Analiza związków substytucyjnych między ziemią a środkami obrotowymi

Dionizy Niezgoda

Analiza związków substytucyjnych

między ziemią a środkami

obrotowymi

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 125-133

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 9 SECTIO H 1981/82

Międzywydziałowy Instytut Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Akademii Rolniczej w Lublinie

D i o n i z y N I E Z G O D A

A naliza zw iązków su b stytu cy jn ych m iędzy ziem ią a środkami obrotow ym i

А н ал и з субститутивны х связей м еж д у зем лей и оборотными средствами A n a ly sis of S u b stitu te R elation s b etw een Land and W orking A ssets

Podstaw ow ą praw idłow ością przejaw iającą się coraz w yraźniej, w m ia­ rę dokonującego się w zrostu pro d uk cji rolniczej, jest zacieśnianie się zależności pom iędzy nakładam i a efektem . W tych w aru n k ach dalszy w zrost prod uk cji będzie w ym agał doskonalszego gospodarow ania siłam i w ytw órczym i. P odstaw ą tego gospodarow ania są praw a techniczno-bi- lansow e sform ułow ane przez O. L a n g e g o .1 Z działania tych p raw w ynika, że w różnych gospodarstw ach są inne proporcje pom iędzy czynnikam i produkcji. P roporcje te o k re ś la . się m ianem technik w ytw órczych. 2 Zm ienność ich jest w ynikiem możliwości w zajem nego zastępow ania się czynników w określonych granicach 3, p rzy czym zastępow anie to może być ro zp atry w an e zarów no w ujęciu ściśle technicznym , jak i ekono­ m icznym . To drugie ujęcie stw arza większe możliwości niż pierw sze, co w ynika choćby z różnych cen czynników stosow anych w sposób a lte r­ natyw ny.

W zajem ne zastępow anie czynników w w arunkach rosnącej ich ogra­

1 O. L a n g e : O p t y m a l n e d e c y z j e . Z a s a d y p ro g r a m o w a n ia , PW N, W arszaw a

1967 oraz O. L a n g e : Ekonom ia p o litycz n a , PW N, W arszaw a 1974.

2 Z. K o z ł o w s k i : Teoria c z y n n i k ó w p r o d u k c j i w nauce e k o n o m i c z n o - r o l­

niczej, „Z agadnienia E konom iki R o ln ej”, 1960, nr 6 oraz L a n g e : Ekonomia...,

op. cit.

3 R. G. D. A l l e n : Ekonom ia m a t e m a t y c z n a , PW N, W arszaw a 1961 oraz

A. B r z o z a : C z y n n ik i p r o d u k c j i i ich s u b s t y t u c j a w g o s p o d a r s tw a c h ch ło pskic h, „Z eszyty N a u k o w e S G P iS ”, 1961, z. 30, a także E. O. H e a d y : E k o n o m ik a p r o ­ d u k c j i rolnic zej, PW RiL, W arszaw a 1967.

12 6 D ion izy N iezgoda

niczoności stanow i więc u k ry tą rezerw ę dalszego w zrostu p ro du kcji ro l­ niczej w ram ach środków , jak im i dy sponuje rolnictw o, czy też p o jed y n ­ cze gospodarstw o. P rzeanalizow anie istniejących m ożliwości w tym za­ k resie stanow i jed en z celów po d jęty ch badań.

W opracow aniu ty m p odstaw ą rozw ażań są dane liczbowe z książek rachunkow ych, prow adzonych przez rolników indyw id ualny ch w7 m ak ro ­ regionie środkow o-w schodnim dla potrzeb IER w W arszaw ie, co zapew nia porów nyw alność danych ze w zględu na tę sam ą m etodę ich ustalania. W badaniach uw zględniono dw a okresy, obejm ujące lata: 1971/72 i 1972/73 oraz 1975/76 i 1976/77. W p ierw szym z nich uw zględniono łącznie 256 go­ spodarstw , w d ru g im 277. Liczba tak u jęty c h prób była stosunkow o duża i stw arzała m ożliw ość uchw ycenia staty sty czn ie istotnych tend encji w za­ k resie interesu jąceg o nas tu zagadnienia.

