Wpływ rozwoju technologii produkcji oraz higieny na architekturę przemysłową na przykładzie dawnej rzeźni we Wrocławiu

Agnieszka Gryglewska,Piotr

Gerber

Wpływ rozwoju technologii

produkcji oraz higieny na

architekturę przemysłową na

przykładzie dawnej rzeźni we

Wrocławiu

Ochrona Zabytków 55/3/4, 261-278

2002

Agnieszka Gryglewska, Piotr Gerber

architekci

Instytut H istorii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki W rocławskiej

WPŁYW ROZWOJU TECHNOLOGII PRODUKCJI ORAZ HIGIENY

NA ARCHITEKTURĘ PRZEMYSŁOWĄ XIX-XX WIEKU

NA PRZYKŁADZIE ZESPOŁU DAWNEJ RZEŹNI WE WROCŁAWIU

W

„Polmięs”, do momentu jej zburzenia w paździer­ niku 1999 r. była największym tego typu zespołem istniejącym w Polsce, a jednym z największych zbudo­ wanych w Niemczech w końcu XIX w. Była dziełem Georga Osthoffa', zaliczanego do najlepszych architek­ tów projektujących tego rodzaju budynki w Niemczech, teoretyka i autora specjalistycznych podręczników.

W rocławski zakład jest przedstawiony w artykule w kontekście podobnych europejskich i niemieckich założeń rzeźni w dużych miastach. Artykuł zawiera historię i przyczyny p o w stan ia p ierw szych rzeźni publicznych w XIX w. w Europie i w Niemczech; ty­ pologię zabudowy w XIX i XX w.; informacje na tem at zmian w dziedzinie technologii produkcji i hi­ gieny do lat 30. XX w., które miały wpływ na rodzaj i skalę zabudowy zakładów. O m aw ia architekturę n ie m ie c k ic h rzeźni, ukazując głów ne zasady, jakim ta architektura - zarazem kom unalna i przemysłowa - była podporządkowana.

W opracowaniu artykułu szczególnie pomocne były podręczniki takich autorów, jak: J. H ennicke2, G. O s t h o f f , F. M oritz4, J. de L o v e r d o \ O. Schwarz'1, O. K am m el7, wydaw ane od lat 60. XIX w. do lat 30. X X w. Obok historii om aw iane w nich były przy­ kłady architektury i rozwiązań technicznych. Autorzy podręczników z lat 50. i 60. XX w. kładli natomiast większy nacisk na funkcję i technologię, nie podej­ mując tem atu architektury (prace Otta R asen ack a, W in c e n te g o P e z a c k ie g o ) 8. O m ó w ie n ia p rojektów ukazyw ały się w specjalistycznych czasopism ach b u d o w la n y c h takich, jak: „D eutsche B au z e itu n g ” , „B augew erkszeitung”, „Technische G em eindeblatt” , „ W o c h e n b latt für A rch ite k te n und I n g e n ie u re ” . Źródłem informacji na temat wrocławskiego zakładu były dokum enty zgromadzone w Archiwum B u d o w ­ lanym Miasta W rocław ia (projekty) i w Archiw um Państwowym we Wrocławiu (pisma dokumentujące p rzy g o to w an ia do bu d o w y i sam ą b u d o w ę )9 oraz księga pam iątkow a z 1900 r .10.

1. G. Kokkelink, M. Lemke-Kokkelink, Baukunst in N orddeutsch­

land. A rchitektur und K unsthandwerk der Hannoverschen Schule 1850-1900. Hannover 1998, s. 345, 555; S. Tholl, Preußens blutige M auern. D er Schlachthof als öffentliche Bauaufgabe im 19. Jahr­ h u n d ert. W alsheim 1995, s. 396; G. O sthoff, Schlachthöfe und

