View of EVALUATION OF PRODUCTION FACTORS AND THEIR EFFICIENCY IN DAIRY FARMS LOCALIZED IN THREE REGIONS OF LUBELSKIE VOIVODESHIP

Pełen tekst

(1)Oeconomia 9 (2) 2010, 29–39. OCENA ZASOBÓW CZYNNIKÓW PRODUKCJI ORAZ EFEKTYWNOCI ICH WYKORZYSTANIA W GOSPODARSTWACH MLECZNYCH POOONYCH W TRZECH REJONACH WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO Jolanta Bojarszczuk, Jerzy Ksiak Instytut Uprawy, Nawoenia i Gleboznawstwa – Pastwowy Instytut Badawczy, Puawy Streszczenie. W pracy przedstawiono ocen zasobów czynników wytwórczych oraz efektywnoci ich wykorzystania bdcych w posiadaniu gospodarstw mlecznych zlokalizowanych w wybranych rejonach województwa lubelskiego. Metod, któr posuono si podczas przeprowadzania bada byy badania ankietowe, a podstawowym narzdziem by kwestionariusz wywiadu, stanowicy podstawowe ródo pozyskanych danych. Analiza wykazaa, e badane gospodarstwa, pomimo ograniczonych inwestycji dokonywanych w ostatnich latach, posiaday wystarczajce wyposaenie w rodki trwae. Dysponoway wikszymi zasobami czynników pracy i kapitau jako gównymi czynnikami produkcji. Analizowane gospodarstwa w zalenoci od pooenia róniy si zasobami czynników produkcji. Przeprowadzona analiza efektywnoci czynników produkcji wskazuje, e lepszym wykorzystaniem cechoway si gospodarstwa w rejonie Ryk. wiadczy o tym przede wszystkim wysoka warto nadwyki bezporedniej uzyskanej z 1 ha UR oraz wysoka efektywno kapitau. Sowa kluczowe: zasoby czynników produkcji, gospodarstwa mleczne, efektywno. wykorzystania podstawowych czynników wytwórczych. WSTP Produkcja mleka stanowi wane ródo dochodów okoo 480 tys. gospodarstw w Polsce. Ponadto obserwuje si postpujcy proces restrukturyzacji i koncentracji zaplecza surowcowego. Nadal jednak dominuj gospodarstwa posiadajce mae stada. Obecnie rednio w kraju na jedno gospodarstwo z krowami mlecznymi przypada 5,3 szt., jest to Adres do korespondencji – Corresponding author: Jolanta Bojarszczuk, Instytut Uprawy, Nawoenia i Gleboznawstwa – Pastwowy Instytut Badawczy w Puawach, ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puawy, Poland, e-mail: jbojarszczuk@iung.pulawy.pl.