W p o d jęty ch rozw ażaniach jako zm ienną zależną p rzy ję to produ k cję globalną (Xx) w tys. złotych, a jako zm ienne niezależne: pow ierzchnię użytków ro ln y ch (UR) w h e k ta rac h przeliczeniow ych (X2) oraz nakład środków obrotow ych w tys. złotych (X3). O statnio w ym ienioną zm ienną ustalono, o d ejm u jąc od nakładów m a te ria ln y c h koszty am ortyzacji oraz n ap raw i k o nserw acji środków trw ały ch . C h a ra k te ry sty k ę staty sty czn ą om aw ianych cech przedstaw iono w tabeli 1.

Z przedstaw ionych w tab eli d anych w ynika, że w każdym z okresów były stosow ane inne techn ik i w ytw órcze. O siągnięta w ielkość pro duk cji zw iązana była głównie ze zw iększeniem udziału k ap itału w om aw ianych technikach. N akład środków obrotow ych (X3) zostaje bow iem w całości przek ształco n y w p ro d u k t. P onadto część ty ch nakładów , jak np. naw ozy m ineraln e, środki ochrony roślin, nasiona i sadzeniaki, pasze oddziałują w sposób bezpośredni na w zrost p ro d u k cji rolniczej.

Tab. 1. S ta ty sty czn a ch a ra k tery sty k a zm ien n ych w d w u okresach: 1971/72— 1972/73

(I) i 1975/76— 1976/77 (II)

S ta tistic a l ch a ra cteristics of v a ria b les in tw o periods: (I) 1971/72— 1972/73, and (II) 1975/76— 1976/77

Sym b ol

cech y N azw a cech y

O kres badania Jed n ostk a m iary Średnia a ry tm e­ tyczna Obszar zm ien n ości od do

P rod u k cja I tys. zł 155,28 42,85 583,03

glob aln a II tys. zł 229,10 59,20 790,31

X , P o w ierzch n ia I h ek tary 7,45 1,70 33,01

p rzeliczen iow a II hek ta ry 7,84 2,05 31,92

UR

X3 N a k ła d y na środ ­ I ty s . zł 64,94 17,90 259,15

ki ob rotow e II ty s . zł 97,72 20,50 389,69

A n aliza zw iązk ów su bstytucyjnych... 127

S tw arza to podstaw ę teoretyczną i prakty czną do ro zpatrzenia relacji

pom iędzy produkcją globalną w tys. złotych a pow ierzchnią p rzeli­

czeniową (X 2) oraz nakładem środków obrotow ych (X3). O pisują ją n a ­ stęp ujące funkcje: okres I (1971/72— 1972/73): X 1 = 4,256 X20.2i70 X3°-7577 ^i.2.3= 0,9496 okres II (1975/76— 1976/77): X 1 = 4 , 5 6 7 X 2®-i9oo X 3»>7679 ' «1.2.3= 0,9232.

W ysoka w artość w spółczynnika logarytm icznej korelacji w ielorakiej wTskazuje na dość dobre dopasowanie tego m odelu do danych w yjścio­ w ych. W powyższych rów naniach także w spółczynniki elastyczności (b) są istotne przy poziomie a = 0 ,0 1 . Poziom w spółczynników elastyczności jest różny w obu okresach, ale zarów no w pierw szym , jak i drugim w yż­ sza była elastyczność p rodukcji względem nakładów środków obroto­ wych. Tym sam ym zostaje potw ierdzona rola k ap itału jako głównego czynnika w zrostu pro d uk cji rolniczej na obecnym etapie rozw oju gospo­ darczego.

