ę t e g o l u d u P a t r o n k ą i p r a w d z i ­ wą P o c i e s z y c i e l k ą : "Matka t u ł a o z y " , "Matko B o l e j ą c a ” , " n a d z i e j a o p u s z c z o n y o h " , " w ą t p i ą o y c h t ę o z o " i t p . Mi ej soe s t r a c e ń s t a j e sLę więc o d t ą d miejscem s z c z e g ó l n e g o k u l t u , p o s t a ć Matki B o s k i e j - - P a t r o n k i p r z y o b l e k a s i ę w r y s y l o k a l n e . Podobnie lokal izowan yc h m o d l i t w i k o l ę d za o k u p a o j i p o w s t a ł o b a r d z o w i e l e , można by z n i o h s p o r z ą d z i ć po kaźną a n t o l o g i ę . Tworzą one f o l k l o r r e l i g i j n y .

J e d n o c z e ś n i e t e n sam mechanizm l o k a l n e j a d a p t a o j i k u l t u o - k a z a ł s i ę w s k u t k a c h p o e t y c k i o h c z y n n i k i e m o w i e l e s zer szy m. Ob­ j ą ł n i e t y l k o k u l t m a r y j n y , p r z e n i ó s ł s i ę t a k ż e n a - t e r e n p o e z j i

n i e lud owej . Pooząwszy od konceptów mało wyszukanych, j a k np. w w i e r s z u K. Przy g r o d z k i e j " ś w i ę t a B a r b a r a " (Szoz. 4 1 8 - 4 1 9 ), g d z i e t r a d y c y j n e w yo b r a ż e n i a Ś w i ę t e j j ako p a t r o n k i górników ze­ s p a l a j ą s i ę z okupacyjnym podziemiem:

" Ś w i ę t a B a r b a r o , górników p a t r o n k o , wejdź w n i e w o l i podzi emi c z a r n e

i s z a t y s wo j ej koronką o s ł o ń t a j n ą d r u k a r n i ę . . . "

Skońozywszy na t a k i c h ut wor aoh, j a k "Matka Boska s t a l a g ó w " Gał­ c z y ń s k i e g o , oytowana j u ż "Kolęda" G a jc e go , " W i g i l i a " K.Baczyń­ s k i e g o , w k t ó r y c h o b r z ę d bo żenar odzeniowy z o s t a j e t a k ż e podda­ ny s z cze gó łowej l o k a l i z a c j i p r z e s t r z e n n e j i cza so we j .

b ) A p o k r y f i c z n o ś ć jako c h a r a k t e r y s t y c z n a w ł aś c i w o ś ć t e o ­ l o g i i ludowej w iąże s i ę z l o k a l n ą a d a p t a o j ą k u l t u r e l i g i j n e g o , p r z e d e wszyst kim z a ś z f ak t e m , że s t a t u s w i e r z e ń ludowych j e s t n i e o d m i e n n i e a n t r o p o m o r f i c z n y i w a n t r o p o m o r f i z m i e swym d o s t o ­ sowany do wyobrażeń p o t o c z n y c h . Bóstwa i ś w i ę c i p r z y o b l e k a j ą s i ę n i e t y l k o w r e a l n e k s z t a ł t y l u d z k i e , c z ł o w i e c z e ń s t w o i c h n a d t o f u n d u j e s i ę na p r a k t y c z n y c h z a j ę c i a c h , jakim z upodoba­ niem s i ę o d d a j ą , j a k o r o l n i c y , r z e m i e ś l n i c y , r o b o t n i c y , c i e ś l e

i t d . Otóż t a n a t u r a l n a d l a w i e r z e ń ludowych a p o k r y f i c z n o ś ć wąt­ ków r e l i g i j n y o h j e s t powodem, że w okupacy jn ych mod li twach i k o l ę d a c h t a k ł a t wo n a w i ą z u j e s i ę f a b u ł a , będ ąc a p r z e n i e s i e n i e m h i s t o r i i ś w i ę t e j w o b s z a r p o n u r e j r z e o z y w i s t o ś c i w o j e n n e j . Ten a n t r o p o m o r f i c z n y o h a r a k t e r m i t u r e l i g i j n e g o prowokował - j u ż po za f o l k l o r e m do r o z w i ą z a ń b a r dz o i n t e r e s u j ą c y c h , n i e r z a d k o k o n t r a s t o w y o h wobec wyobrażeń p o t oo z ny ch .