(2) 30. J. Bojarszczuk, J. Ksiak. o 2,3 szt. wicej ni przed akcesj do UE [Praca zbiorowa GUS 2008]. Naley zaznaczy , e w krajach Europy Zachodniej wielko stad wynosi od 20 do 60 krów. Stopniowo zmniejsza si równie liczba dostawców posiadajcych limity hurtowe, w ub. roku byo ich okoo 180 tys., podczas gdy w pierwszym roku kwotowym liczba ta bya prawie dwukrotnie wiksza. Jednoczenie dostawy mleka do skupu od jednego producenta w roku kwotowym 2008/2009 wzrosy do 48,5 tys. kg i byy wiksze o okoo 2,2 tys. kg w porównaniu do pierwszego roku kwotowego 2004/2005 [Sych-Winiarek 2009]. Zmieniajce si warunki ekonomiczne i coraz wiksza konkurencja na rynku wymuszaj na rolnikach konieczno racjonalnego gospodarowania posiadanymi zasobami. Ekonomiczn efektywno gospodarowania okrela si za pomoc porównania wartoci uzyskanej produkcji z wartoci nakadów poniesionych na jej wytworzenie, bd analizujc stopie wykorzystania podstawowych czynników produkcji, tj. ziemi, pracy i kapitau [Kierul 1986]. Potrzeba oceny efektywnoci wykorzystania zasobów produkcyjnych jest niezbdna do poznania faktycznie uzyskiwanych dochodów i okrelenia moliwoci rozwojowych gospodarstwa mlecznego [Zitara 1998]. Wan kwesti jest uksztatowanie waciwych proporcji pomidzy posiadanymi zasobami produkcji, które sprzyjaj osiganiu maksymalnych efektów produkcyjno-ekonomicznych, co z kolei uatwia okrelenie waciwych kierunków rozwoju gospodarstwa [Wasilewski, Mdra 2008]. Niezgodno kierunku produkcji w stosunku do zasobów gospodarstwa pociga za sob niepene i nieoptymalne wykorzystanie tych zasobów oraz mniejsze od moliwoci wyniki produkcyjne i ekonomiczne [Kaua 2002, Wo 2000]. Wanym elementem oceny efektywnoci wykorzystania ziemi, pracy i kapitau s wskaniki produktywnoci okrelane jako wielko produkcji w przeliczeniu na jednostk czynnika produkcji wyraone wartociowo. Celem niniejszego opracowania bya próba przedstawienia zasobów produkcyjnych oraz efektywnoci ich wykorzystania w gospodarstwach specjalizujcych si w chowie byda mlecznego w 3 rejonach województwa lubelskiego.. MATERIA I METODY Badania przeprowadzono w 2006 r. w gospodarstwach zlokalizowanych w woj. lubelskim na terenie dziaania 3 zakadów mleczarskich (OSM Ryki, SM Spomlek Radzy Podlaski, OSM Krasnystaw). Dobór gospodarstw do bada opiera si na zasadzie próby celowej. Kryterium doboru stanowiy pooenie na Lubelszczynie oraz ich specjalizacja produkcyjna ustalona na podstawie udziau produkcji kocowej brutto z produkcji mleka w wartoci produkcji kocowej brutto caego gospodarstwa. W ocenianych gospodarstwach produkcja mleka w strukturze produkcji kocowej zajmowaa ponad 60%. Wybór gospodarstw do bada zosta dokonany jednorazowo, do analizy porównawczej przyjto 145 gospodarstw. Ich liczba bya zrónicowana w poszczególnych rejonach, w pónocnej czci województwa, w rejonie Radzynia Podlaskiego uwzgldniono 49 gospodarstw, w rejonie Ryk – 37, a w poudniowej czci województwa, tj. w rejonie w Krasnegostawu, 59. Dane do bada zostay zgromadzone przy zastosowaniu kwestionariusza badawczego zawierajcego standardowe informacje na temat: zasobów czynników produkcji, przygotowania zawodowego rolników, stanu zatrudnienia, uytkowania gruntów i jakoActa Sci. Pol..

(3) Ocena zasobów czynników produkcji oraz efektywnoci ich wykorzystania.... 31. ci gleb, stanu zapasów na pocztek i koniec roku, powierzchni zasiewów, plonów oraz zbiorów i ich rozdysponowania, zuycia nawozów mineralnych i rodków ochrony rolin, organizacji produkcji rolinnej i zwierzcej, obrotu stadem zwierzt, konserwacji i przechowywania pasz, kosztów produkcji pasz i produkcji mleka. Wykorzystano równie dane dotyczce sytuacji na rynku mleka w Polsce i w badanym regionie opublikowane i udostpnione przez GUS i ARR. W celu okrelenia, jakie teoretyczne moliwoci produkcyjne maj gospodarstwa indywidualne prowadzce chów byda mlecznego w warunkach gospodarki rynkowej, przeprowadzono w nich badania zasobów podstawowych czynników produkcji (ziemi, pracy jako czynnika ludzkiego oraz kapitau), gdy waciwie to one decyduj gównie o ekonomicznej efektywnoci. Analizy efektywnoci czynników wytwórczych dokonano na podstawie wskaników, takich jak: nadwyka bezporednia na 1 ha UR, na 1 godzin pracy i na 1 z kosztów bezporednich. Schemat przeprowadzonej analizy przedstawiono na rysunku 1. Otrzymane wyniki mog by odniesione tylko do województwa lubelskiego, gdy badane gospodarstwa s reprezentatywne jedynie dla wybranej grupy gospodarstw towarowych tego regionu. EFEKTYWNO CZYNNIKÓW PRODUKCJI EFFICIENCY OF PRODUCTION FACTORS ZIEMI/LAND . Nadwyka bezporednia na 1 ha UR/Direct surplus per 1 ha UAA PRACY/LABOUR. . Nadwyka bezporednia na 1 godzin pracy/Direct surplus per 1 labour hour. . Nadwyka bezporednia na 1 z kosztów bezporednich/Direct surplus per 1 PLN of direct costs. KAPITAU/CAPITAL. Rys. 1. Fig. 1.

