Problemy konserwacji rytowanej posadzki gipsowej odkrytej w krypcie I kościoła romańskiego w podziemiach gotyckiej kolegiaty w Wiślicy

Zofia Wartołowska, Barbara

Penkalowa, Teresa Ciachowa

Problemy konserwacji rytowanej

posadzki gipsowej odkrytej w krypcie

I kościoła romańskiego w

podziemiach gotyckiej kolegiaty w

Wiślicy

Ochrona Zabytków 18/2 (69), 35-48

ZOFIA WARTOŁOWSKA BARBARA PENKALOWA TERESA CIACHOWA

PROBLEMY KONSERWACJI RYTOWANEJ POSADZKI GIPSOWEJ ODKRYTEJ

W KRYPCIE I KOŚCIOŁA ROMAŃSKIEGO W PODZIEMIACH GOTYCKIEJ

KOLEGIATY W WIŚLICY

W STĘP

Badania archeologiczne prowadzone w o stat­ nim dwudziestoleciu ujaw niły szereg faktów, które rozszerzyły i pogłębiły wiedzę o pierw ­ szych fazach rozw oju państwowości na zie­ miach Polski i o okresie poprzedzającym pow­ stanie państw a. Osiągnięcia te były możliwe dzięki w spółpracy przedstawicieli w ielu dyscy­ plin, przede wszystkim w zakresie prac anali­ tycznych, jak i opracowań historycznych oraz prac konserw atorskich.

O dkrywane fakty archeologiczne czyli ślady wytwórczości i innej działalności ludzkiej są różnorakie, tak w zakresie materiału, jak form y —technologii, jak i fu n k ­ cji. Opracowanie ich tak, aby stały się źród­ łam i poznania procesu historycznego, wymaga w ielostronnej i szczegółowej analizy, konfron­ tacji z analogicznymi faktam i oraz z od­ powiednimi źródłam i pisanym i. Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem U niw ersytetu Warszawskiego i Politechniki W arszawskiej powstał w w yniku konkretnych potrzeb badaw ­ czych, które zarysow ały się w trakcie archeo­ logicznych badań prowadzonych przez K atedrę Archeologii Pierw otnej i W czesnośredniowiecz­ nej UW na terenie w yspy-m iasta Wiślicy. Prowadzone w ram ach Zespołu prace badaw ­ cze dotyczyły stanowisk w dw unastu miejsco­ wościach na terenie ziemi kieleckiej oraz czte­ rech na Mazowszu. W Wiślicy wielość i nie­ zwykłość odkryw anych zabytków w ym agała rozszerzenia zakresu badań, dodatkowych zabezpieczeń w czasie prac i opracow a­ nia metod trw ałej konserw acji odkrytych obiektów. O dkryte fundam enty prerom ań- skiego kościółka i dobudowanej kaplicy grobowej z XI w. oraz poniżej znalezio­

na misa chrzcielna z IX w. zostały zabez­ pieczone przez osłonięcie pawilonem oraz przez odprowadzenie wód grunftowych i powierzch­ niowych z terenu otaczającego paw ilon i zabyt­ kową kolegiatę. Prace badawcze w samej ko­ legiacie, po odkryciu dekorowanej posadzki k ry p ty rom ańskiej na głębokości blisko 4 m od poziomu użytkowania kolegiaty, wymagały nowych rozwiązań zabezpieczających. Na ca­ łej niemal przestrzeni kolegiaty założono kon­ strukcję stalową, rozpierającą i zarazem ścią­ gającą gotyckie m u ry na wysokości obecnej posadzki oraz wzmocniono je przez wymianę zniszczonych przez wilgoć kam ieni. Najw ięk­ szego w ysiłku wymagało znalezienie najw ła­ ściwszej m etody konserw acji posadzki k ry p ty z dekoracją figuralną, bez przenoszenia jej w w arunki muzealne. W tym zakresie nie w ypra­ cowano dotąd żadnych wzorów ani w k raju , ani za granicą. U nikalny charakter i piękno tego zabytku oraz m ateriał, z którego został w yko­ nany i stan zachowania w ymagały sk ru p u lat­ ności tak w zakresie przeprow adzanych analiz, jak i doświadczeń laboratoryjnych. W ram aćh Zespołu współpraca z K atedrą Chemii i Tech­ nologii M ateriałów Budowlanych PW prowadzi nie tylko do uratow ania przed zniszczeniem cennych dla k u ltu ry polskiej zabytków, ale również dzięki skrupulatności badań analitycz­ nych wnosi istotne dane do pełniejszego pozna­ nia procesu historycznego, co w yraźnie rysuje się w pracach historycznych publikowanych w Rozprawach Badań nad Polskim Średniow ie­ czem UW i PW.

doc. d r Z ofia W artołow ska K a te d ra A rcheologii P ierw o tn ej i W czesnośredniow iecznej U n iw e rsy te tu W arszaw skiego

UW AGI OGÓLNE

Rytowana płytta posadzkowa została o d kry­ ta w latach 1960—61 podczas prac badawczych, prowadzonych w podziemiach kolegiaty wiślic­ kiej pęd kierunkiem Zespołu Badań nad Pol­ skim Średniowieczem UW i PW. W yniki do­ tychczasowych badań na terenie Wiślicy zostały opublikowane w specjalnym wydawnictwie:

Odkrycia w W i ś l i c y x. W książce tej, będącej

pracą zbiorową, omówiony jest szereg proble­ mów związanych z cennym i w ykopaliskam i na terenie Wiślicy. Niniejsza praca ma na celu zapoznanie czytelników z w ynikam i badań, które zostały podjęte z uwagi na konieczność przeprow adzenia konserw acji posadzki gipso­ wej w Wiślicy. Badania te były prowadzone przez autorki a rty k u łu w K atedrze Chemii i Technologii M ateriałów Budowlanych PW pod kierunkiem prof, dra Włodzimierza Skal- mowskiego i przy współudziale m gra inż. J. Liwskiego i m g r R. Krzywobłockiej.

Odsłonięcie posadzki spowodowało całko­ w itą zmianę w arunków fizykochemicznych w jej otoczeniu i zachodzi obawa, że może ona ulec zniszczeniu. Z tego względu prof. W. Skal- mowski zaproponował nakrycie posadzki ga­ blotą, w ykonaną ze szkła i m ateriału nie ule­ gającego korozji, z zainstalowaną w ew nątrz klimatyzacją. Gablota ta m iałaby na celu ochronę posadzki tak przed uszkodzeniem m e­ chanicznym, jak i przed niszczeniem na skutek nieodpowiednich w arunków panujących w pod­ ziemiach kólegiaty. K lim atyzacja w ew nątrz gabloty zapewniłaby posadzce właściwy m ikro­ klimat. P ro jekt gabloty uzyskał aprobatę Zes­ połu Badań nad Polskim Średniowieczem UW i PW oraz Wojewódzkiego K onserw atora w Kielcach, m gra A. Michałowskiego i wchodzi w stadium realizacji. Obecnie jako dalszy etap prac przew iduje się w ykonanie gabloty, a n a­ stępnie po przeprow adzeniu zabiegów konser­ w atorskich — nakrycie nią posadzki. W yniki tych prac będą tem atem osobnego artykułu.