W "Matce B o s k i e j w o j e n n e j " K .I łł ako wi czó wny ( S z o z . 311-312), g d z i e motywy w i g i l i j n e i bożen ar od zen iowe u l e g a j ą c h a r a k t e r y s ­ tycznym l o k a l i z a o j o m , wkomponowane w zimowy p e j z a ż p o l s k i ze ś l a d a m i potwornych z n i s z c z e ń i ś m i e r c i , Matka Boska j a w i s i ę j a k o o b ra z c i e r p l i w e g o i zdol nego do w s z e l k i c h wyrzeczeń ma­ c i e r z y ń s t w a . W " Uc i e c z c e " J a s t r u n a Onaż sama s t a j e s i ę j u ż o - f i a r ą kłamstwa i l u d z k i e j p o d ł o ś c i :

"Nie b y ł a j u ż t ą Marią. Marią młodą, K tó r ą zj awi ony n ocą n a j e z i o r z e A n i o ł , i d ą c y f a l ą k s i ę ż y o , s t r w o ż y ł ,

B y ł a j u ż t y l k o matką os zukaną I o s a c z o n ą p r z e z c i e n i e , gdy b i e g ł a . I c z e k a j ą o ą , k iedy w z e j d z i e r a n o I p r z e r a ż o n ą ulewą ze s r e b r a " . Wr es zci e w " K o l ę d z i e z ł e j " Borowskiego s e n s m a c i e r z y ń s t w a M a r i i u l e g n i e b l u ź n i e r c z e m u z a p r z e c z e n i u , n i e g o d z i s i ę on bo­ wiem z ok r ut ny mi d o ś w i ad cz e ni am i , j a k i m i z o s t a ł a poddana ludz­ k o ś ć i z w i z j ą ś w i a t a j a k i ma n a s t ą p i ć :

"Nie p i e ś ć , Matko, Syna, n i e p i e ś ć , Na d es c e go p o ł ó ż l e p i e j ,

na t w a r d e j desce go p o ł ó ż i n i e d a j śpiewać a ni o ło m. Bo Syn Twój, gdy b ę d z i e duży, p ó j d z i e z a b i j a ć i b u r z y ć , w żelaznym h eł m i e na g ł ow i e w p o l u spać b ę d z i e , w r o w i e . . . "

c ) T e a t r a l i z a c j a , czy może ś c i ś l e j : widowiskowość, s p e k - t a k u l a r n o ś ć r ó ż n y c h form k u l t u r e l i g i j n e g o , obrzędów, s t a n o w i c h a r a k t e r y s t y c z n ą ceohę w i e r z e ń ludowych. Kolęda czy l i t a n i a n i e s ą t e k s t e m z n a t u r y swej samoistnym,wymagają d o o k r e ś l e n i a p r z e z k o n t e k s t , p i e r w s z a przywodzi ludową s c e n e r i ę ś w i ą t ( s z o p ­ k i , j a s e ł e k , "herodów", domowych u r o o z y s t o ś c i ) , d ru g a " i n v i ­ vo " j e s t wykonywana zawsze o h ó r a l n i e . Byłoby r z e c z ą d o k ł a d n e j a n a l i z y d o wi eś ć , w j a k i sposób z o s t a j e w t e t e k s t y wmontowany o a ł y ów k o n t e k s t obrzędowo-wykonawczy, w j a k i e j m i e r z e t e k s t s t a j e s i ę s c e n a r i u s z e m widowiska, a wykonawca - a kt o r e m, l i - ozącym n i e t y l k o n a z a i n t e r e s o w a n i e u t y c h , k t ó r z y go s ł u c h a ­ j ą , l e o z t a k ż e n a i o h żywy u d z i a ł , bowiem ob r zę d ludowy n i e z n a o g r a n i c z e ń soeny i widowni.

Drugą sprawą j e s t n a k ł a d a n i e s i ę t e a t r a l n y o h , r e s p . wid o­ wiskowych form o b r z ę d u n a w y d a r ze n i a r e a l n e . I d z i e t u po p r o ­ s t u o s a k r a l i z a c j ę s y t u a c j i i m i e j s c , u p a m i ę t n i o n y c h męczęń- s k ą ś m i e r c i ą ż o ł n i e r z y , powstańoów, p a r t y z a n t ó w , l u d n o ś c i c y ­ w i l n e j . Oto n p. s z e r e g w i e r s z y w a n t o l o g i i S z c z a w i e j a o s n u - t y o h n a t l e e g z e k u c y j , jakim w r ó ż n y c h d z i e l n i c a c h m i a s t a zo­ s t a ł a poddana l u d n o ś ć Warszawy, ma c h a r a k t e r e p i t a f i ó w . Osob­ l i w e t o e p i t a f i a , bo j a k ż e c z ę s t o p r z y p o m i n a j ą c e s t a c j e męki

P a ń s k i e j , k t ó r y o h symboli czny r y t u a ł p o z o s t a ł w f o r m i e t r a d y -o y j n y-o h " k a l w a r y j " , j ed ny ch z b a r d z i e j mal-owni-ozy-oh obrządów ludowych, zachowanych do d z i s i a j . " O r g a n i z a o j a ś w i ą t e g o m i e j

-20

s o a o s i ą g a t u maksimum t e a t r a l n o ś o i " , p i s z e Czarnowski . W w i e r s z u J . W ó j c i c k i e j "Egzekuoj e" (Szoz. 2 1 0 ) , r e p r e z e n t a t y w ­ nym d l a t e j grupy utworów, s t a o j a m i t e j w a r s z a w s k i e j k a l w a r i i s ą u l i c e u p a m i ę t n i o n e e g ze k uo ja mi , po k t ó r y o h p i e l g r z y m u j e Matka Boska.