(4) ródo: Source:. Wskaniki oceny efektywnoci czynników produkcji w gospodarstwie rolniczym The impacts of evaluation of production factors ef ciency in farms Opracowanie wasne. Authors’ research.. WYNIKI I DYSKUSJA Badane gospodarstwa charakteryzoway si w porównaniu do redniej w kraju znacznie wiksz powierzchni uytków rolnych. Przecitna powierzchnia ogólna gospodarstwa wynosia od 36,5 ha w rejonie Ryk do 43,6 ha w rejonie Krasnegostawu (tab. 1). Pomidzy redni powierzchni gospodarstw w analizowanych rejonach pooonych w rónych czciach Lubelszczyzny wystpowao niewielkie zrónicowanie. Najmniejsz powierzchni uytków rolnych cechoway si gospodarstwa w rejonie Ryk (31,2 ha), Oeconomia 9 (2) 2010.

(5) J. Bojarszczuk, J. Ksiak. 32. natomiast w dwóch pozostaych rejonach wielko UR bya wiksza o okoo 10 ha. Analogicznie powierzchnia gruntów ornych bya najwiksza w gospodarstwach w rejonie Krasnegostawu (33,9 ha), a ich udzia w strukturze uytków rolnych wynosi rednio 83,9%. W powierzchni badanych gospodarstw dominoway grunty orne, wykorzystywane przede wszystkim na potrzeby produkcji pasz objtociowych dla byda. Uzyskane wyniki s zgodne z uzyskanymi przez Jark [2007]. W analizowanych gospodarstwach ze wzgldu na prowadzony kierunek produkcji znaczcy udzia w strukturze uytków rolnych zajmoway trwae uytki zielone (tab. 1). Ich udzia w strukturze UR badanych gospodarstw w rejonie Radzynia Podlaskiego stanowi 45,6%, co wie si z pooeniem tego rejonu i nisz jakoci gleb. Najmniejszy udzia trwaych uytków zielonych w uytkach rolnych cechowa gospodarstwa w rejonie Krasnegostawu (15,8%). May udzia k i pastwisk zmusza do produkcji pasz objtociowych na gruntach ornych. W gospodarstwach w rejonie Ryk trwae uytki zielone stanowiy 34,3% w strukturze uytków rolnych. Naley zauway , e najwiksz powierzchni uytków rolnych miay gospodarstwa o najmniejszym udziale TUZ, a najmniejsz powierzchni UR o udziale w granicach 34%. Tabela 1. rednia powierzchnia gospodarstwa oraz struktura uytków rolnych Table 1. The average of farm area and structure of agricultural acreage RYKI. KRASNYSTAW. RADZY PODLASKI. Powierzchnia gospodarstwa (ha) Farm area (ha). 36,5. 43,6. 41,6. Powierzchnia UR (ha) UAA area (ha). 31,2. 40,4. 40,0. Powierzchnia TUZ (ha) Grassland area (ha). 10,7. 6,4. 18,2. Powierzchnia GO (ha) Arable land area (ha). 20,4. 33,9. 21,7. Udzia TUZ w strukturze UR (%) Share of grassland in structure of agricultural acreage (%). 34,3. 15,8. 45,6. Udzia GO w strukturze UR (%) Share of arable land in UAA (%). 65,4. 83,9. 54,2. Powierzchnia GO dzierawionych (ha) The area of leased UAA (ha). 5,5. 6,6. 8,4. Udzia w gruntach ogóem (%) The share in total arable land (%). 24,9. 27,6. 38,9. Powierzchnia TUZ dzierawionych (ha) The area of leased grassland (ha). 3,3. 5,3. 4,6. 26,9. 67,4. 26,9. Wyszczególnienie Speci cation. Udzia w TUZ ogóem (%) The share in total grassland (%)

(6) ródo: Opracowanie wasne. Source: Authors’ research.. Waciciele gospodarstw mlecznych, dc do powikszania powierzchni swoich gospodarstw i zapewnienia potrzebnej iloci paszy, decydowali si na dzieraw uytków rolnych. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1, najwikszy odsetek gruntów Acta Sci. Pol..