V iehm ärkte... por. przyp. 3, s. III, V. Georg O sthoff by! architek­

tem i teoretykiem architektury; studiow ał na Politechnice w K arls­ ruhe oraz u C onrada W ilhelm a Hasego na Politechnice w Hano­ werze ( 1864, 1876-1878). W latach 80. XIX w. wykonał liczne pro­ jekty budynków prywatnych i użyteczności publicznej; pracował na stanowisku architekta królewskiego i magistrackiego w Oldenburgu (od 1883 r.) i architekta miasta Plauen w Zachodniej Saksonii (od 1888 r.). Był jednym z propagatorów rzeczowej i funkcjonalnej architektury „szkoły hanowerskiej" i jej ceglanych form północno- niem ieckiego neogotyku (budynek straży pożarnej am Haarentor w O ldenburgu, 1880-1881). Posługiwał się również formami włos­ kiego renesansu (projekt hali targowej w Plauen. 1887). W ostat­ nich latach XIX w. O sthoff pracował firmie „Technisches Geschäft zum Entwerfen und Ausführen von Schlachthöfen, Viehmärkten und M arkthallen" w Berlinie, specjalizując się w projektowaniu rzeźni, targów zwierząt rzeźnych i hal targowych. Zaprojektował rzeźnie m.in. w: Schwerin (1886), Plauen (1887), Tilsit (1892), Halle (1893). Wesel ( 1894). Cottbus, Apolda, Solingen, Düren. Do najw iększych projektow anych przez O sthoffa założeń należą rzeźnie we W rocławiu (1893-1896) i Dusseldorfie (1896-1899). Był jednym z najszerzej znanych niemieckich autorów podręcz­ ników na temat budowy rzeźni i targów zwierząt rzeźnych. Jeszcze na początku XX w. jego opracowania traktowane były jako prace

podstawowe w tej dziedzinie. W latach 1879-1894 ukazało się dru­ kiem ponad dwadzieścia jego publikacji na ten temat - artykułów w fachowych czasopismach budowlanych („Zentralblatt der Bau­ verwaltung” , „Deutsche Bauzeitung” , „Wochenblatt für Architek­ ten und Ingenieure” , „Deutsches Baugewerksblatt”) oraz co naj­ mniej 9 podręczników.

2. J. Hennicke, Bericht über Schlachthäuser und Viehmärkte in

D eutschland, Frankreich, Belgien, Italien, E ngland und der Schweiz. Im Aufträge des M agistrats der königl. Haupt- und Residenzstadt Berlin erstattet, Berlin 1866.

3. G. Osthoff, Schlachthöfe und Viehmärkte, (w:) Handbuch der

Architektur, t. 4, cz. 3, Darmstadt 1884; tenże, Schlachthöfe und Viehmärkte der N euzeit, 2 wyd., Leipzig 1903.

4. F. M oritz, Schlachthöfe und Viehmärkte, (w:) Handbuch der

Architektur, t. IV, cz. 3, z. 2, Gebäude fü r Lebensm ittelversorgung,

3 wyd., Leipzig 1909.

5. J. de Loverdo, Les abattoirs p u b lics, Paris 1906.

6 . 0 . Schwarz. Bau, Einrichtung und Betrieb öffentlicher Schlacht-

und Viehhöfe, Berlin 1894. 1903, 1912.

7. O. K am mel, Schlacht- und V iehhofbau in neuer Z eit (W inke

f ü r S ch lachthof bauende Städte), Berlin 1936.

8 . 0 . Rasenack, Richtlinien fü r Schlachthof - Bau und - E ntw ick­

lung, Hannover 1952.

9. Archiwum Budowlane Miasta W rocławia (ABmW): sygn. 1031­ 1034, V I-59; Archiwum Państwowe we W rocławiu (APWr): B u­

dow nictw o miejskie i nadzór budow lany, sygn. 596-975, sekcja 53: Rzeźnia miejska i zagroda dla bydła, 1877-1896.

W spółczesne opracow ania na temat rzeźni są rzadkie i dotyczą przede wszystkim projektów ich adaptacji. Przytej okazji om aw iana jest historia za­ bytkowych zespołów ". C ennym opracow aniem jest książka Stefana Th o lla12 z 1995 r. o historii i architek­ turze pruskich rzeźni z XIX w., niestety, z pom inię­ ciem przykładów z obszaru dzisiejszej Polski - Śląs­ ka, Wielkopolski i Pomorza.