C H A R A K TER Y STY K A PO SA D Z K I W IŚ L IC K IE J

Rytowana posadzka gipsowa jest częścią posadzki krypty, która znajduje się w podzie­ miach gotyckiej kolegiaty w Wiślicy na głę­ bokości ok. 330—335 cm poniżej jej

po-1 P r a c a z b i o r o w a , O d kry cia w W iślicy.

„R ozpraw y Z espołu B a d ań inad P o lsk im Ś re d n io w ie ­ czem U n iw e rsy te tu W arszaw skiego i P o lite c h n ik i W a rsza w sk iej”, W arszaw a 1963.

1. W iślica, kolegiata. Rytowaina iposadzka gipsow a — w idok ogólny (fot. E. Buczek)

1. W iślica, église collégiale. P la n c h e r en p lâ tre g r a ­ v é — v u e g én é ra le

sadzki. Posadzka posiada grubość 5—7 cm i została w ylana n a podkład drobnotłu- czonego i ubitego kam ienia gipsowego o grubości ok. 5 cm, k tóry spoczywa na w arstw ie piasku. G órna część piasku ma barw ę żółtoszarą i przechodzi stopniowo w pia­ sek barw y żółtej. W arstw a piasku żółtego o grubości ok. 30 cm dochodzi do skały gipsowej, która — jak w ykazał sondaż — zalega na głę­ bokości 400 cm. W obrębie posadzki znajdują się trzy zachowane „in situ ” bazy kolum n oraz negatyw czw artej (il. 1). Brzegi posadzki spo­ czywają prawdopodobnie na m u rk u funda­ mentowym szerokości 20—30 cm wykonanym z kam ienia, co powoduje, że jej części brze­ gowe posiadają sztywne, nie odkształcające się podłoże. Część środkowa posadzki spoczywa na w arstw ie luźnego piasku łatw o poddają­ cego się odkształceniom naw et przy zmianie wilgotności. Z tego względu kilkucentym etrow a w arstw a zapraw y gipsowej stanowiąca posadz­ kę, w ylana na 5-centym etrową w arstw ę k ru ­ szywa, uległa odkształceniu, sfalowaniu i spę­ kaniu przy zmianie obciążenia i w arunków wilgotnościowych po zasypaniu jej kilkum etro­ wą w arstw ą gruzu i ziemi. Następnie, po usu­ nięciu tej w arstw y w czasie prac wykopalisko­ wych, nastąpiła ponowna zmiana w obciążeniu posadzki i w arunkach wilgotnościowych. Po w ykonaniu wykopu wzdłuż zachodniej k ra­ wędzi posadzki krawędź ta znalazła się bez podparcia, jak również krawędź południowa wschodniej części posadzki. Dla zabezpieczenia podłoża z piasku przed osypywaniem, a posadz­ ki przed osadzaniem się, wykonano obudowę drew nianą zachodniej krawędzi i następnie w y­ pełniono przestrzeń między obudową i posadzką suchym wyżarzonym piaskiem. Piaskiem w y­ pełniono rów nież do poziomu posadzki prze­ strzeń między m urem kolegiaty a południową krawędzią wschodniej części posadzki. Tym sposobem posadzka uzyskała tymczasową sta­ bilność.

Dla zabezpieczenia posadzki przed uszko­ dzeniem i zanieczyszczeniem podczas trw ania robót budow lanych i wykopaliskowych posta­ wiono wokół niej obudowę drewnianą. Z uwagi na to, że wilgotność w podziemiu kolegiaty w y­

nosiła praw ie 100%, zainstalowano w obu­ dowie lampę grzejną w odległości ok l m nad powierzchnią posadzki oraz wilgotno- ściomierz i term om etr. Jednocześnie pro­ wadzono stałe pom iary tem p eratury i wilgot­ ności w otoczeniu posadzki. Jak w ykaza­ ły pomiary, wilgotność w okresie zimo­ wym wynosiła ok. 96%, a w okresie letnim ok. 92%. Tak znaczna wilgotność w podziemiu jest wynikiem b rak u właściwej w entylacji, która będzie zainstalow ana dopiero po zakończeniu prac budowlanych. Na jesieni 1961 r. stw ier­ dzono pojawienie się na powierzchni posadzki ciemnozielonych i brunatnych nalotów i sku­ pień grzybni. Przeprowadzona przez m gr inż. M. Czajnika ekspertyza wykazała, obecność grzyba z grupy Penicilium sp. na powierzchni

2. R y to w an a posadzka gipsow a, pole zachodnie. F r a g ­ m e n t — postać m ężczyzny (fot. E. Buczek) 2. P la n c h e r en p lâ tr e g rav é, p a rtie occidentale.

F ra g m e n t — fig u re d ’hom m e

3. R y to w a n a posadzka gipsow a, pole zachodnie. F ra g ­ m e n t północny b o rd iu ry z w idocznym uszkodzeniem k raw ęd zi naro ża północno-zachodniego (fot. E B u ­

czek)

3. P la n c h e r en p lâ tre gravé, p a rtie occidentale. F ra g m e n t se p te n trio n a l de la b o rd u re avec une dé­

té rio ra tio n visible de l’a rê te du coin n o rd -o u e st

4. R y to w an a posadzka gipsow a, pole w schodnie F ra g m e n t — postać duchow nego (fot. E. Buczek) 4. P la n c h e r en p lâ tre gravé, p a rtie orientale. F ra g ­

m e n t — fig u re d ’un p rê tre

5. R y to w a n a posadzka gipsow a, pole w schodnie. F ra g ­ m e n t — p o sta ć m łodzieńca (fot. E. Buczek) 5. P la n c h e r en p lâ tre gravé, p a rtie o rientale. F ra g ­

6. R y to w a n a posadzka gipsow a, pole w sch o d ­ nie. F ra g m e n t z w id o cz­ nym zniszczeniem p o ­ w ierz ch n i po sad zk i przy kraw ęd zi południow ej 'fo t. I n s ty tu t K ry m in a ­

lis ty k i M. O.) 6. P la n c h e r e n p lâ tre g rav é, p a rtie o rien tale . F ra g m e n t avec la d é­ té rio ra tio n visible d e la su rfa c e d u p la n c h e r à la p lace d e l ’a rê te m é­

rid io n ale

posadzki i na deskach obudowy. Dla zahamo­ wania rozwoju grzybni oczyszczono niektóre miejsca posadzki przy użyciu miękkich szczo­ teczek, a następnie w celu jej przesuszania za­ instalowano na stałe obok posadzki elektryczny w iatraczek ogrzewczy. Zabiegi te pow strzym a­ ły rozwój grzybni i wobec tego zrezygnowano z przeprowadzenia chemicznego odgrzybienia drew na obudowy (które uznano za źródło in­ fekcji), gdyż zachodziła obawa szkodliwego działania proponowanego prep aratu odgrzybia­ jącego na masę posadzki. Przeprow adzone w

1962 r. badania wilgotności posadzki i jej pod­ łoża wykazały, że posadzka posiada wilgotność

14,85%, a piasek w podłożu tylko 0,79%. Za­ wilgocenie posadzki jest więc wynikiem ab­ sorpcji wilgoci z otoczenia a nie kapilarnego podciągania wody, jak przypuszczano począt­ kowo. Z tego względu nie zachodzi potrzeba odizolowania posadzlki od podłoża lecz od oto­ czenia. N adm ierna bowiem wilgotność posadzki jest powodem rozpulchiniania jej w arstew ki powierzćhniowej, niszczenia zwięzłości i obni­ żenia własności w ytrzym ałościowych, co czyni posadzkę podatną na odkształcenia i pękanie.