Porów nując sum y w spółczynników elastyczności w okresie pierw szym (0,9747) i d rugim (0,9579) m ożem y stw ierdzić, że p rodukcja p rzy ra sta ła nieco w olniej niż czynniki produkcji. Tem po jej p rzy ro stu m aleje wT m iarę rozw oju gospodarczego i zw iększania nakładu środków obroto­ w ych (X3). Na spadek elastyczności prod u kcji globalnej w zględem obu czynników w pływ ała przede w szystkim rosnąca koncentracja ziemi i w y ­ nikające z niej tendencje w stru k tu rz e produkcji roślinnej i zwierzęcej. Spadku prod uk cji na sku tek zm niejszenia intensyw ności organizacji nie neutralizow ało naw et w ydatne zwiększenie intensyw ności gospodaro­ wania.

Przedstaw ione zm iany w elastyczności produkcji względem ziem i su ­ g eru ją zm niejszanie się re n ty gruntow ej II w m iarę w zrostu w kładu k a p ita łu w jednostkę pow ierzchni. P rzedstaw iona tendencja w ynika stąd, że zasobność ziemi w składniki pokarmowre mimo jej zdolności rep ro d u k ­ cyjnych jest m ało zm ienna, a w olum en produkcji rośnie. M ożliwe to jest dzięki zw iększającym się w kładom kapitału, w tym szczególnie środków obrotow ych (X3). Stąd, w w y tw arzan iu ziemiopłodów coraz w iększą rolę odgryw a nakład k ap itału . Tym sam ym potw ierdza się w niosek, że w m ia ­ rę rozw oju gospodarczego znaczenie ziem i jako „pierw otnego” czynnika prod u kcji, oczywiście, po uw zględnieniu m inim alnego w kładu pracy, m a­ leje. Stąd też celowe w ydaje się określanie cenności ziem i w oparciu

128 D io n izy N iezgoda

o relację ziem ia— k ap itał, a w szczególności na podstaw ie środków obro­ tow ych przyczy n iający ch się zarów no do w zrostu p roduktyw ności ziemi, jak i w ydajności p rac y żyw*ej. Podział na środki pow odujące w zrost p ro ­ d u ktyw ności ziem i i w ydajności p rac y jest tru d n y i w dużym stopniu m a c h a ra k te r um ow ny. Stąd też prow adzony rach u n ek m a c h a ra k te r p rz y ­ bliżony.

Zróżnicow anie efektyw ności obu czynników w zględem siebie i to za­ rów no p rzy p rzejściu z gospodarstw w iększych do m niejszych obszarowo, jak i w czasie w sk azu je na m ożliwość zastępow ania ziem i (X 2) przez n a k ład y środków obrotow ych (X3). P rz y jm u ją c zasadę ciągłości obydw u czynników , określono relacje, w jakich w ystęp ow ały one w badanych g ru p ach gospodarstw . W ty m celu wyznaczono izokw anty, tj. linie łączące w szystkie relacje pom iędzy czynnikam i produkcji, k tó re zapew niają tę sam ą jej wielkość. P rz y b ra ły one n astęp u jącą postać m atem atyczną:

okres I (1971/72— 1972/73): X i Y — ( -_____ 1 \ 0,2120 J 2 4,256 x 30'7577 } okres II (1975/76— 1976/77): 1 0,1900 4.567 X ° ’7679

Za X 1 p rzy ję to obliczoną z oszacow anych fu n k cji w artość p ro duk cji globalnej. W p ierw szym okresie w ynosiła ona 155,5, a w dru gim 227,9 tys. złotych p rz y śred niej w ielkości X 2 i X 3 (w każdym z badanych przedzia­ łów czasowych). W yniki an alizy zestaw iono w tabeli 2.