Konieczne jest uzupełnienie badań na temat d a w ­ nych zespołów architektonicznych rzeźni i targów zwierząt rzeźnych z przełomu wieków XIX i XX na terenie dzisiejszej zachodniej i północnej Polski (np. w G dańsku, B y dgoszczy, Szczecinie, Poznaniu). Obszar ten odpow iada ziem iom należącym w okresie rewolucji przemysłowej do Prus, a od 1871 r. do II wojny światowej do zjednoczonych Niemiec. Na terenie dawnych zaborów rosyjskiego i austriackiego porównywalnie duże zakłady nigdy nie powstały. Szczegółowe badania powinny jak najszybciej objąć zespoły XIX -w iecznych rzeźni w dużych, na przeło­ mie XIX i XX w. ponad stutysięcznych miastach oraz zaw ierać ocenę o b ec n e g o stanu zac h o w a n ia i pro ­ pozycję ich ochrony.

Publiczne rzeźnie w XIX i na początku

XX w. w Europie. Rys historyczny

Jednym z najw ażniejszych zadań administracji d u ­ żych, przeludnionych miast europejskich 2 połowy XIX w. było zaopatrzenie ludności w świeżą i zdro­ wą żywność. Aprowizacja odbyw ała się w kom unal­ nych budowlach hal targowych, spichlerzy i hal zbo­ żowych oraz rzeźni i targów zwierząt rzeźnych.

W ysoka jakość sprzedawanej żywności była za­ pewniona dzięki kontroli miejskich służb policji sani­ tarnej. Około połowy XIX w. powszechna była opinia, że pozyskanie zdrowych zwierząt do uboju i profes­ jo nalne przebadanie mięsa przeznaczonego na sprze­ daż jest m ożliwe tylko dzięki scentralizowaniu s p rze­ daży i uboju zw ierząt w p u b lic z n y c h 11, a nie w pry­ watnych rzeźniach i na targowiskach. Zgrupowanie w jednym miejscu czynności w ykonyw anych w rzeź­ ni dawało korzyści higieniczne, ekonom iczne i so­ cjalne. Ułatwiało zapewnienie higieny żywności, za­ pobiegało skażeniu wody gruntowej oraz eliminowało

uciążliwe hałasy i nieprzyjemne zapachy, dzięki usy­ tuowaniu rzeźni na granicy osiedli14.

Publiczne rzeźnie, w których badano zwierzęta, znane były ju ż w starożytnym Rzymie. U d o k u m e n to ­ wane są przepisy dotyczące oględzin w rzeźniach, w p ro w a d z o n e w niem ieckich m iastach w ś r e d n io ­ wieczu. Hale miejskich rzeźni, zwane K u tte lh ö fe n '5, istniały prawie we wszystkich niemieckich miastach i były uży tk o w an e w spólnie przez różne cechy rzeźników (K n o c h e n h a u e r, M etzg er, F le isc h h a u e r,

F leischer). Zanikły w XVII i XVIII w. z pow odu

nieprzydatności oraz braku środków na utrzymanie, a ich miejsce zajęły rzeźnie prywatne. M iejskie rzeźnie w wielu miastach zostały zburzone lub a d a p ­ towane do innych celów, niewiele z nich przetrwało do XIX w.

W Niem czech, Anglii, czy Szwajcarii budow le średniowiecznych rzeźni były podobne. Usytuow ane w centrach miast, miały przeważnie kształt prostokąt­ nej w rzucie hali, jednoprzestrzennej - bez stanowisk dla zwierząt i pomieszczeń pom ocniczych, przykrytej drew nianym dachem , oświetlonej i wentylowanej przez okratowane okna w bocznych ścianach. W żad ­ nym z miast nie w prow adzono przymusu korzystania z miejskiej rzeźni16.