(7) Ocena zasobów czynników produkcji oraz efektywnoci ich wykorzystania.... 33. dzierawionych w powierzchni gruntów ogóem wystpowa w gospodarstwach w rejonie Radzynia (8,4%), a TUZ w rejonie Krasnegostawu (67,4). Produkcja mleka jest cile zwizana z wielkoci zasobów ziemi, w sensie powierzchni paszowej. Ziemia jest gównym czynnikiem determinujcym potencja produkcyjny. Wpywa on równie na efektywno nakadów kapitaowych i pracy, a tym samym na efektywno produkcji. Jest równie rodkiem pracy, przez który oddziaujemy na roliny, a za ich porednictwem na zwierzta gospodarskie [Hutnik 2002]. Chów zwierzt przeuwajcych czy si z dostarczaniem im paszy objtociowej, która rzadko jest przedmiotem handlu. Sytuacja ta wymusza na hodowcach przeuwaczy posiadanie odpowiedniej powierzchni paszowej, na której mona wyprodukowa wystarczajc ilo pasz objtociowych. Wanym, czsto niedocenianym zagadnieniem decydujcym o poziomie intensywnoci produkcji rolinnej, kierunku produkcji, stopniu uproszczenia organizacji produkcji i elastycznoci produkcji rolinnej jest struktura uytków rolnych, która moe ulega zmianom w wyniku transformacji TUZ na GO lub odwrotnie. Przesankami podejmowania takich decyzji powinny by cechy przyrodnicze gleby (np. poziom wody gruntowej) oraz warunki ekonomiczne [Zitara i Olko-Bagieska 1986]. Cech charakterystyczn warunkujc potencja produkcyjny jest jako ziemi. W celu scharakteryzowania jakoci uytków rolnych w badanych gospodarstwach posuono si klasami bonitacyjnymi. Najlepsz jakoci uytków rolnych cechoway si gospodarstwa zlokalizowane w rejonie Krasnegostawu. Udzia gleb bardzo dobrych i dobrych stanowi tam 22%, a 78% stanowiy gleby rednie. Ponadto w tym rejonie nie wystpoway gleby sabe. Najsabsze gleby wystpoway w gospodarstwach rejonu Radzynia, gdzie 58% gleb naleao do V i VI klasy bonitacyjnej (rys. 2). Wynikao to gównie z ich pooenia w pónocnej czci województwa. Uzyskane wyniki potwierdzaj dane Baskiego [2000] i Matyki [2007], e najwikszym udziaem gruntów ornych charakteryzuj si gospodarstwa o najlepszych glebach. 100%. 17. 75%. 78 50%. 83. 25%. 22 0%. gleby sabe/weak soil gleby rednie/average soil gleby bardzo dobre i dobre/very good and good soil Rys. 2. Fig. 2.

(8) ródo: Source:. 58. Jako gleb badanych gospodarstw Soil quality in the researched farms Opracowanie wasne. Authors’ research.. Oeconomia 9 (2) 2010. 42.