* Z danych zam ieszczonych w tab eli 2 w ynika, że zm iana tech n ik i w y ­ tw arzan ia zw iązana jest ze zm niejszeniem się udziału jednego z jej sk ład ­ ników. P rz y ro st zaś obydw u czynników pow oduje w zrost p rod u kcji i przejście na now ą izokw antę. Ponad to okazuje się, że w w a ru n k ach roz­ drobnionej s tr u k tu ry a g ra rn e j w zrost p ro d u k cji odbyw a się w oparciu o k ap itał. In te resu jąc e je s t rów nież i to, że nasilenie su b sty tu c ji ziem i n ak ład am i środków obrotow ych w y stę p u je w gospodarstw ach n a jm n ie j­ szych, p o tw ierd zając ogólnie znaną i c h a ra k te ry sty c z n ą dla tych gospo­ d a rstw praw idłow ość. P rzejaw ian ie się jej uległo jednak pew nem u osła­ bieniu, na co w sk azu je analiza om aw ianych tech n ik w czasie.

W pierw szym i d ru g im okresie, w m iarę w zrostu czynnika X 3, m ożna było w ładać coraz m niejszą pow ierzchnią UR celem uzyskania określonej w ielkości pro du k cji. S tanow i to optym istyczn y akcent w zw iązku z k u r ­ czeniem się zasobów ziem i i rosnącym i p otrzebam i żyw nościow ym i ludzi,

A n aliza zw iązk ów substytucyjnych... 129 л_о ХЛ >» аu Д f i rd О * * * * cd 44 се о о ^ со05 Г>05 Т5cd _CU -fi CO_{O csT iS -О}£ * о ОлС_{оГю ю ^ LO C^J}Ол -Q cd >> X тз со со т-Н £ > а H_O-> N ô се_{> Сб -fi} ^ fi C-ł я fi ^ £ с ^ о С ° fi •* ° со_сосч Й о* 6 .5 Й 97 6/ 77 lÀ>> £ _{* ** rt*}**_ю Ü) cd Я ^ *“* о Ю 05со со со T3 fi Oi N 2-5 НСО^ нОло^ 'Я fi CO cd у Ä Ö С> ł-Tо o' о"сГ "-1 cd [>* p_{O «М} Ю SJ ^ ю * o I>05 tub М_{л 9 й}к> д T3fi 1—1 cdo .2 § S-СЛ V О cd й -Й>ю >> -fi CU * * * £ T3 О '"I * # со ю !*) N cd * сою <м о o_u fcn N_{0) . Ш (N О О О О О}1-Н mHо о о о (и X!_О -4-3C_wU V3 Û4 â соо сГo' о о о £ cd о ЪД fi J & o •Ö_{О -fiо 3} !н >ł H -М >> 73 fi "cd Ö £ <4-4 o fi ^ О О ^ N D ^ о о о"О ° ° ü„o о 2 о" о* о о о о о" о*4 о о o' ДЗ T3 O -a ю mH ю_{<мю о}о_{CSJ СО}ю_со 2 ■£ >> _{г*^ Л H}CD 4^ Л _-> cf >> cd T3 м ^ T3 -+-> <u CS£> £ SI fi fi fi С D си O N P S-i a -fiCJ cd-fia> £ч cd X -fi д £_о Ч-» CU Оcd *о * * о ю НСОЮ W ć0 >» -fi CD Л ^ о °^°i со ÎH -O a lO Ю l > t > сосо со mH cd >> O Ü 73 LOсо соmH •WT3 o T3(U CO ф се _{л t2} со(Мт-Н о «Ч à&2₀ fi N _{> се Д} ^ fi о о X! и >> tuO S3 <4-3₍₁₎ TJ CO i* CO rrt ^ l i i g-â 2 *_{ю 1> 05}* * * О С- *со 1Л t> fi 2 ’S Tf СОСО (М т-НОл -о d> _{?5 cd in'} ZJ Qa О _{[> Т-Т}о о о*о*4 £ >> £ -М '3 Z3 S1 fi -fi_u CD Ч-» 05 Ï <N_t> T-H -O 0 ъЬ cd ю т-Н _{ч ’З ^} N -О ■3 _{S -Й} f i 2 ‘и о X ! U _си 1 tr* 05 T-H 'Ofi_o ХЗ си й rt и N <D к, •Е? > * * * ^ со*w со**сосо «*-» _{u. о*} СО СО 0 5 CSJт-Н о о се X O 3 O, о сосо оло о о о T5_O оГ _О о о о о о о Н-» W U a а и «44 0 ) н-> - м O W 1 ^ « cd o ^ >» Sh cd 73 л -кПТ? О СО о СО <N 00 -fi •S3 и ^ гЧН_{sj 00 c^t>N U ••73 ^ л О ^ 0 5 СО 0 0 Csl a> соСО 0 5сос о о со -4-> т з Г5 У2 Т-НСО<м od O cd rVł cd •*? ^>\ н ^ Ui Ł-. . r ô cd cé л g cd x : fi о H u £ W (н се 73 Ô Ü •л Ö W) X i а се §*_ÏH 60 Xi CJ >> fi_ÓJ 73_св £} £ о 'СО о с .1 N а ф ÎH cd N V3 X5 Ô cd о а -с о cd и cd 0 х: £ tó & cd*