Z końcem XVIII wieku dostrzeżono gospodarcze i sanitarne znaczenie publicznych rzeźni. W 1791 r. wydano we Francji ustawę dotyczącą badania bydła i mięsa. W 1807 r. została zadekretow ana przez c e sa ­ rza Napoleona budow a publicznych rzeźni ze środ­ ków k o m u n a ln y c h 17. Zarządzono równocześnie c a ł­ kowitą likwidację prywatnych ubojni, co zapewniło rentowność tym przedsięwzięciom. Pięć paryskich rzeźni, zbudow anych w 1818 r. na mocy tego prawa, na długie lata stało się wzorcem dla podobnych z a ­ łożeń w całej Europie. Naśladowane w Belgii, W ł o ­ szech, Szkocji, Austrii, na Węgrzech, a także w N iem ­ czech, podawane były z powodu ich funkcjonalności jak o wzorcowe nawet w podręcznikach projekto­ wania, publikowanych w latach 50. i 60. XIX w . 18 F ran cu sk ie zało ż e n ia o b e jm o w a ły p e w n ą liczbę w olno stojących budow li, we wnętrzach których w ydzielone były pom ieszczenia do pracy dla rzeź­ n ików . N o w o c z e sn o ść rzeźni francuskich p o le g a ła też na ty m , że posiadały one urządzenia niezbędne do ubo ju z w ie r z ą t, o b ró b k i m ię sa i u ty lizacji o d p a d ó w 19.

11. Alter Schlachthof Berlin. Umbau eines Stadtquartiers. Berlin 1995.

12. S. Tholl, op. cit.

13. Rzeźnie publiczne to zakłady, w których następuje ubój wszyst­ kich zwierząt rzeźnych, przez wszystkich rzeźników w mieście.

14. Wincenty Pezacki, W stępny przerób żywca rzeźnego. W arsza­ wa 1957, s. 5.

15. S. Tholl, op. cit., s. 29. Mięso z zauważalnymi zmianami było sprzedawane na specjalnych ławach (Finnenbank - ława wągrowa)

po obniżonej cenie lub oddawane do szpitali i przytułków. Z po ­ wodu braku wiedzy na temat zarazków chorobotw órczych, nie można porównywać jakości tych oględzin z kontrolą mięsa w końcu XIX i na początku XX w.

16. G. Osthoff, Schlachthöfe und Viehmärkte der Neuzeit..., s. 1 -2. 17. F. Moritz, Schlachthöfe und Viehmärkte..., s. 12.

18. Między innymi u Hennicke w 1866 roku, za: S. Tholl. op. cit., s. 34.

Na początku XIX w. w Niemczech nie bu d o w a­ no wspólnych rzeźni obawiając się ograniczenia w o l­ ności rzemiosła rzeźników i utrudnień w ich pracy. R ozw ażano też, czy jest to przedsięwzięcie rentowne. Gdy w latach 60. XIX w. doszło w Niemczech do licz­ nych przypadków zakażenia mięsa i epidemii włośni­ cy (trychinozy), wspólnym staraniem związków leka­ rzy i weterynarzy oraz stowarzyszeń publicznej och­ rony zdrowia, wydano 18 III 1868 r. pruską ustawę dotyczącą powstania publicznych rzeźni (S c h la c h t-

h a u sg e se tz)20. Ustawa ta została znow elizow ana 9 III

1881 r.21 Dała ona władzom miast prawo budowania rzeźni wraz z urządzeniami z funduszy publicznych i jednocześnie w ydaw ania zakazu działalności pry­ watnych zakładów tego typu, zobowiązując rzemieślni­ ków związanych z przetwórstwem mięsa do korzysta­ nia z jednej rzeźni i wnoszenia stosownych opłat22.