"Nowy Ś w i a t , ś w i ę t o k r z y s k a , M ły n ar s ka , Marszałkowska. Śladami e g z e k u o j i i d z i e Matka Boska

L i t e w s k a , Rakowiecka, G r ó j e o k a , Ursynowska.

I w r ą b e k z d j ę t y z głowy ś m i e r t e l n y z b i e r a siew" e t c .

I I I . O b l i o z a p a t r i o t y z m u

Byłoby r z e c z ą f a ł s z y w ą sprowadzać c a ł y ów n u r t p o e z j i po ­ p u l a r n e j do f u n k c j i i s t e r e o t y p ó w , l e g i t y m u j ą o y c h s i ę rodowo­ dem ludowym. Wielką r o l ę odgrywają w tym nur cie t r a d y o j e k si ąż ­ kowe, w yo b ra że ni a w y n i e s i o n e ze s z k o ł y , p o w s t a ł e w wyniku mi­ g r a c j i s p o ł e c z n e j i t d . Wymagają one, r z e o z j a s n a , odr ębnego o p i s u .

N i e w ą t p l i w i e c a ł a p o e z j a l a t wojny i o k u p a o j i da s i ę ś l e ­ d z i ć pod kątem s i l n e j - by t a k p o w i e d z i e ć -, i n d o k t r y n a c j i p a ­ t r i o t y c z n e j , i n d o k t r y n a o j a t a s t a n o w i j e j oeohę t r w a ł ą i n i e - pozbywalną. Nie wchodząc b l i ż e j w s o o j o p s y o h o l o g i o z n e r a o j e t e g o z j a w i s k a n a l e ż y s t w i e r d z i ć , że wsz el ki m i n i c j a t y w o m p i ­ s a r s k i m w tym o k r e s i e t o w ar zy s zy p r z e k o n a n i e , i ż mimo w y j ą t ­ kowych warunków w j a k i o h z n a l a z ł s i ę n a r ó d , zachował on żywą pamięć t r a d y c j i , j ak o pewnego r e z e r w u a r u w a r t o ś o i , k t ó r e n a ­ l e ż y o h r o n i ć , gdyż s t a n o w i ą one dobro w s pó l ne . Dobro j e d y n i e t r w a ł e w o z a s a o h , gdy wsz yst ko r o z p a d a s i ę w grupy i p o p i ó ł .

Słowo " r e z e r w u a r " n i e j e s t t u odpowiednie wobec t e j tem­ p e r a t u r y u c z u c i o w e j , j a k a w c z a s a c h z a g r o ż e n i a w s z e l k i c h n a ­ rodowych w a r t o ś c i o t a c z a p o j ę o i e t r a d y c j i . 0 w a r t o ś o i a c h t r a ­ d y c j i mówi s i ę w k a t e g o r i a c h " sa orum" . Za j e j a p r o b a t ą k r y j ą s i ę w g r u n c i e r z e c z y postawy b a r dz o r ó ż n e . Niemałą i c h c z ę ś ć s t a n o w i ą wzorce zdeoydowanie t r a d y c j o n a l i s t y c z n e . I d z i e o po­