Rytowaną posadzkę gipsową tem atycznie można podzielić ina dwie części — wschodnią i zachodnią (por. il. 1). Powierzchnia posadzki

jest nierów na z widocznymi w głębieniam i i spę­ kaniami. Stan zachowania części zachodniej (il. il. 2, 3) jest znacznie lepszy niż części wschod­ niej, gdzie stw ierdza się daleko posunięty stan postępującego zniszczenia (il. il. 4, 5). Objawem tego zniszczenia jest chropowatość powierzchni o dużej porowatości i — co jest szczególnie niepokojące — m ała jej zwięzłość. Masa po­ sadzki ulega ścieraniu naw et przy pocieraniu jej palcem oraz rysow aniu paznokciem. Po­ nadto na wschodniej części posadzki w ystępują bardzo iiczne spękania, odpryski i wykruszenia. Część zachodnia posiada powierzchnię gładką o dużej zwięzłości i znacznie m niejszej liczbie spękań. U bytki i zniszczenia na powierzchni wschodniej części posadzki widoczne są szcze­ gólnie w yraźnie na zdjęciach wykonanych w podczerwieni (il. 6).

BA D A NIA G IP SO W E J M ASY P O S A D Z K I

Badania w stępne m ateriału, z którego jest w ykonana rytow ana posadzka zostały przepro­ wadzone w sierpniu 1961 r. przez m gr T. Os- mólskiego i m gr A. Rydzewskiego na próbce objętości ok. 1 cm 3. Badania w ykazały, że cię­ żar objętościowy masy posadzki wynosi 1,58 G/cm3 porowatość efektyw na 28,3%, twardość

7. D ro b n o k ry sta lic zn a m a sa gipsow a. Ś w iatło p rze­ chodzące. Pow . 45 X

7. M asse en p lâ tre fin e m e n t c ristallin e. L u m iè re tra v e rs a n te , agr. 45 X

8. D uże k ry sz ta ły gipsu, częściow o zniszczone o raz zia rn a ceram ik i (czarne n ie re g u larn e ), m niejsze i w iększe ow alne pory. Ś w iatło przechodzące. Pow .

45 X

8. G rands c rista u x de p lâ tre p a rtie lle m e n t d étério ­ rés et g ra in s de céram ique (noirs, irré g u lie rs), fis­ su res ovales p lus p e tite s o u p lu s grandes. L u m iè re

tr a v e rs a n te , agr. 45 X

wg skali Mohsa 2. Skład m ineralogiczny masy zgodnie z mikroskopową analizą planim etrycz- ną przedstawia się w przybliżeniu następująco: krystalicznego gipsu ok. 96°/a, kalcytu ok. 2%>, substancji ilasto-żelazistych ok. 2%; kw arc w ilościach śladowych. Następnie w końcu 1961 r. zostały przeprowadzone przez d r B. Penkalową szczegółowe badania próbek pobranych z pięciu różnych miejsc posadzki krypty. Z naw y pół­ nocnej z powierzchni spoza posadzki ornam en­ towanej pobrano jedną próbkę. Ze wschodniej części posadzki rytowainej pobrano ze zniszczo­ nej powierzchni 6 małych kawałków i ponadto po jednej próbce z uszkodzonej południowej części posadzki i z rękaw a starca. Z zachodniej części posadzki pobrano próbkę z uszkodzonego naroża południowo-zachodniego w postaci większego kawałka. Próbka ta, po częściowym w ykorzystaniu do badań, została umieszczona na dawnym miejscu.

Badania mikroskopowe przeprow adzono w świetle spolaryzowanym przechodzącym i od­ bitym. Ciężar objętościowy m asy posadzki, który wyniósł 1,685 G/cm3 oznaczono na próbce z jej części zachodniej.

W y n i k i b a d a ń p r ó b k i p o b r a n e j z z a c h o d n i e j c z ę ś c i p o s a d z k i . Ma­ kroskopowo masa próbki wykazuje stru k tu rę bardzo drobnoziarnistą, zwięzłą z widocznymi licznymi większymi porami, barw a m asy kre- mowo-różowa. Próbka nie w ykazuje osłabienia struktury, natom iast wyraźnie zaznacza się na niej w arstew ka zewnętrzna o grubości ponad 2 mm o bardzo zwięzłej, nieporow atej, k ry sta­ licznej strukturze. Pod lupą dw uokularow ą o

9. P u s ta p rz e strz e ń z otoczką po dużym k ry sz ta le gipsu. Ś w iatło przechodzące. P ow . 45 X

9. E space vide laissée p a r u n g ra n d c rista l de p lâ t- tr e av e c m em b ran e. L u m iè re tr a v e rs a n te agr. 45 X

10. O kruch ce ra m ik i w d ro b n o zia rn istej zw ięzłej m a ­ sie gipsow ej. Ś w iatło odbite. Pow . 7 0 X

10. M iette d e céram iq u e dans la m a sse en p lâ tr e fin em en t crista llin e com pacte. L u m iè re réfléc h ie ,

agr. 70 X

11. Liczne p o ry i d ro b n e o k ru ch y m asy ceram icznej (ciem ne), U góry cienka w a rste w k a z e w n ętrzn a .

Ś w iatło odbite. P ow . 70 X

11. F issu res n o m b reu se s e t m ie tte s fines de la m a sse cé ram iq u e (foncés). En h a u t: couche fin e e x té rie u re .

L u m iè re réfléchie, agr. 70 X

powiększeniu 85 X widać linię graniczną m ię­ dzy zew nętrzną w arstew ką a sąsiadującą z nią masą posadzki. Badania mikroskopowe w ykaza­ ły, że m asa posadzki jest zbudowana z bardzo drobnokrystalicznego gipsu (C aS04 · 2H30 ) (il 7). W masie tej widoczne są duże kryształy gipsu częściowo zniszczone, o w ym iarach 0,25—0,85 mm; niekiedy dochodzące do 1 m m (il. 8). Wi­ doczne są również puste przestrzenie po w y­ ługowanych kryształach gipsu, z których po­ zostały tylko otoczki (il. 9). Ponadto w masie posadzki w ystępują bardzo liczne okruchy m a­ sy ceramicznej o w ym iarach dochodzących do 0,8 mm, kształtach nieregularnych, ostrokra- wędzistych o zabarw ieniu od jasno- do ciemno­ czerwonego lub brunatnego (il. 10). Sporadycz­ nie w ystępują ziarna kw arcu i kryształki kal- cytu. N atam iaśt substancje ilasto-żelaziste są rozproszone w postaci zanieczyszczeń w ew nątrz większych kryształów gipsu. W masie gipso­ wej w ystępują liczne owalne, zam knięte pory oraz liczne, bardzo drobne izotropowe ziarna niezidentyfikowane, które mogą być cząstecz­ kam i węgla, niespalonego w czasie w ypału ka­ mienia gipsowego. Na zdjęciu (il. 11) w yraźnie widoczna jest cienka w arstew ka w ystępująca na zew nętrznej powierzchni próbki.

