Konserwacja zabytków stolarszczyzny

M. Fiedorowicz

Konserwacja zabytków

stolarszczyzny

Ochrona Zabytków 6/2-3 (21-22), 174-178

n ia

w

1 w id z ia łe m . P isa łe m i w ło ż y łe m to w b u t e lk ę d n ia szesn astego c z e r w c a ty s ią c O ś m s e t C z t e r ­ d z ie ste g o Ó s m e g o ro k u . (— ) K a r o l K o w a le w s k i R z ą d c a D o m u N - o 1 1 2 . Z a m ie s z c z a m w ia d o m o ś c i o c e n a c h ż y w n o ś c i w ro k u 1848 w m ie s ią c u C z e r w c u w W a r s z a w ie P r a k t y k o w a n y c h ...» . B . Bazińska K O N S E R W A C J A Z A B Y T K Ó W S T O L A R - S Z C Z Y Z N Y W p o ż o d z e w o je n n e j z g in ę ły d o sz c z ę tn ie w sz y st­ k ie z a b y t k i s to la r s z c z y z n y S ta re j W a r s z a w y a w śród n ic h ta k c e n n e jak sta lle fu n d a c ji S o ­ b iesk ieg o z k a te d r y św . J a n a , p ó ź n o r e n e sa n so w y o łta r z z k o ścio ła N . M . P ., c a łe w y p o s a ż e n ie w n ę tr z k a m ie n ic m ie sz cz a ń s k ic h a s z c z e g ó ln ie p ię k n e k la tk i sc h o d o w e (rys 2 2 3 ), s p ło n ę ło r ó w n ie ż p r a w ie c a łe w y p o s a ż e n ie Z a m k u K r ó le w s k ie g o .

J e d y n y m z a c h o w a n y m p r z y k ła d e m sto la r s z c z y ­ z n y o c h a r a k te r z e z b liż o n y m d o m ie sz cz a ń s k ie g o je s t ze sp ó l m e b la r s k i za k r v s tii w a r sz a w s k ie g o k o ścio ła św . A n n y . S k ła d a ją się n a ń tr z y k o m o d y litu r ­ g ic z n e ( d a to w a n e 1 7 3 3 , 1 7 3 4 , 1 7 3 9 ) , je d n a sz a fa , b o a z e r ia w o k ó ł śc ia n z a k r y stii, w y g lifie n ie o k n a uj ę te S ° w o b r a m ie n ie ty p u p o r ta lo w e g o , p o r t a l w e jś c io w y d o z a k r y stii o ra z d w a k o n fesjo n a ły w k ościele.

S t a n z a c h o w a n ia te g o z e sp o łu p r ze d k ilk u l a t y , g d y r o z p o c z y n a n o r o b o ty k o n se rw a to rsk ie , b y ł o p ła k a n y . W sz y stk ie b o w ie m r u c h o m e p r z e d ­ m io ty z z a k r y stii, sz u fla d k i, czę ści ła tw e d o o d ła ­ m a n ia z m e b li p o s z ły w okresie p o w s ta n ia n a b u n k ie r i n ie m ie c k ą b a r y k a d ę . P ó ź n ie j cza s d łu ż s z y z a k r y stia p o z o s ta w a ła b e z d a c h u . P o d d z ia ła n ie m w o d y i śn ie g ó w n ie ty lk o fo rn ie ry i in tarsje, a le i cz ę ś ci k o n s tr u k c y jn e n is z c z a ły i tr z e b a b y ło j e o d tw a r z a ć (r y c . 2 2 4 ).