s t aw y , k t ó r e u s i ł u j ą wyprowadzić p o j ę c i e t r a d y c j i j ako pewnej o b o w i ą z u j ą c e j w a r t o ś c i z c a ł e j s f e r y z m i s ty f ik o wa ny ch p o j ę ć i s y m b o l i , którym p r z y z n a j e s i ę z n a c z e n i e a b s o l u t n i e s a m o i s t n e , n i e z a l e ż n i e od d e c y z j i j a k i e r z ą d z ą i c h wyborem, a k t u a l i z a c j ą i t p . C i ą ż e n i e podobnych s t e r e o t y p ó w n a c a ł ą l i t e r a t u r ę l a t wojny i o k u p a c j i b y ł o z j a w i s k i e m powszechnym i ono zapewne u -s p r a w i e d l i w i a z a r z u t Gombrowicza o " n i e p r z e ż y c i u wojny" p r z e z p i s a r z y p o l s k i c h . "W t y c h warunkach - p i s a ł a u t o r " Ślubu" -jedynym r z e t e l n y m p o d e j ś o i e m do sprawy byłoby n i e w y s i l a ć s i ę n a p r z e ż y wa ni e c z e g o ś , oo p r z e ż y ć s i ę n i e d a, a w ł a ś n i e z a p y -21 t a ć , d l a c z e g o t a k i e p r z e ż y c i e j e s t nam n i e d o s t ę p n e " P o e z j a o k u p a c y j n a u p r a w i a , by t a k r z e c , p o t o c z n y , ludowy s po sób w t a j e m n i c z e n i a w h i s t o r i ę , k t ó r e wiedzę w y n i e s i o n ą z p o z n a n i a p r z e s z ł o ś o i u z b r a j a w s a n k o j e d o r a ź n e . H i s t o r i a s t a ­ j e s i ę a l e g o r i ą , l e g e n d ą i mitem. P r z e s z ł o ś ć ż y j e więc n a d a l w p o s t a c i "domowej t r a d y c j i " , o zn a c z a a p r o b a t ę w a r t o ś c i , k t ó r e w s p ó ł t w o r z ą k r ą g r o d z i n n e g o o g n i s k a , narodową m i t o l o g i ę pow­ s t a ń , b o h a t e r s t w a , o f i a r y , o i e r p i e n i a , słowem t o w s z y s t k o , co d a j e s i ę ś l e d z i ć j a k o r e a l n y s k ł a d n i k świadomośoi z b i o r o w e j . C i ą ż e n i e t y o h sohematów n a ż y oi e s p o ł e c z e ń s t w a b y ł o b a r d z o s i l n e . Z ar e - j e s t r o w a ł j e K.Wyka we wspomnianej k s i ą ż c e "Żyoie n a n i b y " , k t ó r a mogłaby być n i e z ł y m przewodniki em po ówczes­ n e j p o e z j i , gr omadzi bowiem t y l e f a k t ó w z z a k r e s u p s y c h o l o g i i z b i o r o w e j , k t ó r e m i a ł y b e z p o ś r e d n i e o d b i c i e w l i t e r a t u r z e . P a k ­ t y p r z y n a l e ż n e do m i t o l o g i i narodowej s ł u ż y ć mi ały p r o w i z o r y ­ c z n e j o r i e n t a c j i w n a g ł e j k a t a s t r o f i e p o l i t y c z n e j , by ły dopo­ wiedze ni em n i e z n a n y o h zakońozeń h i s t o r i i . Sohemat z a b o r c z y i e m i g r a c y j n y , mi t " P o l s k i n i e s z c z ę ś l i w e j , u d r ę c z o n e j , s z l a c h e t -22 n e j , c i e r p i ą c e j d l a z b a w i e n i a d r u g i o h " "Widzę Cię p o n i ż o n a pod krwawą p r u s k ą ł a p ą , Ojc zy z no , o b s t a w i o n a 23 kordonami g e s t a p o " .

Kiedy mówimy o masowym p o j a w i e n i u s i ę t a k i c h s t e r e o t y p ó w w p o e z j i l a t wojny i o k u p a c j i t o zakł adamy , że system t e n kon­

s e r w u j ą c w sposób t r a d y c j o n a l i s t y c z n y w a r t o ś c i , k t ó r y c h j e d y ­ n ą l e g i t y m a c j ą b y ł a i c h dawność, s ł u ż y ł zar azem czemuś p r z e ­ ciwnemu: u t w i e r d z a ł w p o c z u c i u i c h a k t u a l n o ś c i , w tym, że w a r

-t o ś o i -t e n a d a l do c z e g o ś z o b o w i ą z u j ą . Mogą być więc one syno­ nimem doświadczeń (ojców, d zi a dó w) , k t ó r y o h n a u k i n i e sposób z l e k c e w a ż y ć . Mogą o d s y ł a ć do w a r t o ś c i w i e c z n i e a k t u a l n y c h , s t a ­ no wić więo wyraz postawy o p o r n e j na c z a s i zmiany. S t ąd t e ż pły­ n ę ł a z n i c h n i e m a ł a p o c i e c h a d l a l u d z i , zag rożonych nagłym u - n i c e s t w i e n i e m , ś m i e r c i ą . Były t e ż w r e s z c i e , p r z e z s i ł ą p e r s ­ w a z j i , j a k a s i ą w n i c h k r y j e , a u t o r y t e t e m d l a w sp ó ł c z e s n y c h , by firmować i c h d ą ż e n i a , s ta n o w i ć o p a r c i e d l a i c h niepewnych p o c z y na ń . Te t r z y m o ż li wo ś ci o per ow ani a k a t e g o r i ą t r a d y c j i da­

j ą s i ą p r z e ś l e d z i ć w p o e z j i omawianego o k r e s u , każdy z t y c h t r z e c h typów używa słowa " t r a d y c j a " , ma t u t a j swoje l i c z n e e g z e m p l i f i k a c j e .