1

s

s

130 D ion izy N iezgoda

k tó ry ch ciągle p rzybyw a. Jednocześnie zw raca uw agę na konieczność za­ chow ania w zględnie k o rzy stny ch pro p o rcji pom iędzy obydw om a czyn­ nikam i. W pływ ają one bow iem na koszty w y tw arzan ia, a poprzez nie na ceny p ro d u któ w rolnych, k tó re m uszą być na takim poziomie, aby były społecznie akceptow ane.

Na podstaw ie w yprow adzonych izokw^ant m ożem y badać zw iązki su b ­ sty tu c y jn e m iędzy czynnikam i, a przede w szystkim określać krańcow e stopy su b sty tu c ji jednego czynnika drugim . P ostępow anie rachunkow e sprow adza się do zróżniczkow ania izokw anty i obliczenia pierw szej jej pochodnej, k tó ra jest w łaśnie krańcow ą stopą s u b s ty tu c ji.1 Po zróżnicz­ kow aniu i uproszczeniu fo rm u ły okazuje się, że krańcow a stopa su b sty ­ tu cji jest odw rotnością produktów 7 krańcow ych w zględem pojedynczych czynników7 w prow adzonych do m odelu funkcji. K rańcow e stopy su b sty ­ tu cji ziemi środkam i obrotow ym i w y ra ż ają się następ u jący m i form ułam i:

okres I- (1971/72— 1972/73): AAr3 0,2170 *3 A X 2 ~ 0,7577 X 2 okres II (1975/76— 1976/77): A * 3 0,1900 X 3 A X 2 ~ 0,7679 X 2

S topy te określają, ile p otrzeba było zwiększyć dodatkow o środki obrotow e ( X 3), aby zastąpić nim i jed en h e k ta r pow ierzchni UR. W yniki obliczeń, pod w aru n k iem , że wielkość p ro d u k cji nie ulegnie zm ianie, za­ mieszczono w tab eli 3.

P rz y p o ró w n an iu w artości krańcow ych stóp su b sty tu c ji n asuw a się w niosek, że w m iarę zw iększania intensyw ności gospodarow ania coraz tru d n ie j jest sub sty tu o w ać u b y tek 1 h e k ta ra przeliczeniow ego.

Cenność ziem i w d an y m okresie w zględem stru m ien ia środków obro­ tow ych szybko rośnie, co jest spow odow ane b rak iem rozdzielenia re n ty g run to w ej od sto py p rocentow ej. Tę ostatn ią należałoby naliczyć od w ło­ żonego w ziem ię k ap ita łu . Poniew aż co ro ku ponosi się wyższe nakład y k ap itału , stąd m ożna sądzić, że w m iarę w zro stu gospodarczego zastę­ p u je on w coraz w iększym stopniu ziem ię w sensie pierw otnego czynnika produkcji. P ow oduje to zw iększenie trud no ści zastępow ania ziem i w m ia ­ rę pow iększania kapitałochłonności produ kcji. P o tw ierd zają to obliczone stopy su b sty tu c ji w gospodarstw ie p rzeciętnej wielkości I i II okresu. W pierw szym , gdy stosow ano m niej czynnika X 3anieżli w drugim , zm

niej-4 A l l e n : op. cit., L a n g e : O p t y m a l n e d e c y z j e, oraz Z a r y s te o r ii g o s p o d a r k i