C a łe w y p o s a ż e n ie z a k r y stii p o c h o d z i z la t 1 7 0 0 — 17 4 8 i j e s t d z ie łe m m istrza p o m o rsk ie go S c h o lt z a , k tó r y w y k o n y w a ł j e j u ż ja k o z a k o n n ik p r z y w s p ó łu d z ia le b r a c i b e r n a r d y n ó w . ( * A . D . 1 7 3 7 fecit fr a te r m in o r A d . M . D . G » n ap is in ta r s jo w a n y n a b o a z e r ii z a k r y stii i d a t y : 17 4 2 , 1 7 4 6 n a k o n fe s jo n a ła ch ). D z ia ło się w cza sie , g d y n a p o łu d n io w o -w s c h o d n im k r a ń c u R z e c z y p o s p o lite j k w itł w y r ó b «m ebli k o lb u sz o w sk ich *. Z e s p ó ł o d św . A n n y je s t m u w ch a r a k te r z e , m a te r ia le , ry su n k u i w y k o n a n iu b a r d z o blisk i, z d r a d z a r ó w n ie ż z w ią z e k z w y p o sa ż e n ie m z a k r y stii w T o ­ ru n iu . N a p o d k ła d z ie z d r z e w a so sn o w ego (p r ze ­ w a ż n ie ) , fo r n ie r o w a n y i in t a r s jo w a n y r ó ż n y m i g a tu n k a m i d r z e w k r a jo w y c h , a w ię c je sio n u , d ę b u , c z a r n e g o d ę b u , b u k sz p a n u ( w ż y łk a c h ) , ora z tu i, cisu i ś liw y j e s t o n c h a r a k te r y s ty c z n ą , po lską in te r p r e ta c ją m e b la b a r o k o w e g o i ro k o ­ k o w e g o o sw o is ty m o d c z u c iu fo rm i e le m e n tó w s ty lo w y c h e p o k i (d u k t e so w n icy i za r ys lin ii g ó r n e j d r z w ic z e k s z a fy ) . T a sw o isto ść p r z e ja w ia się g łó w n ie w k o m p o z y c j a c h lin e a r n o -g e o m e tr y c z n y c h i w z e s t a w ie n ia c h b a r w n y c h r ó ż n y c h g a tu n k ó w d r z e w , w y b r a n y c h d o fo m ie r u i instarsji. W r y ­ su n k u i sto s o w a n iu m o ty w ó w z d o b n ic z y c h słu szn ie d o p a tr z e ć się m o ż n a c e c h n aiw n o śc i i lu d o w o śc i, n ie p r z e c z y to w sz a k ż e te m u , że m e b e l n asz o sie m n a s to w ie cz n y m a sw ó j w ła s n y w y r a z a r ty ­ s t y c z n y i d a je św ia d e c tw o w y so k ie g o p o z io m u k u n sz tu sto lar sk ieg o d a n e g o o środ k a r z e m ie ś ln i­ c z e g o . P r a c a n a d k o n s e r w a c ją te go z e sp o łu b y ła je d n ą z c ie k a w s z y c h j a k i e m a w sw y m d o r o b k u P . K . Z . (ry c. 2 2 6 ). O d t w a r z a j ą c fr a g m e n ty k o n s tr u k cy jn e i z d o b n i­ c z e , sk le ja ją c d r e w n o , u z u p e łn ia ją c fo rn ie ro w a n ie i in ta rsję , s to la r z-k o n s e r w a to r u s iło w a ł p o s tę ­ p o w a ć w p r a c y ja k n a jp o d o b n ie j d o sw e g o p o ­ p r z e d n ik a , sto la r z a z X V I I I w ie k u . B a d a ł w ię c p r ze d e w sz y stk im j e g o z a c h o w a n e d z ie ło i sta rał się d o c ie c , ja k i m i sp o so b a m i, w e d łu g ja k ic h r e c e p t i m e to d o n p r a c o w a ł. W p ie r w s z y m z a s a d n ic z y m s ta d iu m p r a c y p r z y c h o d z i s to la r zo m z p o m o c ą prof. J . G rein z e s w y m ze sp o łe m n a u k o w y m , p r z e p r o w a d z a b a d a n ie z a b y tk u , u sta la j a k i e z a ­ b ie g i n a le ż y s to so w a ć , o d c y fr o w u je i p r o je k tu je r y s u n k i, c z u w a n a d p r z e b ie g ie m p r a c . K ie r o w n i­ k ie m r o b ó t w sa m e j p r a c o w n i sto larsk iej, je śli c h o d z i o p r a c ę te c h n ic z n ą , je s t o b . W ę d o ło w s k i, sta r sz y in tarsjato r. A o to ga rść w n io sk ó w ja k ie n a s u n ę ły się w tr a k ­ cie p r a c y n a d t y m z e sp o łe m : K o n s tr u k c ja m e b la je s t p r z e w a ż n ie so sn o w a, d r e w n o m a n ie o d c ią g a n ą ż y w ic ę , sosna ż y w ic z n a zaś p o s ia d a n a tu r a ln ą o d p o r n o ś ć n a k o m ik a . D r e w n o b y ło n a tu r a ln ie , p o w o li w y su szo n e . Z u ż y t k o w a n o b r z e g i k lo c a , ją d r o n a to m ia s t, j a k o sła b sz e , o d r z u c a n o . P ła s z c z y z n y p ła sk ie łą c z o n o p r z e w a ż n ie k o n ­ s tr u k c ją cna ja s k ó łc z e o g o n y » . S to so w a n o te ż k o n ­ s tr u k c ję łą c z e n ia n a r z y n a n e g o (n a r o żn e g o ). Ł ą ­ c z e n ia g z y m s ó w b a r o k o w y c h są k le jo n e i k o łk o ­ w a n e b e z śru b i g w o ź d z i. W o d c in k u łą c z o n e g o g z y m s u z j e d n e j stro n y p o u p r z e d n im w y ję c iu R y c . 2 24. K o n s tr u k c ja gó rn ej części sz a fy w z a ­ krystii kość. św . A n n y . P r z e d k o n se rw a c ją -ło ż y s k a z a k lin o w a n o g z y m s y . T a k i e łą c z e n ie , c h o ­ c ia ż p r y m ity w n e , je s t trw a łe .