Byłoby je d na k błądem s ą d z i ć , że wzorzec p a t r i o t y z m u t e j p o e z j i t a k s konst ruowany w o p a r c i u o postawy t r a d y c j o n a l i s t y - c zn e b y ł wzoroem jedynym. Mówimy t u o nim t a k ż e i po t o , by wska zać na k s z t a ł t o w a n i e s i ą postaw wobec t a k i e g o wzorca kon­ k u r e n c y j n y c h , p o l e g a j ą c y c h n a p r z e z w y c i ę ż a n i u s t e r e o t y p ó w p a ­ t r i o t y c z n y c h . Było t o p os z uk iw an ie j a k i e j ś for muł y j e d n o ś c i , p l a t f o r m y d l a w a r t o ś c i obowiązuj ąoych w równym s t o p n i u z b i o ­ r o w o ść , co j e d n o s t k ą , odczuwanych p r z e z obydwie j ako k o n i e c z ­ ne a zarazem n a j g ł ą b i e j a u t e n t y c z n e . Taki ego p a t r i o t y z m u w l a - t a o h o k u p a c j i b r o n i ł J . H u i z i n g a , p i s z ą c w r . 1940 znak omi tą h i s t o r y o z n ą , a l e zarazem i wyznawczą r ozp rawą n a t e m a t p a t r i o

-24 tyzmu i n a c j o n a l i z m u w d z i e j a c h Europy .

Nowa, h u m a n i s t y c z n a f o r m u ł a p a t r i o t y z m u w p o e z j i okupa­ c y j n e j u k s z t a ł t o w a ł a s i ą w o p o z y c j i do s t e r e o t y p ó w p o r o z b i o - r owych, ohoć t a k ż e m u s i a ł a odwoływać s i ą do w a r t o ś c i s y m b o l i ­ c z n y c h . "Uczuoie do własnego k r a j u k w i t n i e w p o s t a c i wspomnień z d z i e c i ń s t w a i t ę s k n o t y za p r z e s z ł o ś c i ą . Budzi zapach żywicz-nyoh l a só w , świeżo z or an yc h p ó l i na dm or sk i ch wydm. Żywi s i ą

25

w a r t o ś c i a m i s y m b o l i c z n y m i . . . ” , p i s a ł H u i z i n g a . Ale w p a ­ t r i o t y z m i e j e s t t a k ż e coś z a s p i r a c j i , k t ó r a wyraża sią w " c a ł - k o w i c i e wiążącym z o bo w ią z a n i u wobeo o j c z y z n y , z ob o wi ą z a n i u o - g r an i c z o n y m j e d y n i e p r z e z wytyczne n a j w y ż s z e j i n s t a n c j i : s u

-2 fi

m i e n i a " . Nowa f o r m u ł a p a t r i o t y z m u w p o e z j i okupacyjnej k s z t a ł ­ t u j e s i ą w o p a r c i u o dwie pos tawy. P o d z i a ł t e n , j a k w s z e l k i e d z i a ł a n i a porządkowe j e s t s ohemat yozny, w a r t o j e d n ak go z a ­ r yzykować.

Postawą p i e r w s z ą nazwijmy skamandrycką, ponieważ z n a j d u j e s i ą w p o l u o d d z i a ł y w a n i a p o e z j i skamandrytów. Cechuje j ą prze­ de wsz yst ki m d ą żn oś ć do " o sw oj e ni a" p o j ą ć p a t r i o t y z m u , t a k i c h

j a k p r z y w i ą z a n i e do r o d z i n n e g o k r a j u , p r z y w i l e j ó w j a k i e d a j e f a k t n a l e ż e n i a do n ar odo wej wsp ól not y e t c . w k o n t e k ś c i e spraw b ł a h y c h i o o d z i e n n y c h . To czemu p r z y p i s u j e s i ą w a r t o ś c i , za k t ó r e w a r t o żyć i u m i e r a ć , j e s t w z i ą t e z powszedniego ż y c i a , d r o b n e , n i e a s p i r u j ą c e do w i e l k o ś c i , l e ż ą c e n i e d a l e j od z a ­ s i ą g u r ą k i . "Znów p o p a t r z e ć p r z e z okno Na k a s z t a n y , co mokną, Od dżdżu mokrym p r z y g l ą d a ć s i ą l i s t k o m , I ś ć a l e j ą , p r z y s t a w a ć , Dawne ś c i e ż k i poznawać. To n i e w i e l e , a p r z e c i e ż t o w s z y s t k o . "

p i s a ł S ło n i m s k i w emigracyjnym tomiku "Wiek k l ą s k i " , powodo­ wany n i e w ą t p l i w i e n o s t a l g i ą . Ale p os t a w a j a k ą w y r a ż a ł m i a ł a w

p o e z j i z a s i ą g i a d r e s z n a oz n ie s z e r s z y .