D zięki ustawie o koto 1870 r. w zn iesio n o w P ru ­ sach tylko k ilkadziesiąt zak ład ó w tego typu, n a to ­ miast w latach 1881-1902 (w ciągu 20 lat po now eli­ zacji ustawy) około 800, w tym 71 połączonych z tar­ gami zwierzętami rzeźnymi. W tedy w Niem czech już prawie 90 proc. dużych miast (o liczbie mieszkańców

100-200 tysięcy) posiadało rzeźnie publiczne23. Francja w XIX w. miała największe osiągnięcia w Europie w dziedzinie założeń komunalnych i pierw­ sze duże niemieckie rzeźnie naśladowały francus­ kie (np. projekty dla W iednia i Berlina)24. Od poło­ wy X IX w. koncepcja ta była przekształcana i coraz bardziej dopasow yw ana do zwyczajów i potrzeb nie­ mieckich rzeźników, warunków klimatycznych, m iej­ scow ych wyobrażeń na temat higieny i kontroli wete­ rynaryjnej. Wymagania administracji miejskiej i kon­ troli policji sanitarnej we Francji i w założeniach nie­ mieckich były traktowane równie pow ażnie23.

K orzystne u sta w o d a w stw o po 1881 r. w N ie m ­ czech oraz „ la w in o w y ” przyrost liczby ludności m iast w czasach wzrostu gospodarczego zjednoczo­ nych Niemiec w tzw. okresie grynderskim stały się zasadniczymi przyczynami budowy licznych założeń zakładów rzeźnych na terenie Niemiec. W 1902 r. było tam 836 publicznych rzeźni, w tym 418 na tere­ nie P ru s26. D o św iad czen ia zebrane przy b udow ie setek zak ła d ó w w o sta tn im 20-leciu XIX w. przy­

czyniły się do postępu w dziedzinie technologii pro­ dukcji, nowych rozwiązań technicznych, organizacji pracy i higieny. W tym okresie Niemcy stały się kra­ jem wiodącym w dziedzinie założeń rzeźni27.

Typologia zabudowy rzeźni

Do zadań rzeźni należało: przyjmowanie żywca i m a­ g a z y n o w a n ie je g o n a d w y ż e k , d o k o n y w a n ie uboju zw ierząt, klasyfikacja i rozbiór tusz, go sp o d ark a niejadalnymi ubocznymi artykułami rzeźnymi, prze­ chow yw anie artykułów rzeźnych w pomieszczeniach 0 niskiej temperaturze, topienie i solenie tłuszczy, ocena sanitarno-weterynaryjna artykułów rzeźnych, unieszkodliwienie produktów uznanych za warun­ kow o zdatne28.

W skład nowoczesnej rzeźni w XIX w. w chodzi­ ły następujące pomieszczenia produkcyjne: m agazy­ ny żyw ca (stajnie spędowe dużych zwierząt, cieląt 1 ow iec, świń i stajnie przedubojowe), pom ieszcze­ nia uboju (bydła rogatego, owiec i kóz, koni, świń, rzeźnia sanitarna), p o m ieszczen ia ro zb io ro w e, p o ­ mieszczenia artykułów ubocznych (jeliciarnia, gruczo- larnia, solarnia skór, szczeciniarnia; pomieszczenie zbiórki krwi, kości, topialni tłuszczów), chłodnia ( p rzed ch ło d n ia i c hłodnia w ła śc iw a )29. Z akład pro ­ dukcyjny uzupełniały pomieszczenia: związane z ba­ daniem mięsa (do trychinoskopowania i laboratoryj­ ne), techniczne (związane z wytw arzaniem energii, zbiornik wodny, wytwórnia lodu), m agazynow e, soc­ jalne i administracyjne. Do sprawnego funkcjonow a­ nia zakładu konieczny był taki układ linii technolo­ g ic z n y c h , żeby przynajm niej trzy zasadnicze drogi - doprow adzanie żywca, odbiór zasadniczych artyku­ łów rzeźnych i odbiór ubocznych artykułów rzeźnych - nie krzyżowały się30.

W XIX w., ze względu na usytuowanie budyn­ ków i ich plan, rozróżniano dw a podstawowe typy rzeźni: „francuski” (otwarty) i „niemiecki” (zam knię­ ty lub półzam knięty) oraz trzeci - „niem iecko-fran- cuski” (mieszany)31.