T a k w ię c sto lar z o sie m n a s to w ie cz n y p r a c o w a ł w m a te r ia le d o b r y m , d a j ą c k o n str u k cję w y p r a ­ c o w a n ą , tr w a łą .

F o r n ie r k ła d z io n y je s t w o m a w ia n y m p r z y ­ k ła d z ie b e z p o śr e d n io n a d r e w n o kon struk cji

R y c . 2 2 5 . D r z w ic z k i gó r n e j części s z a fy w z a ­ k rystii kość. św . A n n y . P r z e d k o n se rw acją.

m e b la , b e z sto so w a n ia p o d k ła d u , tz w . b lin tu , tj. ślep ego fo rn ieru , n a k tó ry d o p ie r o p r z y c h o d z i, w ie r z ch n i, w laśp iw y . T u je d n a w a r stw a fo rn ie ru le ż y n a p ła s z c z y ź n ie k o n s tr u k cy jn e j, in ta rsja ró w n ie ż b e z p o śr e d n io n a p o w ie r z c h n i m e b la . P o za ty m in ta rsja to r o sie m n a s to w ie c z n y w y c in a ł rysu n ek b e z p o śr e d n io n a p ła s z c z y ź n ie fo rn ie ru i n a k le ja ł o d r a z u z a s tę p u ją c w y c in a n y p ła t fo r- n icru o d c in k ie m w ła ś c iw y m . M im o , ż e b e z p o d k ła d u fo r n ie r o w a n e g o n a ­ k le ja n o fo r a ie r w ła ś c iw y , m im o , że ze sp ó ł d o z n a ł g w a łto w n y c h u s z k o d z e ń , m im o n ie k o r z y s tn y c h w a r u n k ó w , w ja k ic h p r ze z d łu ż s z y c z a s p o z o s ta ­ w a ły o m a w ia n e m e b le , d r e w n o sto su n k o w o m a ło się z n is z c z y ło , a d a w n e k le je n ie n ie pu ściło . K le j b y ł d o sk o n a ły , o d p o r n y n a w i lg o ć i z m ia n y te m ­ p e ra tu ry .