A n aliza zw iązk ów su bstytucyjnych... ₁₃₁

Tab. 3. K rań cow e stopy su b sty tu cji pom iędzy pow ierzchnią p rzeliczen iow ą w h e k ta ­ rach (X2) a nak ład em środ k ów obrotow ych w tys. złotych (X3)

E xtrem e su b stitu tio n rates b etw een th e calcu lation area in hectares (X 2) and w ork in g a ssets o u tlay in thousand of zlotys (X3)

1971/72— 1972/73 1975/76—-1976/77

N akład środków ob rotow ych (X3)

w tys. złotych

Z m niejszenie p o ­ w ierzch n i p rzeliczen io­

w ej (X 2) o 1 ha r ó w ­ now ażn e jest przez

zm ianę X3 w tys. zł przy

Xj = 155,5 ty s. zł

N akład środków obrotow ych (X3)

w tys. złotych

Z m n iejszen ie p o w ierz­ chni p rzeliczen iow ej (X 2) o 1 ha ró w n o w a ­ żone jest przez zm ianę

X3 w ty s. zł przy X1 = 227,9 ty s. zł 30,48 0,0833 50,00 0,1059 64,94 2,4905 100,00 3,4877 99,40 16,8551 150,00 26,9416 133,86 64,2384 200,00 114,8319 168,32 179,4743 250,00 353,7174 202,78 414,5339 300,00 886,8730 237,24 838,3159 350,00 1929,9934

szenie o 1 ha pow ierzchni przeliczeniow ej UR wTym agało zw iększenia n a­ kładu środków obrotow ych o 2,4965, zaś w drugim o 3,1074 tys. złotych. Trzeba dodać, że w ostatnio w ym ienionym okresie elastyczność pro du kcji w stosunku do om awianego su b sty tu tu ziemi była wyższa. P rz y ro st jej był jed nak m niejszy od nakładów środków obrotow ych. Pośrednio w ska­ zuje to, że rolnicy w swej działalności gospodarczej p refero w ali cel p ro ­ du kcyjny, a nie ekonomiczny. D ynam iczny zaś p rzyro st w spom nianych środków był w yw ołany w sposób ad m in istracy jny i ekonom iczny (np. u trzym y w an ie stosunkow o niskich cen ty ch środków, w zrost dochodów rolników , duża dostępność kredytów obrotowych). Dzięki tem u n astąp ił szybki w zrost pro d uk cji i popraw a efektyw ności środków trw ałych . W y­ nikiem pod jęty ch działań, oprócz w ym ienionych w yżej, było to, że w a r­ tość czynnika ziemi rosła w m iarę zw iększania intensyw ności pro du kcji zarów no w czasie, jak i przestrzeni. W zw iązku z tym ziem ia w ujęciu pierw otnego czynnika pro d u kcji staw ała się coraz w iększym ogranicze­ niem w zrostu gospodarczego. D latego też, skala potrzebnych do jej za­ stępow ania su b sty tu tó w m usiała zwiększać się.

W przedstaw ionych rozw ażaniach podnoszono, że nie w szystkie tec h ­ niki b y ły jednakow o korzystne z p u n k tu w idzenia ich efektyw ności. W skazyw ała na to zm ienna stopa sub sty tucji. Dlatego w yd aje się in te ­ resujące podjęcie p ró b y udzielenia odpowiedzi na p y tan ie zw iązane z g ra ­ nicam i in ten sy fik acji produkcji. Udzielenie ścisłej odpowiedzi na ta k sfor­ m ułow ane zagadnienie jest niezm iernie tru d n e ze w zględu na to, że ce­ n y ziemi nie są adek w atn e do jej podaży i popytu. P rz y ję te w ty m o pra­ cow aniu ceny tego czynnika znacznie odbiegają od w yn ikających z obli­ czeń. Zgodnie z ogólnie znaną form ułą, cena ziemi jako zasobu w zględem