(9) 34. J. Bojarszczuk, J. Ksiak. Znaczn cz gleb w analizowanych gospodarstwach cechowaa rednia zawarto. fosforu (od 48% w rejonie Radzynia do 70% w rejonie Krasnegostawu). Naley doda , e w gospodarstwach w rejonie Radzynia Podlaskiego wystpowa równie spory odsetek gleb o niskiej (37%) i bardzo niskiej zasobnoci w fosfor (10%). Najwicej gleb we wszystkich rejonach charakteryzowao si równie redni zasobnoci w potas. Kolejnym czynnikiem odgrywajcym istotne znaczenie w rolnictwie, którego zasoby s bardzo wane w procesie produkcji gospodarstwa rolniczego, jest czynnik ludzki. Podstawowym za nonikiem pracy w gospodarstwach rodzinnych jest rolnik i jego rodzina. Uruchamia on i wykorzystuje wszystkie inne czynniki, wszczyna proces wytwórczy, powoduje powstawanie produktów [Zitara 1998]. Powszechnie wiadomo, e chów zwierzt wymaga wikszych nakadów pracy ni produkcja rolinna. Podstawow saboci polskiego rolnictwa jest niska wydajno pracy, a jej zmiany nie wskazuj na wyrane symptomy wzrostowe [Poczta 1994, Wojciechowska-Ratajczak 2000, Zitara 2000]. Stanowi to jedno z istotnych ogranicze w dostosowaniu do efektywnej gospodarki krajów unijnych. W ujciu bezwzgldnym zasoby siy roboczej mierzone liczb czonków rodziny przebywajcych w gospodarstwie byy na zblionym poziomie (tab. 2) i w zalenoci od rejonu wahay si od 4,8 do 5,1 osoby. Podobnie liczba osób penozatrudnionych w gospodarstwie, we wszystkich grupach, bya na niemale jednakowym poziomie, wynosia bowiem od 2,7 w gospodarstwach w rejonie Ryk do 2,8 w gospodarstwach w rejonie Krasnegostawu i Radzynia Podlaskiego. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2, zasoby pracy wyraone liczb jednostek penozatrudnionych w odniesieniu do 100 ha uytków rolnych byy zrónicowane regionalnie, najwiksze byy w rejonie Ryk (18,2), najmniejsze za w rejonie Radzynia Podlaskiego (17,7). Wedug Runowskiego [1997], w porównaniu do krajów Europy Zachodniej wielko ta jest kilkakrotnie wiksza i moe wiadczy o stosowaniu bardziej ekstensywnej technologii produkcji. Z kolei Poczta i Koodziejczak [2004] uwaaj, e rolnictwo w Polsce ma charakter typowo chopski; wiadczy o tym równie struktura nakadów pracy w badanych gospodarstwach, gdzie praca wasna czonków rodziny stanowi od 93,4 do 99,4%. Liczba osób penozatrudnionych przebywajcych w gospodarstwie wiadczy o ukrytym bezrobociu, co potwierdzaj badania Wooszyna [2003]. We wszystkich badanych gospodarstwach poszczególnych rejonów znaczn cz stanowili pracownicy w wieku produkcyjnym (25–59 lat). Osoby w wieku poprodukcyjnym (60 lat i wicej) stanowiy równie znaczcy udzia, zwaszcza w gospodarstwach o maej skali chowu zwierzt. Zakres i wspóczynnik zmiennoci zasobów pracy ogóem zarówno w odniesieniu do gospodarstwa, jak i 100 ha UR pozostawa na zblionym i zarazem umiarkowanym poziomie. Badane gospodarstwa, niezalenie od rejonu, w którym si znajdoway, kierowane byy przez osoby w rednim wieku. Przecitny wiek rolników wynosi 48 lat. Rolnicy starsi wiekiem prowadzili gospodarstwa o mniejszej skali chowu byda mlecznego, wiksze stada krów wystpoway w gospodarstwach prowadzonych przez rolników modszych. Podobne obserwacje w swoich badaniach zanotowaa Szymaska [2001]. Jednym z czynników uatwiajcych prac oraz zwikszajcych jej wydajno jest wiedza. W duej mierze wynika ona z poziomu wyksztacenia. W badanych gospodarstwach najwicej rolników legitymowao si wyksztaceniem zasadniczym zawodowym (67,6%), przy czym odsetek ten by najwikszy w gospodarstwach w rejonie Radzynia. Najmniej rolników z takim wyksztaceniem byo w rejonie Ryk, gdzie znaczn cz. stanowili waciciele gospodarstw z wyksztaceniem rednim (52,1%). Nie stwierdzoActa Sci. Pol..

(10) Ocena zasobów czynników produkcji oraz efektywnoci ich wykorzystania.... 35. Tabela 2. Zasoby pracy w analizowanych gospodarstwach Table 2. Labour resources in analyzed farms Wyszczególnienie Speci cation. RYKI. KRASNYSTAW. RADZY PODLASKI. 4,9. 5,1. 4,8. na gospodarstwo per farm. 2,7. 2,8. 2,8. na 100 ha UR per 100 ha UAA. 18,2. 15,8. 17,7. Liczba osób w rodzinie (na gospodarstwo) The number persons in family (per farm) Liczba osób penosprawnych penozatrudnionych: The number of full-employed persons:.