20. S. Tholl, op. cit., s. 35. Ustawy zobowiązujące gminy do budo­ wy publicznych rzeźni wydane byty też w Holandii (2 VI 1875) i we W łoszech (15 VIII 1890). W Anglii i Irlandii rzeźnicy, tylko za wyjątkiem londyńskich, korzystali z prywatnych miejsc uboju. 2 I . O . Schwarz, op. cit.. s. 7-8. Luka w ustawie z 1868 r. umożli­ wiała miejscowym rzeźnikom ubój zwierząt lub zlecanie uboju po­ za obszarem miasta i wwożenie na sprzedaż niebadanego mięsa. Z tego powodu spadła opłacalność miejskich rzeźni i tylko nieliczne gm iny decydow ały się na w prow adzenie tej ustawy w życie. N ow elizacja ustawy z 1881 r. tę lukę usuwała.

22. F. M oritz, Schlachthöfe and Viehmärkte der N euzeit..., s. 12. N astępne prowincje niemieckie wprowadzają ustawę o publicznych rzeźniach w życie od lat 70. XIX w. (np. Saksonia, Oldenburg, Brunszw ik), ostatnie natomiast na początku XX w. (np. Saksonia

-Altenburg).

23. G. Osthoff, Schlachthöfe und Viehmärkte der Neuzeit..., s. 14. 24. O. Schwarz, op. cit., s. 7.

25. G. Osthoff, Schlachthöfe und Viehmärkte der N euzeit..., s. 4; S. Tholl, op. cit., s. 29. Po epidemiach włośnicy powodujących ofia­ ry w ludziach po 1862 r. rozpoczęto badania mikroskopowe mięsa. 26. S. Tholl, op. cit., s. 67.

27. G. Osthoff, Schlachthöfe und Viehmärkte der N euzeit..., s. 4. 28. W. Pezacki, op. cit., s. 5.

29. Tam że, s. 8. 30. Tam że, s. 7.

3 1 . 0 . Schwarz, op. cit., s. 111. System ten został prawdopodobnie po raz pierwszy opisany przez Felixa Moritza w jego podręczniku z 1909 r.

S y ste m fr a n c u sk i (o tw a r ty )

System ten był efektem pracy C om m ission d 'étu d es

des abattoirs de Paris i odpowiadał ustalonemu przez

nią programowi z 14 X 1810 r. dla paryskich rzeźni32. Dla francuskiego typu rzeźni charakterystyczny był plan z wolnostojącymi budynkami ubojni, oddzielo­ nymi od siebie ulicami (il. 1). Wewnątrz ubojni znaj­ dowały się rzędy wydzielonych kom órek, rozm iesz­ czone w zd łu ż b ie g n ą c e g o środkiem k orytarza. Odizolowane od siebie kom órki, wykorzystywane przez pojedynczych rzeźników, wyposażone w pod­ nośnik i ujęcie wody, składały się z dwóch pom iesz­ czeń - do uboju i przechow yw ania mięsa33. Budynki chronione były przed prom ieniow aniem słonecznym dachami, pod których szerokimi okapami rzeźnicy dokonywali załadunku mięsa.

Zaletą system u było d o sto so w an ie go do z w y ­ czajów rzeźników, wadą natomiast trudności z czysz­ czeniem zamknięte pomieszczeń oraz korzystaniem z nowoczesnych urządzeń i chłodni. Koszty budowy takiego zakładu były wysokie, a wykorzystanie tere­ nu nieekonom iczne34.

Jako pierwszą zbudowano według tego założenia rzeźnię P a ris -M o n tm a rtre . P o d o b n e rozplanow anie powtórzono w zakładach w Rouen (1830), Wersalu, Marsylii (1848) i Lyonie (1858), a poza Francją w Mediolanie (1863), Brukseli, Wiedniu (1851), Strasburgu (1861) i Berlinie35. Francuski typ rzeźni uznany był za najlepszy dla dużych m iast z p o w o ­ du m ożliw ości ro z b u d o w y w razie in tensyw nego wzrostu ludności.