132 D ion izy N iezgoda

X 3 w ynosiła w pierw szym okresie 49 930, a w d rugim 62 148 zł, p rz y j­ m u jąc dw udziestoletni okres jej użytkow ania. U trzy m y w anie się niskiej ceny ziemi w w a ru n k a ch rozdrobnionej s tr u k tu ry a g ra rn e j, sprzyjające jej popraw ie, nie jest jed n ak w pełni zrozum iałe z pozycji rac h u n k u do­ konyw anego w zględem in n y ch czynników . P rzy czy ny tego stanu m ają c h a ra k te r nie ty lk o ekonom iczny, ale i pozaekonom iczny, N ajw ażniejszą z nich (o c h a ra k te rz e ekonom icznym ) jest u trz y m u ją c y się na niekorzyść rolników , d y sp a ry te t dochodów, m im o że w y stę p u ją oni we w łasnych go­ spod arstw ach w c h arak terze inw estorów . M am y tu więc do czynienia z sy tu acją, k tó ra w y stę p u je tylko w obrębie gru p y rzem ieślników , n a ­ to m iast nie zn ają jej inne g ru p y zawodowe. U trzy m u jący się zaś d y sp a ­ r y te t dochodów i w yższa atrak cy jo ść w aru n k ó w socjalnych poza w sią pow oduje odpływ ludności. Odchodzi przede w szystkim m łodzież, co w y ­ w ołuje starzen ie się ludności rolniczej, i w zw iązku z ty m ziem ia nie w chodzi w sferę obrotu. Nie przeciw działa tem u rów nież niska cena zie­ mi. Rodzi się w ięc sprzężenie zw ro tne pom iędzy oddziaływ aniem na sie­ bie niskiej ceny ziem i i przek azyw an iem jej w obrót. N atom iast gdy by ła w olna ziem ia, częstokroć u tru d n ia n o jej przejm ow anie w zględam i form aln y m i, co doprow adziło w skali k ra ju do w zrostu udziału g runtów p rzek azy w an ych na PFZ . 5 Isto tn ą kw estią, poza ekonom iczną, obok w y ­ m ienionych, je st zbyt późne usam odzielnianie się dzieci na wsi w poró w ­ n an iu z sy tu a c ją m łodzieży w m ieście. Późne zakładanie rodzin przez m łodzież pozostającą w rolnictw ie, będące najczęściej w aru n k iem u sam o­ dzielnienia się, nie sp rz y ja p rzysp ieszaniu p rzem ian agrarnych .

Mimo u trz y m y w a n ia się stosunkow o niskiej przeciętnej ceny ziemi, k tó ra sp rzy ja jej k o ncen tracji, działa szereg istotnych przyczyn przeciw ­ d ziałający ch pow iększaniu obszaru gospodarstw . M echanizm y te pow o­ d u ją w ystępow anie isto tn y ch tru d n o ści zw iązanych z ustaleniem o p ty ­ m aln ej techn ik i w y tw arzan ia, odnoszącej się do czynnika ziem i i śro d ­ ków obrotow ych. Ogólnie m ożna w skazać, że gdy cena ziem i w jakim ś rejo n ie jest w yższa aniżeli u stalona tu ta j (62 148 zł za 1 ha), to należy zwiększać intensyw ność p ro d ukcji. W p rzeciw nym w y p ad k u k o rzy stn ie j­ sze jest pow iększanie obszaru gospodarstw a. W oparciu o podane w cześ­ niej fo rm u ły w każdym k o n k retn y m p rzy p a d k u , jeśli m ieści się on w obrębie zm ienności analizow anych tu cech, m ożna ustalać, jakie d ziała­ nie należy preferow ać, tj. in tensyfikow ać czy też koncentrow ać ziemię. N ależy uw zględnić i to, że o zw iększaniu intensyw ności prod u k cji decy­ d u je nie ty lk o p otrzeb a w y n ik ająca z ra c h u n k u ekonomicznego, lecz ta k ­ że b rak w olnej ziem i spow odow any p rzyczy nam i o biektyw nym i i su b iek ­ ty w n ym i, i to zarów no o c h a ra k te rz e ekonom icznym , jak i

pozaekono-5 K. R a t a j c z a k : G ł ó w n e k ie r u n k i w z r o s t u i p r z e m i a n s t r u k t u r a l n y c h r o l ­ n i c t w a p ols kie go, P ozn ań 1979.