W y n i k i b a d a ń p r ó b e k p o b r a ­ n y c h z e w s c h o d n i e j c z ę ś c i p o ­ s a d z k i . Makroskopowo w szystkie próbki po­ siadają budowę bardzo drobnoziarnistą, poro­ watą, barw ę kremowo-różową oraz w ykazują wyraźne osłabienie spoistości i naruszenie p ier­ w otnej stru k tu ry . Na kilku próbkach widać drobne, źle przylegające łuski w arstew ki ze­ w nętrznej. Na części powierzchniowej próbek w ystępuje największe osłabienie s tru k tu ry i znaczne zm niejszenie tw ardości masy. Badania

12. Część w schodnia posadzki. Liczne ow alne pory w idoczne w p o ro w a te j m a sie gipsow ej. Ś w iatło p rz e ­

chodzące. Pow. 45 X

12. P a rtie o rien tale du p lan ch er. F issu res ovales n o m ­ b reuses v isibles d a n s la m asse d e p lâ tre poreuse.

L u m iè re tr a v e rs a n te , agr. 45 X

13. Częściowo zniszczony k ry sz ta ł gipsu. Ś w iatło przechodzące· Pow. 45 X

13. C rista l d e p lâ tre p a rtie lle m e n t d étério ré. L u ­ m iè re tra v e rs a n te , agr. 45 X

14. P u s te p rz e strz e n ie po częściowo zniszczonych k ry sz ta ła c h gipsu, w idoczne otoczki. Ś w iatło p rz e ­

chodzące. Pow . 45 X

14. E spaces vides ap rè s les c rista u x d e p lâ tre p a r­ tie lle m e n t d étério rés, m e m b ran es visibles. L u m ière

tr a v e rs a n te , agr. 45 X

m ikroskopowe wykazały, że w drobnoziarnistej masie gipsowej (il. 12) tkw ią tylko nieliczne, częściowo zniszczone większe kryształy gipsu (il. 13). Większość dużych kryształów gipsu uległa zniszczeniu, pozostały tylko puste prze­ strzenie z zachowanymi niekiedy resztkam i kryształu, przeważnie w formie otoczek (il. 14). W ystępujące w masie gipsowej liczne ziarna ceram iki posiadają kształty ostrokraw ędziste. Sporadycznie w ystępują pojedyńcze ziarna kw arcu, kalcytu i substancje ilasto-żelaziste oraz ponadto 'liczne, bardzo drobne ziarna nie­ zidentyfikow anej czarnej substancji. Badania w

świetle odbitym w ykazały nierówność i chro­ powatość powierzchni (il. 15). W porów naniu z próbką z zachodniej części posadzki, masa jej części wschodniej w ykazuje zwiększoną poro­ watość i wyługowanie nie tylko większych kryształów gipsu lecz także części drobnych kryształów gipsu tw orzących masę.

W y n i k i b a d a ń p r ó b k i p o b r a n e j z n a w y p ó ł n o c n e j n i e o r n a m e n t o - w a n e j p o s a d z k i k r y p t y Makroskopo­ wo masa próbki jest drobnoziarnista, niejedno­ rodna, spękana, barw y kremowo-różowej, z mniejszym i lub większymi zam kniętym i

po-17. P u sta p rze strzeń z otoczką po dużym k ry szta le gipsu i d w a ziarn a k w a rc u (białe zaokrąglone).

Ś w iatło przechodzące. Pow. 45 X

17. E space laissée vide a p rè s un g ra n d c rista l de p lâ tre et d eux g rain s d e q u a rtz (blancs, arro n d is),.

L u m iè re tra v e rs a n te , agr. 45 X

15. L iczne zia rn a ceram ik i (ciemne) w idoczne na n ie ró w n e j pow ierzchni. Ś w iatło odb ite. Pow . 70 X 15. N o m b reu x g rain s de cé ram iq u e (foncés) visibles s u r u n e su rfa ce inégale. L u m iè re réfléchie, agr. 70 X

16. Część północna naw y. D uże zia rn a gipsu w d ro b ­ n o z ia rn iste j m asie gipsow ej. Ś w iatło przechodzące.

Pow. 45 X

16. P a r tie se p te n trio n a le de la nef. G ran d s g rain s de p lâ tre dans une m asse de p lâ tre fin e m e n t c r i­

sta llin e. L u m iè re tr a v e rs a n te , agr. 45 X

18. Z ia rn a ceram iki w idoczne na n ieró w n ej, p o ro ­ w ate j pow ierzchni. Ś w iatło odbite. Pow . 70 X

18. G rains de cé ram iq u e visibles su r une su rfa ce poreuse et inégale. L u m iè re réfléc h ie , agr. 70 X

ram i. P artie powierzchniowe w ykazują większą porowatość i w yraźne osłabienie stru k tu ry . Na próbkach nie stwierdzono śladów obecności w ierzchniej w arstew ki o większej spoistości. Badania mikroskopowe w ykazały obecność w drobnoziarnistej krystalicznej masie gipsowej dużych kryształów gipsu częściowo zniszczo­ nych (il. 16) oraz pustych przestrzeni po k ry ­ ształach gipsu, z których pozostała zew nętrzna otoczka (il. 17). Ziarna ceram iki są większe i jest ich więcej w porów naniu z innym i prób­ kam i (il. 18). Ziarna kw arcu są liczniejsze i po­ siadają w ym iary 0,1—0,2 mm (il. 19). Zaw ar­ tość kalcytu i substancji ilasto-żelazistej jest niewielka, tak jak w poprzednich próbkach. N atom iast ilość owalnych, zam kniętych por — bardzo duża, jak również drobnych bliżej nie zidentyfikow anych ziarenek barw y czarnej. W ziarnach ceram iki badanych przy powięk­ szeniu 150X stwierdzono obecność licznych drobnych ziarenek kwarcu, co w skazuje na to,

19. Z ia rn a k w a rc u (białe) w m a sie ceram icznej (czarnej). Ś w iatło przechodzące. Pow . 150 X 19. Graitns de q u a rtz (blancs) d a n s la m asse c é ra m i­

que (noire). L u m iè re tra v e rs a n te , agr. 150X

20. P ły ta m ero w iń sk a. D uży k ry sz ta ł gipsu częścio­ wo zniszczony. Ś w ia tło przechodzące. Pow . 45 X 20. P laq u e de l’époque m éro v in g ien n e. G ra n d c ri­ sta l d e p lâ tre p a rtie lle m e n t d é té rio ré . L u m iè re t r a ­

v e rsa n te , agr. 45 X

że do m asy ceramicznej dodawano drobnego piasku kwarcowego.