N a r z ę d z ia rze m ie śln ic z e , k tó r y m i się p o s łu g i­ w an o d w ie śc ie z g ó r ą lat te m u , są p r z e w a ż n ie d zisiaj u ż y w a n e , ty lk o n a r z ę d z ia d o p iło w a n ia in tarsji i n a r z ę d z ia sto so w a n e p r z y d o r a b ia n iu g z y m s ik ó w nie są j u ż w u ż y c iu p o w s z e c h n y m . S ą one n a to m ia s t n ie z b ę d n e p r z y o d tw a r z a n iu u tr ą c o n y c h s z c z e g ó łó w m e b li d a w n y c h .

R o b o ta sto larsk a d a w n a m a też i sw o je w a d y , k tóre w id o c z n e są n p . w te d y , g d y tr z e b a p ła t fo rn ieru p r z y k le ić d o k o n str u k cji m a ją c e j k r z y ż u ­ j ą c y się z n im kieru n ek w łó k ie n , ja k n p . w r a m ie d r z w io w e j, filo n g z n u te m (łą cz e n ie w n u t ) , co w id a ć n a d r z w ic z k a c h o m a w ia n e j h o len d erskiej sza fk i w y k o n a n y c h z k le p e k , k ła d z io n y c h w z d łu ż — w ty c h w y p a d k a c h n a łą c z e n ia ch k le p e k forn ier p o p ę k a ł. W a d y tej n ie m o ż n a u z n a ć z a b łą d sto la r za ó w cze sn e g o . N ie z n a n e b y ły w ó w cz a s k le ­ jo n k i, stąd n ie u m ia ł so b ie sto larz w ty ch tr u d n o ­ śc ia c h p o r a d z ić , a n i nie m ia ł m a szy n d la u ła tw ie ­ n ia p r a c y. M e b le je d n a k b y ły p ię k n ie w y p r a co w a n e i o z d o ­ b io n e p r z e z rz e m ie śln ik a , o d d a n e g o sw e m u z a ­ w o d o w i. W ła ś c iw ie cza s p o tr z e b n y n a w y k o n a n ie m e b la n ie b y ł c e n n y , r o b o c iz n a w okresie w y ­ z y sk u c z e la d n ik a n isk a, zresztą i w a r u n k i ż y c io w e tań sze.

N ic w ię c d z iw n e g o , że i d ziś r o b o ta n a d ty m zespo łem tr w a ła d o ść d łu g o , u k o ń cz o n o j ą b o ­ w ie m d o p ie r o w r. 1950 d o p r o w a d z a ją c zesp ó ł c a łk o w ic ie d o p ie r w o tn e g o stan u (ryc. 229).

O b o k tak ich b a r d z o s k o m p lik o w a n y c h p r ac k o n serw ato rskich w y m a g a ją c y c h d łu g o tr w a ły c h stu d ió w , p r z e p r o w a d z a się w pracow m i P . K . Z . sze re g d r o b n ie js z y c h z a b ie g ó w p r z y z a b y tk a c h s to la r sz cz y z n y . D o n ajczę ście j sto so w a n y ch n a le ż y lik w id a c ja k o r n ik a. Z a b ie g u tego w y m a g a ła szafa s o s n o w o -lip o w o -m o d r ze w io w a z w'. X V I I (ryc. 2 27) p o w s ta ła p r a w d o p o d o b n ie n a teren ie m ię d z y G d a ń s k ie m a S z c z r c in e m , n a co w sk a z u je m otyw ' k o r o n y, tr z y m a n e j p r ze z d w ó c h a n io łk ó w w r z e ź ­ b ie k lu c z o w e j, u g ó r y . N a d e k o r a cję je j sk ła d a się g z y m s w ie ń c z ą c y i d ość w y so k a p ła sk o r z e ź b a o m o ty w ie g łó w e k k o b ie c y c h , a n io łk ó w i d r o b n y c h k w ia tk ó w w śród liści a k a n tu , k tó ra z a jm u je z e w n ę tr z n e , p io n o w e listw y sz a fy , b ie g n ie w z d łu ż o p a sk i p r z y m y k o w e j o ra z w y p e łn ia p ła s z c z y z n y tr ó jk ą tn e , ja k ie tw o r z ą się m ię d z y r a m ia k a m i R y c . 2 2 7. S z a fa tz w . g d a ń sk a z X V I I w . Po k on se rw acji.