A n aliza zw iązków su b stytucyjnych.., ₁₃₃

V

m icznym . Dlatego też om aw iana wyżej ekonom iczna granica su b stytu cji pom iędzy czynnikam i X 2 i X 3 m a ch a ra k te r względny. W skazuje to także, że u stalan ie o p tym alnych tech n ik dla ziemi i jej su b sty tu tó w nie może być dokonyw ane na podstaw ie p rzyrów nania krańcow ej stopy su b sty tu cji do jedności. R achunek tak i w rolnictw ie jest bowiem sprzeczny z u w a ru n ­ kow aniam i, jakie obserw uje się w praktyce.

Na podstaw ie dokonanych wyżej rozw ażań nasuw a się w niosek, że w spółczynnik ekw iw alentności om aw ianych tu czynników kształtow an y jest głównie przez przyczyny n a tu ry pozaekonom icznej, zw iązanej z pew ­ nym i tra d y c ja m i w rejonie. W związku z tym istnieje p iln a potrzeba zw iększenia zainteresow ania rolników pow iększaniem gospodarstw . Je st to tru d n e , w ym aga bowiem p rzełam ania pew nych b a rie r psychologicz­ nych, zw iązanych z obawam i przed pow iększaniem gospodarstw .

Bardzo istotnym zagadnieniem zw iązanym z czynnikiem ziemi jest ciągłe nieuw zględnianie jej w rach u n k u ekonom icznym . U niem ożliw ia to dokonyw anie oceny efektyw ności gospodarow ania w rolnictw ie. W pro­ w adzenie ziemi do rach u n k u ekonomicznego przyczyniłoby się do oszczęd­ niejszego w y korzystania w szystkich czynników uczestniczących w7 p ro ­ dukcji rolniczej, zracjonalizow ałoby także udział roślin ziem iochłonnych w s tru k tu rz e zasiewów. Р Е З Ю М Е А н али з субститутивны х связей м еж д у зем лей и затратами оборотны х средств бы л проведен по м етоду ф ун к ц и и продукции типа К оба-Д угласа (C obb-D ouglassa). Основой для анализа п осл уж и л и данны е, почерпнуты е и з уч етны х книг и по­ лученны е в 1971/72— 1972/73 и 1975/76— 1976/77 гг. единоличны ми хозяйствам и центрально-восточного макрорегиона Польши. И з исследований вытекает, что замена зем ли оборотными средствам и как в пространстве, так и во времени становится все труднее. К роме того, оказалось, что при цене, превы ш аю щ ей 62 148 зл. за 1 га, следует увеличивать интенсив­ ность производства. В противном случае более выгодным является увелич ение площ ади хозяйства. S U M M A R Y

A p p ly in g th e production fu n ction m ethod of th e C obb-D ouglas typ e th e a n a ly sis of th e su b stitu te relation s b etw een land and th e outlay of w ork in g a ssets has b een carried out. It has b een peform ed on th e basis of n u m erical data obtained from p riv a te farm s k eep in g accounting books in th e cen tra l-ea stern m acro-region of P olan d for tw o periods, n am ely, 1971/72— 1972/73 and 1975/76— 1976/77.

The stu d ies in d icate th at it is becom ing in creasin gly d ifficu lt to su b stitu te land w ith w ork in g a ssets both in space and in tim e. It also turns out th at w h en land price in a region is higher th an 62,148 zlotys for 1 ha th en th e in te n sity of p roduction should be increased; oth erw ise, it is m ore p rofitab le to exp an d the farm land area.