B a d a n i a p r ó b k i p o c h o d z ą c e j z g i p s o w e j p ł y t y i n a g r o b n e j z e p o ­ k i M e r o w i n g ó w . Próbka została pobrana przez m gr M. Kozińską z płyty nagrobnej zn aj­ dującej się w Muzeum C arnavalet w Paryżu. Badania mikroskopowe wykazały, że w podsta­ wowej drobnoziarnistej masie gipsowej tkw ią duże kryształy gipsu częściowo zniszczone (il. 20). Oprócz tych kryształów widoczne są sku­ pienia igiełkowatych i soczewkowatych krysz­ tałów gipsu (il. 21). W masie gipsowej widoczne są liczne okrągłe pory (il. 22) oraz okruchy

ce-21. P ły ta m erow ińska. Duży k ry sz ta ł gip su o raz sk u p ie n ia igiełkow ate i soczew kow ate m n ie jsz y ch k ry szta łó w gipsu. Ś w iatło przechodzące· P ow . 45 X 21. P la q u e de l’époque m érovingienne. G ra n d c rista l de p lâ tre et co n c en tra tio n s aiguilleuses e t le n tille u se s de plus p e tits c rista u x de p lâ tre . L u m iè re tr a v e r ­

sa n te, agr. 45X

22. P ły ta m ero w iń sk a. Zniszczone w iększe k ry sz ta ły gipsu. O w alne za m k n ię te pory (czarne). O s tro k ra - w ędziste (czarne) o k ru c h y ceram ik i. D uże z ia rn o

k w arcu (białe). Ś w iatło przechodzące. Pow,. 45 X 22. P la q u e de l’époque m éro v in g ien n e. P lu s g ra n d s c rista u x d étério rés. F issu res ovales fe rm é e s (noires). M iettes d e céram iq u e a u x a rê te s tra n c h a n te s (noires). G ran d s c rista u x de q u a rtz (blancs). L u m iè re tr a v e r ­

sa n te, agr. 45 X

ramiczne o nieregularnych, ostrokraw ędzistych kształtach. Ziarna kw arcu w ystępują spora­ dycznie. W szlifie stwierdzono tylko nieliczne puste przestrzenie po ziarnach gipsu, co w ska­ zywałoby na mniejszy stopień w yługowania masy. Wielkość ziarn jest zbliżona do wielkości oznaczonej dla m asy posadzki z Wiślicy.

W n i o s k i . Uzyskane w yniki badań po­ zwalają na ustalenie następującego sposobu wykonania gipsowej m asy posadzki. Do gipsu palonego jako spoiwa dodawano jako w ypeł­ niacz zmielony n atu ra ln y kam ień gipsowy, a jako barwinika — rozdrobnioną masę ceramicz­ ną. Masa ta mogła pochodzić z w ypalonej gliny lub z rozdrobnionej ceram iki. K warc i sub­ stancje ilaste obecne w masie gipsowej znaj­ dowały się prawdopodobnie jako zanieczyszcze­ nia w kam ieniu gipsowym. Niewielka zawartość rozproszonego w ęglanu w apnia pow stała praw ­ dopodobnie na skutek późniejszej karbonizacji m asy gipsowej pod wpływ em dw utlenku węgla zawartego w powietrzu. Obecne w masie w du­ żej ilości owalne, zam knięte pory powstały jako pęcherzyki pow ietrza przy zarabianiu i n a ­ kładaniu masy. Drobne niezidentyfikow ane czarne ziarenka mogą być cząstkami niespalo- nego węgla, k tó re dostały się do gipsu podczas jego wypalania. Ciężar objętościowy m asy był oznaczony dw ukrotnie i w ykazuje pewną róż­ nicę. Różnica ta, powstała na skutek zbadania próbek pochodzących z różnych części posadz­ ki — wschodniej i zachodniej, co potwierdza większe wyługowanie i zniszczenie jej części wschodniej.

Samo w ykonanie ornam entow anej posadzki gipsowej miało prawdopodobnie przebieg n a­ stępujący. Przygotow aną z wyżej omówionych składników masę w ylewano na w arstw ę k ru ­ szywa ułożoną na podłożu z piasku i w yrów ny­ wano. Następnie w kilka godzin później na tw ardniejącą powierzchnię posadzki nakładano cienką w arstw ę z m asy gipsowej, nie zaw iera­ jącej jako wypełniacza rozdrobnionego kam ie­ nia gipsowego. Masa bez wypełniacza nadaw ała powierzchni posadzki większą twardość i szczel­ ność. Po stw ardnieniu posadzki wykonywano rytem rysunek, a następnie wypełniano ry ty masą gipsową zabarwioną na czarno.

Porównanie posadzki gipsowej z Wiślicy z nagrobną płytą gipsową z epoki Merowingów wykazało, że technologia w ykonania obu mas jest podobna. I tu i tam zastosowano jako w y­ pełniacz rozdrobniony kam ień gipsowy, a ja­ ko barw nik — ceramikę. Stosunki ilościowe po­ szczególnych składników są podobne, jak rów ­ nież uziarnienie. N atom iast stan zachowania p łyty m erow ińskiej jest znacznie lepszy, gdyż masa jest spoista i kryształy gipsu nie w yka­ zują większego zniszczenia. N agrobna płyta m erowińska, chociaż starsza, nie uległa znisz­ czeniu, gdyż znajdowała się prawdopodobnie w bardziej sprzyjających w arunkach, niż po­ sadzka z Wiślicy.

W Y N IKI BADAN NAD ODTW ORZENIEM MASY G IPSO W EJ, Z K T Ó R E J W YKONANO P ŁY T Ę

RYTOW ANĄ POSA DZK O W Ą W W IŚLIC Y

O p r a c o w a n i e t e c h n o l o g i i m a s y g i p s o w e j i z b a d a n i e j e j w ł a ś c i ­ w o ś c i . O dtworzenie imasy gipsowej miało na celu uzyskanie odpowiedniego m ateriału do uzupełnienia większych szczelin i ubytków w posadzce, jak również ew entualne uzupełnienie jej brakujących fragm entów , głównie w części wschodniej. Opierając się na w ynikach badań m akro- i m ikroskopowych próbek pobranych z posadzki, ustalono jako granice wymiarów ziaren wypełniacza gipsowego 0.5—1 mm, masy ceramicznej 0,0—0,8 mm. Masę ceramiczną przygotowano ze zm ielenia czerepu doniczki barw y ceglasto^czerwonej. Jako spoiwa użyto estrichgipsu o własnościach zestawionych po­ niżej: stopień zmielenia Pozostałość na sicie: 2,0 m m — 0,0% 1,0 m m — 0,1% 0,6 mm — 1,6% 0,2 m m — 10,3% 0,09 mm — 22,0% przechodzi przez sito 0,09 m m — 65,7%

czas wiązania Czas wiązania

Rodzaj Vicata

gipsowy cementowy (300 g)

początek 4 godz. 50 m in. 10 godz.

koniec 14 godz. 20 m in. 16 godz. 40 min.

w ytrzym ałość beleczek w ykonanych z zaczynu W

normowego o w skaźniku wodnym = 0,34, przechowywanych przez 48 godzin w formach pod stale wilgotną tkaniną, po rozformowaniu, 12 dni w atm osferze o wilgotności względnej nie mniejszej niż 80% i tem peraturze ok. 18° oraz dalsze 14 dni w w arunkach otoczenia wy­ niosła: w kG/cm2:

na ściskanie po: na zginanie po: 14 dniach 28 dniach 14 dniach 28 dniach

197 280 48 70

Skład masy oznaczono na podstawie szeregu zarobów próbnych, porów nując otrzym ane próbki m asy z próbką pochodzącą z zachodniej części posadzki. Do badań porównawczych wy­ brano próbkę z posadzki nie w ykazującą wi­ docznych zniszczeń. Z próbki te j wykonano również szlif mikroskopowy do badań porów­ nawczych. Ostatecznie ustalony skład m asy był

następujący:

stosunek estrichgipsu do wypełniacza (kamień gipsowy + ceram ika) = 1 :3 wagowo,

ilość ceram iki w stos. do estrichgipsu = 3,5°/o

wagowo,

wskaźnik w odny = 0,3 (stosunek wody do całej masy).