R y c . 2-2Î1. S e k r e la r z y k h olen d erski(?) in ta rsjo w a n y . Po k o n serw acji.

i g ła d k im i p ły c in a m i z d o b ią c y m i śr o d k o w e p o la sk rzy d e ł. S z a fa ta b y ła z a a t a k o w a n a siln ie p r z e z k or n ik a, k tó r e g o z w a lc z o n o z a p o m o c ą k ą p ie li g a z o w e j, fo r m a lin o w e j, sto su ją c n a s tę p n ie z a s tr zy k i z w o sk u . R ó w n ie ż i d r o b n e , m istern e u z u p e łn ie n ia w y ­ k o n y w a n e są w p r a c o w n i P . K . Z . z d o b r y m i

w y n ik a m i. P r z y k ła d e m m o że tu b y ć efe k to w n a , b a r o k o w a sz a fk a -s e k r e ta r z y k z k o ń c a X V I I lu b p o c z ą tk u X V I I I w ie k u (ryc. 228) n a n ó ż k a c h - k o łu m ie n k a c h , sp ir a ln ie k r ę c o n y c h , w y k o n a n a z d ę b in y ^ o b cego p o c h o d z e n ia , z a p e w n e h o le n ­ d e r sk a ), fo r n ie r o w a n a b r z o ste m i c z a r n ą gr u szą . O w a l n e m e d a lio n y d r z w ic z e k w y p e łn io n e in ta r - sją o m o ty w ie w a z i k w ia t ó w ; w n a r o ż a c h ta k ie ż k w ia t y z p ta s z k a m i i m o ty lk a m i, w y p ły w a ją c e 7 r o ż k ó w o b fito śc i. K w i a t y w y k o n a n e in tarsją z b u k s z p a n u , ż y łk i z d r z e w a cie m n ie jsz e g o . W sz v s tk o p ię k n ie p o litu r o w a n e .

R e s ta u r o w a ł sz a tk ę s p e cja lis ta in ta rsia to r W ę d o - łow ski. Z a p u n k to w a n o s z p a r y w p o p ę k a n y m fo r- n ie rze d r z w ic z e k , u z u p e łn ia n o b r a k u ją c e s z u ­ fladki in ta r s jo w a n e ż ó h ą b r z o z ą i ja w o r e m b a r ­ w io n y m , k r a jo w y m w m iste rn e k w ia tk i, o s ią g a ją c w y n ik i n a jz u p e łn ie j p o m y śln e . Jak w ię c w id z im y z p o w y ż s z e g o k r ó tk ie g o p r z e g lą d u , k tó r y ty lk o sz k ic o w o p o ru sz a to z a ­ g a d n ie n ie , p r a c a n a d k o n s e r w a c ją z a b y t k o w y c h m e b li w y m a g a b a r d z o d u ż e j w ie d z y fa ch o w e j i w ie lk ic h z d o ln o ś ci t e c h n ic z n y c h a sto lar z — k on se rw ato r, b y d o b r z e w y w ią z a ć się z e swre g o z a d a n ia , m usi b y ć p r a w d z iw y m a r ty s tą .

.V/.

R v c . 229. P o rta l in ta r s jo w a n y z X V I I I w . w zak ry stii kość. św . A n n y w W a r sz a w ie . P o k on serw acji.