(11) ródo: Opracowanie wasne. Source: Authors’ research.. no zalenoci pomidzy poziomem wyksztacenia a liczb utrzymywanych krów. Okoo 65% gospodarstw miao nastpców, którzy bd kontynuowali prace nad chowem byda. Wedug Klepackiego [2005], wiedza pozwala na lepsze wykorzystanie innych czynników produkcji. Autor ten dodaje równie, e w gospodarstwach mlecznych, w których waciciele mieli wyksztacenie wysze, stwierdzono wiksz koncentracj produkcji zwierzcej, a rolnicy w cigu okoo 10 lat powikszali stada byda rednio o okoo 28%. Oznacza to, e rolnicy z wyksztaceniem wyszym najbardziej rozumieli potrzeb wzrostu skali produkcji i wykazywali najwikszy dynamizm rozwojowy. Ponadto wyniki ekonomiczne gospodarstw prowadzonych przez rolników najlepiej wyksztaconych byy najkorzystniejsze. Podobne wyniki uzyska Juszczyk [2005] na podstawie badania gospodarstw w Makroregionie rodkowym. Podaje on, e produkcja mleka jest najbardziej pracochonn i wraliw na zaniedbania dziaalnoci i powinna opiera si przede wszystkim na wasnej sile roboczej. Dlatego, zdaniem tego autora, dla prawidowego funkcjonowania gospodarstwa wana jest cigo przez przekazywanie go nastpcy. W badaniach wasnych udzia gospodarstw z nastpcami wynosi 65%. Juszczyk i Rkojarski [2007] podaj, e udzia ten w ocenianych przez nich gospodarstwach by wikszy o okoo 10%, a najwikszy zanotowano w gospodarstwach o duej liczbie krów, czego nie zaobserwowano w badaniach wasnych. Uzyskane wyniki pozwalaj stwierdzi , e badane gospodarstwa we wszystkich rejonach dysponoway duymi zasobami siy roboczej, które przekraczay moliwoci jej wykorzystania. Wysoki poziom zatrudnienia wynika przede wszystkim z obranego kierunku produkcji. Z drugiej strony, wysokie zatrudnienie w przeliczeniu na 100 ha UR uzasadnia konieczno wzrostu skali chowu produkcji. Oceniajc poziom wyposaenia gospodarstw w rodki trwae naley zaznaczy , e najwiksz liczb cigników na 100 ha UR cechoway si gospodarstwa w rejonie Krasnegostawu (tab. 3). Najwikszy odsetek gospodarstw wyposaonych w hale udojowe wystpowa w rejonie Radzynia (41%). Jest to wynikiem znacznego udziau grupy gospodarstw posiadajcych due stada krów (powyej 40 sztuk). Z analizy wynika, i wyposaenie w urzdzenia chodnicze w najmniejszych gospodarstwach jest niewystarczajce, tylko 86% posiada chodziarki, w tym 47% to chodziarki konwiowe. Naley podkreli , e we wszystkich rejonach 100% gospodarstw utrzymujcych najwiksze. Oeconomia 9 (2) 2010.

(12) J. Bojarszczuk, J. Ksiak. 36. stada krów posiadao schadzalniki do mleka, a take wszystkie utrzymujce od 31 do 40 krów w rejonie Ryk. Wszystkie gospodarstwa analizowanych trzech rejonów posiaday zbiorniki na mleko. Urzdzenia takie, bdce w posiadaniu gospodarstw o duej skali chowu krów, s nieodzowne zarówno z punktu widzenia pracochonnoci i uciliwoci pracy, jak i jakoci pozyskiwanego mleka. Tabela 3. Liczba waniejszych maszyn i urzdze Table 3. The number of major machines and devices Wyszczególnienie Speci cation Liczba cigników na 100 ha UR Number of tractors per 100 ha UAA Udzia (%) gospodarstw posiadajcych dojarki The share (%) farms owning milking machines: konwiowe direct-to-can milking machines rurocigowe pipeline milking machines hale udojowe milking halls schadzalniki do mleka milk chillers. RYKI. KRASNYSTAW. RADZY PODLASKI. 2,1. 2,6. 2,4. 50. 52. 34. 25. 26. 22. 24. 21. 41. 87. 82. 90.

(13) ródo: Opracowanie wasne. Source: Authors’ research.. Powysza analiza wskazuje, e badane gospodarstwa, pomimo bardzo ograniczonych inwestycji w ostatnich latach, posiaday wystarczajce wyposaenie w rodki trwae. Dysponoway wikszymi zasobami czynników pracy i kapitau jako gównymi czynnikami produkcji. Ponadto analiza wykazaa, e badane gospodarstwa w zalenoci od rejonu pooenia róniy si zasobami czynników produkcji. Jako miar efektywnoci czynników wytwórczych przyjto nadwyk bezporedni z produkcji mleka odniesion do 1 ha UR, 1 z kosztów bezporednich i 1 godziny pracy. W pierwszej kolejnoci analiz objto efektywno pracy, która jako jedyny czynnik wytwórczy wnosi now warto w procesie produkcji. Pozostae czynniki wpywaj tylko porednio na wytworzenie nowego dobra. Wysoka wydajno pracy pozwala osign. wyszy poziom dochodu przypadajcy na jednostk czasu pracy. Najwiksz efektywnoci pracy cechoway si gospodarstwa w rejonie Ryk (17,7 z/1 rbh) (rys. 3). Zblion wielko tego wskanika osigay gospodarstwa w rejonie Radzynia, natomiast najmniejsza efektywno wystpowaa w gospodarstwach w rejonie Krasnegostawu (mniejsza prawie dwukrotnie ni w rejonie Ryk). Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazuj, e nakady pracy w sposób najbardziej efektywny zostay wykorzystane przede wszystkim w rejonie Ryk. Ziemia jako zasób odgrywa zasadnicz rol w procesie produkcji i podobnie jak inne czynniki zostaa poddana analizie w celu okrelenia efektywnoci jej wykorzystania. Efektywno ziemi wyraona wartoci nadwyki bezporedniej przypadajcej na 1 ha UR bya najkorzystniejsza w gospodarstwach w rejonie Ryk – ponaddwukrotnie wiksza od osiganej w gospodarstwach w rejonie Krasnegostawu (rys. 4).. Acta Sci. Pol..