Dojrzewanie m asy przeprowadzano dwoma sposobami: normowe nad wodą i powietrzne, gdyż nie wydawało się możliwe stw orzenie w 'podziemiach kolegiaty warunków dojrzew a­ nia nad wodą. Wynijki badań zestawiono w ta­ blicy 1. Ponadto oznaczono na aparacie G raf- -K aufm ana skurcz liniowy próbek, który po 7 dniach dojrzewania m asy wynosił 0,01 mm, po 14 diniach 0,02 mm a po 28 dniach — 0,03 mm. Skurcz ten jest tak niewielki, że nie zachodzi obawa powstawania szczelin między nałożoną masą a tworzywem posadzki przy ew entualnym w ypełnianiu spękań i ubytków w posadzce.

samą masą dojrzewającą nad wodą. Jednak i w tym przypadku uzyskane w ytrzym ałości na ściskanie i zginanie oraz odporność na ścieranie są wystarczające, a ponadto inależy spodziewać się, że w m iarę upływ u czasu jeszcze wzrosną.

Przeprowadzono również badania przyczep­ ności świeżej masy do tworzywa posadzki, któ­ re wykazały, że przyczepność ta jest n iew ystar­ czająca. W celu poprawienia przyczepności sto­ sowano sm arow anie powierzchni próbki z po­ sadzki w uzupełnianym miejscu klejem POW Mowilith D 50 (polioctan winylu) na czas 5 min. przed nakładaniem masy. Klej POW zapewnia dobrą przyczepność i nie powoduje zmiany za­ barw ienia w miejscu styków. Użycie w tym celu żywicy EPIDIAN 5 z utwardzaczem DMP-10 dawało dobrą przyczepność, jednakże w miejscu styku pozostawał szew barw y b ru ­ natnej. Próbki z opracowanej masy gipsowej poddano również badaniom mikroskopowym

Tabl. 1 Własności wytrzymałościowe masy gipsowej

Ścieralność Rodzaj próbki Ciężar obj. Wytrzymałość na ściskanie k G /c m 2 Wytrzymałość na zginanie kG/cm 2 na tarczy Böhmego cm G/cm s _{7 dni 14 dni 28 dni 7 dni 14 dni 28 dni}

Dojrzewanie normowe

nad wodą 1,695 — — 245,5 — — 67,4 0,4

Dojrzewanie

powietrzne 1,695 85,2 88,8 110 26,8 30,0 37,0 0,47 Czas wiązania —- początek: po 4 godz., koniec: 7 godz. 20 min.

Porównanie w yników badań w ytrzym ałoś­ ciowych beleczek z zaczynu normowego i opra­ cowanej masy w ykazuje spadek w ytrzymałości o ok. 14°/o w przypadku dojrzewania nad wodą, co świadczy o m ałym wpływie w ypełniaczy na wytrzymałość. N atom iast p rzy dojrzew aniu po­ w ietrznym spadek w ytrzym ałości jest bardzo

znaczny i wynosi ok. 60% w porów naniu z tą

w świetle spolaryzowanym przechodzącym i porównano z próbką z zachodniej części płyty.

P o r ó w n a n i e w ł a ś c i w o ś c i o p r a ­ c o w a n e j m a s y z t w o r z y w e m p o ­ s a d z k i . Makroskopowo barw a i stru k tu ra masy gipsowej i tworzywa posadzki są bardzo podobne. Mikroskopowe badania w ykazały jed­ nak pewne różnice. W tworzywie posadzki część

23. M asa. K ry szta ły g ip su w d ro b n o zia rn istej m asie gipsow ej. Ś w iatło przechodzące. Pow . 100 X 23. M asse. C rista u x de p lâ tre dams la m asse de p lâ t­ re fin e m e n t cristallin e. L u m iè re tra v e rs a n te , agr.

100 X

24. P osadzka. P u sta p rz e strz e ń po w yługow anym k ry sz ta le gipsow ym

24. P lan c h e r. Espace laissée vide ap rè s le cristal d e p lâ tr e lessivé

25. P o sad z k a. P u sta p rz e strz e ń po częściow o w y łu ­ gow anym k ry sz ta le gipsu W rogu czarn a p la m a je s t d u ż y m porem . O bok ziarn o ce ra m ik i (czarne).

Ś w ia tło przechodzące. Pow. 100 X

25. P la n c h e r. E space laissée vide a p rè s le c rista l de p lâ tre p a rtie lle m e n t lessivé. A u coin la ta c h e con­ s titu e u n e g ra n d e fissure. A côté — un g rain de cé­

ra m iq u e (noir). L u m iè re tra v e rs a n te , agr. 100X

26. M asa. D ro b n o z ia rn ista m a sa gipsow a z ziarn am i c e ra m ik i (czarne n ie re g u la rn e ) i w iększy ow alny p o r (czarne w p raw y m rogu). Ś w iatło przechodzące.

Pow. 100 X

26. M asse. M asse de p lâ tre fin e m e n t c rista llin e avec g ra in s de cé ram iq u e (noirs, irré g u lie rs) e t une plus g ra n d e fissu re ovale (noire a u coin droit). L u m ière

tra v e rs a n te , agr. 100X

kryształów gipsu uległa wyługowaniu i pozo­ stały z nićh tylko otoczki. Masa gipsowa nie zaw iera czarnych ziaren, których obecność stw ierdzono w tworzywie posadzki. Ziarna ce­ ram iki w posadzce m ają większą rozpiętość w ym iarów , co świadczy o nieodsianiu najg ru b­ szej frakcji. Również niektóre ziarna ceramiki m ają w tw orzyw ie posadzki barw ę szarą, gdyż przypuszczalnie użyty czerep naczynia musiał być nierówno wypalony. W masie gipsowej nie stw ierdzono obecności ziaren kw arcu i sub­ stan cji ilastych, gdyż kam ień gipsowy użyty do w ykonania wypełniacza był bardzo czysty. Nie stw ierdzono również obecności węglanu wapnia, co potwierdza przypuszczenie, że

pow-27. P osadzka. Z ia rn a ceram ik i (czarne) w drobno­ ziarn iste j m asie gipsow ej. Ś w iatło przechodzące.