Schemat " s k a ma nd r yc ki " o jakim t u mowa ważny j e s t nie t y l ­ ko i n i e p r z e d e w s z ys tk im ze wzglądu n a t e n t y p o s w o j e n i a po­ j ą ć p a t r i o t y z m u j a k i pr oponował. Ważny j e s t p r z e z t o , i ż do­ k o n u j ą c pewnego wyłomu w wyposażeniu (pojąciowym, obrazowym, r e t o r y c z n y m ) t r a d y c y j n e j l i r y k i p a t r i o t y c z n e j , u m o ż l i w i a ł z a ­ r azem pewną r e w i z j ą p o j ą ć narodowych i s p o łe o z n y c h w duchu postąpowym u t a k i c h poetów j a k S ł o n i m s k i , J a s t r u n , Ważyk, Pu­ t r a m e n t i i n .

Dru gi wzorzec p a t r i o t y z m u można nazwać p o s t - k a t a s t r o f i c z - nym i j e s t on głównie d z i e ł e m poetów w a r s za w sk i c h: B a c z y ń s k i e ­ g o, Ga jc e go , S t r o i ń s k i e g o (znakomite w tym w z g l ą d z i e l i r y k i p r o z ą ) , M a r i i C a s t e l l a t t i i i n . P o s t - k a t a s t r o f i c z n y m d l a t e g o , pon ie waż w c z a s a c h " s p e ł n i o n e j A p o k a l i p s y " p o j ą c i e p a t r i o t y z ­ mu u l e g ł o d al eko i d ą c e j r e w i z j i . R e w i z j a t a o b j ą ł a n i e t y l k o h i s t o r y c z n e w y z n a o z n i k i t e g o p o j ą c i a , a l e t e ż i g ł ą b o k i e wew­ n ę t r z n e r a o j e , d l a k t ó r y c h j e d n o s t k a z d r a d z a b e z i n t e r e s o w n e p r z y w i ą z a n i e do w a r t o ś o i ws pól nych. Ten p r o o e s przeobrażeń p o ­

j ą c i a p a t r i o t y z m u j e s t trwałym wkładem poetów p o k o l e n i a Ba­ c z y ń s k i e g o .

"O, wybudujoie domy, o, n a z w i j c i e w r e s z c i e P o l s k ę - P o l s k ą , n i e krzywdą, a m i ł o ś ć - m i ł o ś c i ą , i n i e c h a j b i e g n ą r z e k i , a na każdym mi e śo ie n i e c h s ł u p s r e b r z y s t y c h s k r z y d e ł t r y ś n i e j a k k o ś c i ó ł , k o ś c i ó ł c i a ł o d k u p i e n i a . Każdy j a k pos ąg ś r ó d l i ś c i , n i e z marmuru, s t o i - s o b i e mały, a l e r o s n ą c y w k s z t a ł t a c h j a k j a b ł k a d o j r z a ł e , wszysoy razem w k o p u ł ę , co o d b i j e g ł o s y walnych t r ą b a r c h a n i e l s k i c h j a k lawi ny n i e b a , by c h l e b b y ł d l a m i ł o ś c i , n i e m i ł o ś ć d l a c h l e b a . . . " К. B a c z y ń s k i , " P o l a c y ” . IV. K r o n i k a r z , h i s t o r y k ozy mi t ot wó r oa ?

Łatwo d o s t r z e c , że "masowym” b o h a t e r e m p o e z j i o k u p a c y j n e j j e s t k t o ś , k t o ponad zwykłą p o t r z e b ę mówienia o s o b i e p rz e k ł a ­ da obowiązek k r o n i k a r z a i p a m i ę t n i k a r z a wojny, z a k ł a d a j ą c , że t r u d t e n , n i e r z a d k o okupiony ceną ż y c i a , z j e d n a mu zarówno t e ­ r a z , j a k i k i e d y ś s p o ł e c z n ą a p r o b a t ę i s z ac u n e k . P a k t y , k t ó ­ r e n o t u j e mają bowiem r a n g ę s p o ł e c z n e j w z g lę dn i e h i s t o r y c z n e j r e p r e z e n t a t y w n o ś c i , są m a t e r i a ł e m do b i o g r a f i i s y n t e t y c z n e j .