(14) Ocena zasobów czynników produkcji oraz efektywnoci ich wykorzystania... 20. 17,7. 37. 16,6. 15 9,2. 10 5 0 Ryki. Krasnystaw. Radzy Podlaski. Rys. 3.. Efektywno pracy jako czynnika produkcji wyraona nadwyk bezporedni na jedn godzin pracy Fig. 3. Labour ef ciency as a production factor measured by a direct surplus per 1 labour hour

(15) ródo: Opracowanie wasne. Source: Authors’ research.. 5000 4000 3000 2000 1000 0. 4522,5 3762,3 1983,2. Ryki. Krasnystaw. Radzy Podlaski. Rys. 4.. Efektywno wykorzystania ziemi jako czynnika produkcji wyraona nadwyk bezporedni na 1 ha uytków rolnych Fig. 4. Ef ciency of land use as a production factor measured by a direct surplus per 1 UAA

(16) ródo: Opracowanie wasne. Source: Authors’ research.. Kapita jest czynnikiem produkcji, który cechuje si równie okrelon efektywnoci, informujc o wielkoci wygenerowanej nadwyki bezporedniej na 1 z kosztów bezporednich. Kapita najefektywniej wykorzystyway gospodarstwa w rejonie Ryk i Radzynia Podlaskiego, w których rednia wielko tego wskanika w obu rejonach wyniosa ok. 1,50/ha UR (rys. 5). Uzyskane wyniki wskazuj, e lepszym wykorzystaniem czynników wytwórczych odznaczay si gospodarstwa w rejonie Ryk. wiadczy o tym przede wszystkim wy2 1,5. 1,49. 1,46 0,85. 1 0,5 0 Ryki. Rys. 5.. Krasnystaw. Radzy Podlaski. Efektywno kapitau jako czynnika produkcji wyraona nadwyk bezporedni na 1 z kosztów bezporednich Fig. 5. Capital ef ciency as a production factor measured by a direct surplus per 1 PLN of direct costs

(17) ródo: Opracowanie wasne. Source: Authors’ research. Oeconomia 9 (2) 2010.

(18) 38. J. Bojarszczuk, J. Ksiak. soka warto nadwyki bezporedniej uzyskanej z 1 ha UR oraz wysoka efektywno. kapitau.. WNIOSKI 1. Powierzchnia uytków rolnych analizowanych gospodarstw wynosia od 31,2 do 40 ha i bya okoo piciokrotnie wiksza ni rednio w Polsce i w gospodarstwach prowadzcych rachunkowo roln dla IERiG–PIB. 2. W strukturze uytków rolnych znaczc pozycj zajmoway trwae uytki zielone, a ich udzia by ujemnie skorelowany z jakoci gleb (r = –0,51). Najwikszy udzia (ponad 45%) cechowa gospodarstwa w rejonie Radzynia, najmniejszy za w rejonie Krasnegostawu (14,3%). 3. Poziom zatrudnienia naley uzna za relatywnie wysoki, wynika to przede wszystkim z obranego kierunku produkcji, który uwaany jest za wysoce pracochonny. 4. Badane gospodarstwa specjalizujce si w produkcji mleka dysponoway dobrej jakoci rodkami produkcji. Czynnik wyposaenia technicznego jest niezbdny w produkcji, ale sam w sobie nie stanowi bariery rozwoju. 5. Przeprowadzona analiza efektywnoci czynników produkcji wskazuje, e lepszym wykorzystaniem czynników wytwórczych cechoway si gospodarstwa w rejonie Ryk. Wskazuje na to przede wszystkim wysoka warto nadwyki bezporedniej uzyskanej z 1 ha UR oraz wysoka efektywno kapitau (1,49).. PIMIENNICTWO Baski J., 2000. Wspóczesne problemy uytkowania ziemi w Polsce. [w:] Wielofunkcyjna gospodarka na obszarach wiejskich. Instytut Geogra i A , Kieleckie Tow. Nauk., Kielce, 51–61. Hutnik E., 2002. Uwarunkowania determinujce efektywno produkcji mleka. In. Roln. 2, 59–66. Jarka S., 2007. Analiza czynników wpywajcych na efektywno gospodarstw mlecznych. Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia 6 (4), 13–18. Juszczyk S., 2005. Uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne opacalnoci produkcji mleka w gospodarstwach wyspecjalizowanych. Wyd. SGGW, Warszawa. Juszczyk S., Rkojarski M., 2007: Koszty bezporednie pasz kowo-pastwiskowych w gospodarstwach mlecznych województwa ódzkiego. Rocz. Nauk Rol., seria G, 94 (1), 35–45. Kaua H., 2002. Potencja produkcyjny polskiego rolnictwa w warunkach jednoczcej si Europy. Przegl. Hod. 5, 6. Kierul Z., 1986. Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych. PWRiL, Warszawa. Klepacki B., 2005. Wyksztacenie jako czynnik rónicujcy zasoby, organizacj i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych. Rocz. Nauk. SERIA VII, (1), 124–128. Matyka M., 2007. Przemiany wybranych gospodarstw o rónych kierunkach produkcji w okresie transformacji systemowej. Praca doktorska, IUNG–PIB, Puawy. Poczta W., 1994. Rolnictwo polskie a rolnictwo EWG (Studium komparatywne). Rocz. Nauk. AR 247, Pozna. Poczta W. Koodziejczak M., 2004. Potencja produkcyjny rolnictwa polskiego i efektywno gospodarowania w aspekcie integracji z Uni Europejsk. AR Pozna. Praca zbiorowa, 2008. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. GUS, Warszawa. Acta Sci. Pol..