System n iem ieck i (za m k n ięty lub p ótzam k n ięty)

Rzeźnie niemieckie na początku XIX w. przypom i­ nały starsze założenia cechowe. W halach rzeźni w y­ dzielone były wprawdzie stanowiska po obu stronach centralnego korytarza, między podporami konstrukcji, jednak rzeźnicy mieli ze sobą kontakt w zrokow y36. Budowane w latach 50. i 60. XIX w. rzeźnie w A ugs­ burgu (1 8 5 0 ), S tuttgartcie (1866) czy M o n a c h iu m ( 1865), miały tylko część pomieszczeń ubojni wydzie­ lonych na wzór francuski. Część hal była jednak użyt­ kowana wspólnie, w sposób tradycyjny. Po 1868 r. za­ łożenia te stały się prototypami tak zwanego „typu niem ieckiego” rzeźni, który z czasem zdobył p opu­ larność w całej Europie37.

1. Gdańsk, rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych. Plan sytuacyjny za­ kładu zbudowanego w systemie francuskim (otwartym) z 1909 r., skala I :3000. Repr. z H andbuch der A rchitektur, T. IV, Hb. 3., H. 2., Gebäude für Lebensmittelversorgung. 3. Aufl., Leipzig 1909 I . Gdańsk abattoir and animal market. Location plan of the enter­ prise built in the French (open) system in 1909, scale 1:30 0 0 . Reprod. from: H andbuch der Architektur, T. IV, Hb. 3., H. 2., Gebäude für Lebensmittelversorgung. 3. Aufl., Leipzig 1909

W rzeźni typu niem ieckiego wszystkie p o m ie sz ­ czenia produkcyjne znajdowały się pod jed n y m da­ chem, więc rzeźnicy w czasie pracy nie musieli opusz­ czać budynku (il. 2). Dobre oświetlenie i przewietrza­ nie hal uzyskiwano dzięki bazylikow em u przekrojo­ wi konstrukcji. Hale były wspólnie użytkowane przez rzeźników , co ułatw iało pracę personelowi n a d ­ zorującemu ubój i prow adzącem u oględziny mięsa.

32. S. Tholl, op. cit., s. 49.

33. Ibidem, s. 50-51. Ten system odnosił się we Francji wyłącznie do rzeźni, w których prowadzono ubój wołów, cieląt i owiec. Dopiero w latach 40. XIX w. zbudowano pierwsze rzeźnie do uboju trzody chlewnej. Te jednak, za wyjątkiem rzeźni w Rouen z 1830 r., posiadały sale wspólnie użytkowane przez rzeźników.

34. Ibidem, s. 53.

35. O. Peters, D er N eubau des städtischen C entral- Vieh- und

Schlachthofes zu B erlin, „W ochenblatt für Architekten und Inge­

nieure", 2, 1880, s. 386-388, 396-398. System francuski zastoso­ wano zarów no w starszej rzeźni Strousberga, zbudow anej przez A. Ortha w latach 1868-1870, jak i w nowym zakładzie w dzielnicy Lichtenberg projektu Hermanna Blankensteina z lat 1878-1883, największym wówczas w Niemczech kompleksie rzeźni i targu, obsługującym 2 min mieszkańców miasta.

36. S. Tholl, op. cit., s. 51. 37. Ibidem, s. 36-37.

2. Poznań, rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych. Plan sytuacyjny zakładu zbudow anego w system ie niem ieckim (zam kniętym ) z 1909 r., skala 1:3000. Repr. z Handbuch... op. cit.

2. Poznań, abattoir and animal market. Location plan of the enter­ prise built in the German (closed) system from 1909, scale 1:3000. Reprod. from H andbuch..., op. cit.