Taką k r o n i k ą i p a m i ę t n i k i e m są oku pacyj ne z b i o r k i p o e z j i J . P r z y b o s i a "Póki my żyjemy" (1944) , A.Ważyka "Ser ce g r a n a t u " (1944), M . J a s t r u n a "Godzina s t r z e ż o n a " (194 4) , ż o ł n i e r s k i e wier­ s ze J . P u t r a m e n t a "Wojna i wiosna" ( 1 94 4 ) , L . P a s t e r n a k a ”L a t a p o wr ot u" (1945), J . H u s z c z y " P a m i ę t n i k l i r y o z n y ” ( 1945). Wiersze g r u p u j ą s i ę t u według o h r o n o l o g i i , według z nac zący ch d a t i m i e j s o o w o ś o i . Będzi e t o , j a k w p rz yp a d k u P r z y b o s i a , c y w i l n a " u c i e k i n i e r k a ” n a wsohód, zakończona powrotem p oet y do r o d z i n ­ n e j Gwoźnicy; d o ś w i a d c z e n i a zwykłego d n i a o k u p a o j i , f a l ow ' a ni a

s p o ł e c z n y c h n a s t r o j ó w , lęków, zł u dn yc h n a d z i e i , j a k w "Go­ d z i n i e s t r z e ż o n e j " ; s z l a k ż o ł n i e r z a p o l s k i e g o I D y wi z j i im. T . K o ś c i u s z k i w z b i o r k a c h Ważyka, P u t r a m e n t a , Huszczy, P a s t e r - n a k a . Nawet t a k b a r d z o osobis-ty p a m i ę t n i k , jakim są "Róża i l a s y p ł o n ą c e ” P a w l i k o w s k i e j o b i e k t y w i z u j e s i ę w ś w i e t l e do­ ś w i a dc ze ń a u t o r k i , b o l e ś n i e p r z e ż y w a j ą c e j k l ę s k ę w r z e ś n i a , h a ń ­ bę szosy z a l e s z c z y c k i e j , emigrancką samot ność n a o b c z y ź n i e .

P r z y w o ł u j ą c c e l n y aforyzm P r z y b o s i a n a l e ż a ł o b y p o w i e d z i e ć , i ż w s z ę d z i e t u b o h a t e r ż y j e "w c z a s i e wspólnym, odczuwanym jako

27 z a l e ż n y od o d o z u c i a c z a s u p r z e z i n n y c h ”

Tekst y zami es zcz one w tomikach z o s t a j ą powiązane z wypad­ kami h i s t o r y c z n y m i , l i c z ą s i ą jako dokument, są c hwil ami ns z e g a r z e h i s t o r i i . Z o s t a j e im w t e n sposób jakby odebrana s z a n ­ s a r e p r e z e n t a t y w n o ś c i c z y s t o o s o b n i c z e j , mimo i ż każdy t e k s t u t k a n y j e s t z d oś wi ad cze ń o s o b i s t y c h . W t a k i o t o sposób z o s ­ t a j ą włączone w dwa antynomiczne p o r z ą d k i : są zapisem doświad­ c z e ń o s o b i s t y c h , a l e t e ż i zarazem h i s t o r y c z n y m świadectwem wydarzeń o z n a c z e n i u ponadjednostkowym. I n f o r m a c j a o p r z e ż y ­ c i a c h aut orów p ł y n i e jakby dwoma n u r t a m i : kanałem h i s t o r y c z ­ nych d a t i m i e j s o o w o ś c i , z k t ó r y c h każdy mógł odtworzyć s z l a k wądrówki i w a l k i n a r o d u , o r a z kanał em, w którym c i ą g ł o ś ć i n ­ f o r m a c j i h i s t o r y c z n e j u s t ą p u j e jakoby d y s k r e c j i , bowiem i d z i e t u o p r z e ż y c i a w ł a s ne w k o n f i g u r a c j i t a k i e j , d l a k t ó r e j z d a j e s i ą n i e i s t n i e ć żaden p r o j e k t wspól ny.

Przykładem d wu tor owośc i o j a k i e j mowa może być cytowany tom P u t r a m e n t a "Wojna i w i o s na " , w którym i n f o r m a c j e o m i e j ­ s c u i c z a s i e n i e p o z o s t a j ą w żadnym b ezpo ś re dn i m związku z t r e ś c i ą p o s z c z e g ó l n y c h w i e r s z y . Są t o , w tym z a k r e s i e w j a ­ kim mówią o h i s t o r i i , s z l a k u ż o ł n i e r z a I Dywi zji i t d . i n f o r - maoje c a ł k o w i c i e s a m o i s t n e . C z y t e l n i k otr zy muje dodatkową por- o j ą w ie dz y, n i e w y kl ucza s i ą , że b ą d z i e j ą w i ą z a ł z z a w a r t o ś ­ c i ą w i e r s z a , choć p r z e c i e ż n i e j e s t t u ona k o n i e c z n a .