Pow. 100 X

27. P lan c h er. G rain s de cé ram iq u e (noirs) dans une m asse de p lâ tr e fin e m e n t cristallin e. L u m iè re t r a ­

v ersa n te , agr. 100 X

28. M asa. Z ia rn a ce ram ik i (czarne) i część k ry sz ta łu gipsu oraz ow alne p o ry (czarne) w d ro b n o zia rn istej m asie gipsow ej. Ś w iatło przechodzące. Pow. 100 X 28. Masse. G rain s de céram ique (noirs) et un m o r­ ceau de c rista l d e p lâ tre , ainsi que fissu re s ovales (noires) dans une m asse de p lâ tr e fin e m e n t c ri­

stalline. L u m iè re tr a v e rs a n te , agr. 100 X

stał on w tworzywie posadzki w okresie póź­ niejszym na skutek karbonizacji. Natom iast stru k tu ra samej masy gipsowej, wielkość zia­ ren i ilość okrągłych por w niej w ystępujących jest bardzo zbliżona. Twardość opracowanej masy gipsowej jest, w porów naniu z masą po­ sadzki, nieco mniejsza. Ciężar objętościowy masy gipsowej jest nieco większy od ciężaru objętościowego tworzywa posadzki ze względu na wyługowanie kryształów gipsu. W opraco­ wanej masie gipsowej wszystkie kryształy gip­ su są dobrze zachowane, gdyż ługowanie krysz­ tałów gipsu w środowisku silnie zawilgoconym zachodzi w czasie stosunkowo długim. Nie w y­ konano porównawczych badań w ytrzym ałościo­

wych i ścieralności tworzywa posadzki ze względu na niemożność pobrania próbek odpo­ wiedniej wielkości. Zdjęcia mikroskopowe (il. il. 23—28) ilu stru ją różnice i podobieństwa m ię­ dzy opracow aną masą gipsową a tw orzyw em posadzki.

OD TW O RZENIE M ASY W A RSTEW K I ZE W N Ę T R Z N EJ STW IER D ZO N EJ NA

PO W IE R ZC H N I PO SA D ZK I

W celu odtw orzenia zew nętrznej w arstew ki o większej spoistości i twardości, stw ierdzonej na powierzchni posadzki, zastosowano masę estrichgipsową bez dodatku mielonego kam ie­ nia gipsowego, jednak z dodatkiem mielonej ceramiki o uziarnieniu 0,0—0,5 mm w ilości 3,5% wagowo w stosunku do estrichgipsu. Przygotow aną w ten sposób masę nakładano na powierzchnię próbek, wykonanych z opisa­ nej wyżej m asy w arstew ką o grubości ok. 2 mm po upływie 5 godzin od czasu ich zarobienia. Powierzchnię przed nałożeniem w arstew ki lek­ ko porysowano i zwilżono w celu uzyskania lepszej przyczepności. Następnie próbki prze­ chowywano w w arunkach ustalonych uprzed­ nio dla opracow yw anej masy.

Badania spraw dzające nałożonej w arstew ki wykazały, że odznacza się ona dobrą przyczep­ nością, zwiększoną twardością oraz większą w stosunku do pozostałej części próbki spoistością. W ytrzymałość na ściskanie masy, z której wy­ konano w arstew kę, była bardzo zbliżona do w y­ trzym ałości uzyskanej po 28 dniach dla zaczy­ nu norm ow ego z estrichgipsu i wynosiła 215 kG/cm2. Należy więc uznać, że niewielki do­ datek m ielonej ceram iki wpływa tylko w m a­ łym stopniu na obniżenie wytrzym ałości masy.

O D TW O RZENIE M ASY ZA B A R W IO N EJ NA CZARNO, U Ż Y T E J DO W Y PEŁN IEN IA RYTÓW

RY SUN K U PO SA D ZK I

Badania nad odtworzeniem masy zabarwio­ nej m iały na celu, poza poznaniem składu, opracowanie technologii jej przygotowania. N iektóre bowiem fragm enty rysunku uległy uszkodzeniu i przy konserw acji posadzki może zajść potrzeba uzupełnień.

W y n i k i b a d a ń m a s y u ż y t e j p i e r ­ w o t n i e d o w y p e ł n i e n i a r y t ó w . Do badań pobrano próbkę zabarwionej m asy w ilości poniżej 0,2 g. Próbka była w postaci proszku, barw y czarno-brunatnej. Badania pod lupą dw uokularow ą przy powiększeniu 100 X wykazały, że substancja zawiera drobnokrysta- liczną m asę gipsową, prawdopodobnie drobno zmielone ziarna węgla drzewnego i smołę. Po­ nieważ w owych czasach nie dysponowano in­ nymi czarnym i barw nikam i prócz węgla drzew ­ nego, sadzy i smoły drzewnej, których można by użyć do tego celu, badania oparto na za­ stosowaniu tych substancji jako barwników. O d t w o r z e n i e m a s y z a b a r w i o n e j . W celu odtw orzenia m asy zabarwionej do wy­ pełnienia rytów , wykonano cały szereg prób

i porównano otrzym aną masę z próbką pobra­ ną z ry tu posadzki. Jak wykazały badania, za­ stosowanie sam ej smoły do m asy estrichgipso- wej prowadzi do otrzym ania m asy o barwie brunatnej i konsystencji tw ardoplastycznej. Użycie samego węgla drzewnego do zabarw ie­ nia estrichgipsu daje w efekcie barw ę czarno­ -szarą, lecz masa nie wiąże i nie posiada dosta­ tecznej zwięzłości. Zastosowanie samej sadzy i sadzy z węglem drzewnym nie dało również pozytywnych rezultatów , gdyż masa nie miała odpowiedniej zwięzłości. Dopiero jednoczesne użycie smoły, sadzy i węgla drzewnego pozwo­ liło na uzyskanie masy o prawie czarnej b ar­ wie i dość dużej spoistości i wytrzymałości. Dalsze badania, m ające na celu opracowanie receptury i oznaczenie stosunku poszczegól­ nych składników w masie zabarwionej, prow a­ dzono na próbkach, w których substancjam i barw iącym i była smoła, węgiel drzew ny i sa­ dze. W w yniku tych badań ustalono następu­ jący skład m asy zabarwionej: estrichgips w ilości zależnej od ilości przygotowywanej m a­ sy, sadzy 35%, węgla drzewnego 15°/o i smoły 16°/o — wszystko w stosunku do ilości estrich ­ gipsu. Wskaźnik wodny = 0,64. O trzym ana masa imiała barwę czarną i konsystencję plas­ tyczną. Po kilku dniach stw ardniała i w ykazy­ wała dobrą spoistość i wytrzymałość. Skurcz masy był praw ie niedostrzegalny, co zapewnia dobrą jej przyczepność do tworzywa posadzki.

O PRACO W AN IE M ETODY OCZYSZCZANIA PO W IER ZC H N I POSA DZK I

Jak w ykazały przeprowadzone próby, do oczyszczania posadzki najodpowiedniejszy jest wodny roztwór kw asu siarkowego w stosunku 1 : 4. Kwas siarkowy usuwa z powierzchni po­ sadzki cząsteczki kurzu i brudu nie narusza­ jąc przy tym jej stru k tu ry i nie zm ieniając faktury. Ponadto zabieg ten przyw raca m a­ sie posadzki jej pierw otną różową barwę. Kwas siarkow y bowiem inie wprowadza do masy posadzki gipsowej nowych składników, i z tego względu jego zastosowanie nie budzi zastrzeżeń. W 1962 r. wykonano próbę czy­ szczenia na m ałym fragmencie posadzki k ry p ­ ty. Zabieg, przeprowadzony osobiście przez prof. W. Skalmowskiego, pozwolił na uzyska­ nie całkowicie czystej powierzchni i wydobył pierw otną różową barw ę masy. Po ro ku oczy­ szczony fragm ent nie uległ zabrudzeniu i odci­ nał się w yraźnie od pozostałej powierzchni po­ sadzki.