(19) Ocena zasobów czynników produkcji oraz efektywnoci ich wykorzystania.... 39. Runowski H., Maniecki F., 1997. Zmiany w technologiach chowu byda mlecznego. Mat. konf. „Postp technologiczny a organizacja gospodarstw rolniczych”. SGGW, Warszawa, 18–34. Sych-Winiarek J., 2009. Krajowy rynek mleka 2009/2010. Biul. Inf. ARR, Warszawa, 11 (221), 23–35. Szymaska E., 2001. Efektywno gospodarki paszowej w gospodarstwach o rónych kierunkach produkcji rolniczej. SGGW, Warszawa. Wasilewski M., Mdra M., 2008. Zrónicowane efektywnoci wykorzystania czynników produkcji w gospodarstwach rolniczych. Roczn. Nauk. SERiA, t. X, (3), 551–556. Wojciechowska-Ratajczak B., 2000. Uwarunkowania wzrostu efektywnoci ekonomicznej zasobów pracy na obszarach wiejskich w Polsce. Wie i Rolnictwo, 2, 21–30. Wooszyn J., 2003. Przeobraenia na wiejskim rynku pracy. [w:] Funkcje obszarów wiejskich w dobie transformacji gospodarki Polski. Akademia witokrzyska, Kielce, 25–28. Wo A., 2000. Mechanizmy restrukturyzacji rolnictwa. IERiG, Warszawa. Zitara W., 1998. Metodyczne aspekty oceny efektywnoci gospodarowania w rolnictwie. Zesz. Nauk. SGGW, 34, 17–31. Zitara W. 1998. Ekonomika i organizacja przedsibiorstwa rolniczego. FAPA, Warszawa. Zitara W., 2000. Ekonomiczna i spoeczna wydajno pracy w rolnictwie i w rónych typach gospodarstw rolniczych. Zesz. Nauk. SGGW, 41, 19–34. Zitara W., Olko-Bagieska T., 1986. Zadania z analizy dziaalnoci gospodarczej i planowania w gospodarstwie rolniczym. PWRiL, Warszawa.. EVALUATION OF PRODUCTION FACTORS AND THEIR EFFICIENCY IN DAIRY FARMS LOCALIZED IN THREE REGIONS OF LUBELSKIE VOIVODESHIP Abstract. The paper presents evaluation of production factors and the ef ciency of their use in selected dairy farms in Lubelskie voivodeship. The method, which was used during the research, was based on survey investigation. The analysis showed, that the analysed farms, despite limited investment, were suf ciently equipped. They had at disposal labour and capital resources as main factors of production. There were some differences in ef ciency of production factors use in the farms, depending on a region. Farms in Ryki region had better results, regarding a direct surplus per 1 ha UAA and high capital effectiveness. Key words: production factors, dairy farms, ef ciency of major production factors use. Zaakceptowano do druku – Accepted for print 22.04.2010. Oeconomia 9 (2) 2010.

(20)