Można t u zatem mówić o k o n t r a ś c i e dwóch postaw, nazwijmy j e umownie postawami ś w i a d k a i h i s t o r y k a . P o d z i a ł t a k i u w z g l ę d n i a s t o p i e ń u o g ó l n i e ń własnych p r z e ż y ć , d y s t a n s wobec n i c h , j a k i p o w s t a j e w wyniku mimowolnej k o n f r o n ­ t a c j i t e g o , co o s o b i ś c i e p r z e ż y t e z h i s t o r i ą . Wyka podobne objawy zanot ował j a k o p s y c h o s o c j a l n y fenomen wojny:

"Czas h i s t o r y c z n y , obiektywny i r z e c z y w i s t y c z a s h i s t o r y - ozny, z d a j e s i ę s k ł a d a ć z dwóch n a ł o ż o n y c h n a s i e b i e po ­ rządków. P o r z ąd ek n i k n ą c y c h , u s t ę p u j ą c y c h schematów i f o r ­ muł, k t ó r y o h gorączkowo i zazwyczaj daremnie chwyta s i ę n a s z a p o t r z e b a o r i e n t a c j i h i s t o r y c z n e j . Por ządek n a r a s t a

-p o j ą c e j n i e u s t a n n i e n i e s p o d z i a n k i , ż yw ioł u z d a r z e ń . . . " B o h a t e r - świ adek s y t u u j e s i ę w ł a ś n i e w owym p or zą dk u " n a ­ r a s t a j ą c e j n i e u s t a n n i e n i e s p o d z i a n k i , żywi oł u z d a r z e ń " , n i e po­

t r a f i zdobyć s i ą wobec n i c h na d y s t a n s h i s t o r y c z n y , p o r u s z a sią i ż yj e n i e j a k o w p r ó ż n i w yt ra wi on ej ze w s z e l k i c h a n a l o g i i h i ­ s t o r y c z n y c h , wolny od sentymentów i a n i m o z j i . Nie i s t n i e j e d l a ń j a k i ś p r o j e k t h i s t o r i i , w j a k i umiałby w pi sać wł as n e p r z e ż y c i a , choć zarazem d a l e k i j e s t od t e g o , by p r z y z n a ć im w a l o r doświadczeń c z y s t o o s o b i s t y c h , sub iek tywn ych . Wie^ że z czasem s t a n ą s i ą one m a t e r i a ł e m d l a j a k i e j ś h i s t o r i i . J e s t t a k , j a k z a p i s a ł d o k t o r s z c z e b r z e s z y ń s k i , Zygmunt Klukowski, swoim s ol id n ym i lako niczny m s t yl e m w d z i e n n i k u ; " P r z e ż y c i a a k t u a l ­ ne dominują nad p r z e s z ł o ś c i ą i c a ł k o w i c i e c z ł o w i e k a p o c h ł a ­ n i a j ą " 2 9.

"Notuj e k s p l o d u j ą c e pod p a l c a m i ch wi l e" - b r z m i a ł p o s t u l a t J a s t r u n a .

Tak oto r o d z i s i ą s z t u k a o perowania skrótem s y t u a c y j n y m , s z t u k a e l i p s y , l i c z e n i e s i ą z tym, że c z y t e l n i k d o s k o n a l e u - z u p e ł n i l u k i w i n f o r m a c j a c h , wyjawi motywy, d o p i s z e d a l s z e c i ą g i .

"W o i e n i u kas ztanów i drzewek ś p i e w a l i es es mani

i t r y k a l i s i ą piwem z wesołymi dziwkami

- a my g ł a s k a l i ś m y w t e c z k a c h dynamit"

-czytamy w w i e r s z u p o e t y - p a r t y z a n t a , P i o t r a Borowego "Odwet" ( S z c z . 4 1 3 - 4 1 4 ) , złężonym z a l ed w ie z k i l k u ułamkowych o b r a ­ zów, g es tó w, a l e j a k ż e znaczących! A o to obozowa r z e c z y w i s t o ś ć w l a p i d a r n e j r e l a c j i S. Szo­ n e r t a "Mauthausen" ( Szcz. 182): " Z u g a n k i . . . r e w i r . . . D a c h a u . . . H ä f t l i n g s s a n a t o r i u m . . . e s m a n i . . . e s m a n i . . . komin k r e m a t o r i u m . . . "

Ale za o k u p a c j i t e n r o d z a j z a p i s u świadka ni gdy nie d o z n a ł n a l e ż n e j s o b i e n o b i l i t a c j i . P o e t y c k i r e p o r t a ż b y ł s t r u k t u r ą z ł o ż o n ą ze słów o k a z j o n a l n y c h , wy wi e ra ł p r z e t o pewien n a c i s k