N atom iast próba nadania własności hydro­ fobowych oczyszczonej powierzchni (inny frag ­ ment) przy użyciu 5°/o wodnego roztw oru m e- tylosilikonianu potasu wykazała, że w w aru n ­ kach panujących w podziemiach kolegiaty powstają na zabezpieczanej powierzchni w y­ kw ity soli (węglan potasu). W w arunkach la­ boratoryjnych nie stwierdzono występow ania wykwitów na próbce pochodzącej z zachodniej części posadzki.

OPRACOW ANIE M ETODY U Z U P E Ł N IA N IA DROBNYCH SZC ZELIN I SPĘ K A Ń

NA PO W IER ZC H N I PO SA D Z K I

Przeprowadzone próby wykazały, że do w y­ pełnienia drobnych szczelin można użyć mlecz­ ka gipsowego, uzyskanego przez zarobienie gipsu półwodnego wodą w stosunku 1 : 1,5. Stosunek ten jest zm ienny i zależy od sze­ rokości w ypełnianej szczeliny. Dia uzyskania różowej barw y należy dodawać do mleczka gipsowego odpowiednią ilość pyłu ceramiczne­ go, przesianego przez sito o średnicy oczek 0,075 mm. Zabieg w ypełniania szczelin można wykonać przy użyciu strzykaw ki lekarskiej. Grubość igły należy dobierać do szerokości szczeliny i gęstości mleczka gipsowego.

ZA KO Ń CZEN IE

Przeprowadzone badania pozwoliły na po­ m yślne rozwiązanie w szystkich problem ów związanych z przyszłym i pracam i konserw a­ torskim i, jakim będzie należało poddać ryto- waną posadzkę gipsową w Wiślicy dla uchro­ nienia jej przed dalszym niszczeniem. D otych­

czasowa obudowa posadzki, zainstalowanie nad nią lampy ogrzewniczej i w iatraczka ogrzew- czo-osuszającego, a w razie potrzeby instalo­ w anie dodatkowego piecyka, pozwoliło na przetrw anie przez posadzkę okresu przejścio­ wego. Urządzenia te spełniają dotychczas ro ­ lę prowizorycznej klimatyzacji. Z uwagi jed­ nak na znaczne rozm iary podziemia kolegia­ ty, wymaganych efektów klim atyzacji trudno w tych w arunkach oczekiwać. W okresach szczególnego nasilenia wilgotności wiosną i je­ sionią pojawia się przejściowo na posadzce subtelny nalot pleśni, który wysycha w okre­ sach sprzyjających. Również na skutek pro­ wadzenia w podziemiu robót budowlanych po­ sadzka pokryła się w arstw ą kurzu, co nie po­ zostaje bez w pływ u na stan jej zachowania. Z tego względu pokrycie posadzki gablotą po­ winno być wykonane jak najszybciej, co poz­ woli na stw orzenie odpowiednich w arunków tem u cennemu zabytkowi.

D r B a rb a ra P e n k alo w a | M gr T eresa C iachow a

K a te d ra C hem ii i Technologii ; M a teria łó w B udow lanych

P o lite ch n ik i W arszaw skiej

PROBLÈMES SUR LA CONSERVATION DU PLANCHER DE PLÂTRE GRAVÉ DÉCOUVERT DANS LA CRYPTE ROMANE DANS LES SOUTERRAINS DE L’ÉGLISE COLLÉGIALE À WIŚLICA

L ’a rtic le discute les ré s u lta ts d e re c h e rc h e s e ffe c ­ tu ées .par la F acu lté de C him ie e t de la T echnologie d u M a térie l de B â tim en t qui se rv e n t de base p o u r l’é lab o ratio n des m éth o d es de co n serv atio n d u p la n ­ cher en p lâ tre p ro v e n a n t p ro b a b le m e n t d u X II-è m e siècle.

L a v a le u r im p o rta n te d e l’o b je t d ’a r t ex ig ea it des tra v a u x p ré p a ré s co n v e n ab lem e n t q ui ré s o u ­ d ra ie n t a v a n ta g e u se m e n t tous les p ro b lèm es to u c h a n t à sa conservation.

D ans la p rem ière p h a se des tra v a u x , des analyses p récises f u re n t effectu ées su r les éc h a n tillo n s pris des d iffé ren te s p a rtie s d u p la n c h e r p o u r d é te rm in e r sa stru c tu re , sa com position m in é ra lo g iq u e e t l’é ta t de sa réaction. Ces ép re u v e s o n t d é m o n tré que le p la n ch e r est p ré p a ré d ’une m asse e n p lâ tre où le rôle de rem p lisse u r jo u a it la p ie rre de blocage en p lâ tre ém iettée e t le rôle d e c o lo ra n t — la c é ra m i­ que ém iettée égalem ent. Les c rista u x d u re m p lisse u r d e p lâ tre o n t subi un lessivage trè s av a n cé q u i p o u r la p lu p a rt a laissé des espaces vides.

Vu q u ’a u cours d e la co n serv atio n d u p la n ch e r, la n éc essité de re m p lir les espaces vides p e u t s’a v é ­ r e r iplus g ran d e , on a éla b o ré à la b ase d es ré s u lta ts d ’analyses effectuées su r la m asse d u p la n c h e r, une technologie de p re p a ra tio n d e la m asse en p lâ tre

c o rresp o n d a n t à la m a tiè re de la q u elle le p la n c h e r a été p ro d u it. On a ég alem en t an a ly sé les p ro p rié té s de la m asse p ré p a ré e en les c o m p aran t à celles de la m a tiè re p re m iè re d u p lan ch er.

On a ég a le m en t tra v a illé la tech n o lo g ie de la m asse te in te e n couleur n o ire ré p o n d a n t à la m asse em ployée pour re m p lir les e n tailles b u rin ée s. L ’É stric h p lâ tre a été em ployé en q u a lité de lia n t, e t le poix, le n o ir de fum ée ain si que le ch a rb o n de bois en ta n t que colorant.

P o u r re m p lir les cra q u e lu re s e t les fen te s in s i­ gnifiantes, on a em ployé la m é th o d e q ui consiste à les re m p lir de la it de p lâ tre . Il a été é ta b li q u e p o u r n e tto y e r la su rfa ce d e p la n ch e r, l ’acide su l-p h u riq u e d élay é co n v en ait le m ie u x ca r il d é b a - rasse la su rfa ce de to u te s sa letés e t po u ssières et lui re s titu e sa co u leu r rose o riginaire.

L ’acide su lp h u riq u e n ’e x e rc e au cu n e in flu e n ce n u isib le su r la m asse du p la n c h e r p u isq u ’au cu n n o u ­ v ea u com posant n ’y est in tro d u it.

L ’a rtic le d iscute é g a le m en t les effo rts ap p o rté s ju s q u ’à p rése n t p o u r m e ttre fin a u procès d e d es­ tru c tio n , et p ré se n te le p ro je t de co u v rir le p la n ­ ch e r d ’u n e v itre de p ro te c tio n in sta llé e avec con­ d itio n n em e n t d ’air.