W porównaniu z rzeźnią typu francuskiego, łatw iej­ szy był transport mięsa, szybsze i dokładniejsze usu­ wanie nieczystości, a kosztowne wyposażenie tech­ niczne było wykorzystane efektywniej. W adą była konieczność przewidywania kierunku i wielkości roz­ budow y zakładu już na etapie projektowania, w celu uniknięcia kosztownych adaptacji istniejących bu­ d ynków i zakłóceń w produkcji38. Koszty budowy b y ­ ły niższe niż w systemie francuskim dzięki scaleniu budynków i ograniczeniu powierzchni zabudowy.

Typ niemiecki rzeźni został zastosowany najw cze­ śniej, bo już w 1864 r., przez Hanhardta w Zurichu39, n astępnie przez E b e rh a rd a W e s th o fe n a w rzeźni w Dusseldorfie w latach 1874-187640. Rzeźnie tego typu powstały między innymi w Erfurcie (1880), E s­ sen (1885), Halle (1892), Wrocławiu (1896), Dus­ seldorfie (1899), Poznaniu (1899), Offenbach (1904). System niemiecki został udoskonalony w latach 80. XIX w. dzięki budowie łączników kom unikacyj­ nych - szerokich, zadaszonych hal, dobrze w entylo­ wanych i oświetlonych od góry, łączących pom iesz­ czenia produkcyjne z chłodniami, które zaczęto bu­ dować w tym czasie41. Przypuszcza się, że najwcześ­ niej taki łącznik między d w o m a równoległymi hala­ mi powstał w Dreźnie (1873 r.). W latach 80. i 90. XIX w. łączniki dochodziły do szerokości 23 m i przy­ pominały oszkloną aleję. Zostały wówczas uznane za sam odzielny niem iecki w y n a la z e k 42. D opiero w la­ tach 30. XX w. hale-łączniki zaczęły być krytyko­ wane z powodu krzyżowania się w nich dróg w ó z­ ków rzeźników i podwieszonej kolejki do transportu mięsa, z powodu zanieczyszczenia powietrza w ich wnętrzu oraz wysokich kosztów budowy. Ulica bieg­ nąca w hali musiała być utwardzona, do czyszczenia świetlika były budowane specjalne galerie43.

Typ niemiecki rzeźni został uznany za najlepszy dla zakładu małej i średniej wielkości. Dzięki zasto­ sowaniu hal-łączników był stosowany również w za­ łożeniach wielkomiejskich, między innymi we W ro ­ cławiu i Dusseldorfie. Projektantem obu rzeźni był Georg Osthoff.

S y ste m n ie m ie c k o - fr a n c u sk i

Ten sposób projektowania rzeźni charakteryzował typowy dla francuskich zakładów układ wolno sto­ ją c y c h b u d y n k ó w , o d d z ie lo n y c h od siebie ulicam i. J e d n a k hale były w s p ó ln ie u ż y tk o w a n e prz e z rzeźników bez podziału na pom ieszczenia, jak w sys­ temie niemieckim . Zaletą tego typu rzeźni było dobre oświetlenie wnętrza hal i niższe koszty budowy niż w systemie francuskim . W adą były natomiast gorsze warunki sanitarne niż w rzeźni typu niemieckiego, ponieważ rzeźnicy poruszali się między budynkami odkrytymi ulicami. Takie założenia powstały między innymi w M onachium (1876), Elberfeld (1879), H a­ nowerze (1881), Norymberdze ( 1891 ), Barmen ( 1894) i w Augsburgu (1900).

38. Ibidem, s. 54. 39. Ibidem, s. 55.

40. Specjalista w dziedzinie budowy rzeźni Georg Osthoff pisze w opinii o tym projekcie w roku 1883: „Ten tak trudny do zbudo­

w ania niem iecki typ [rzeźni], zgrupowanie pojedynczych budyn­ ków w ten sposób, że ubojnia ze swym i pom ieszczeniam i do czysz­ czenia jelit i stajniam i dla zw ierząt połączone są p o d jednym dachem , tu po raz pierw szy został stw o rzo n y”. Cyt. za: S. Tholl,

op. cit., s. 56.

41. Ibidem, s. 71. Od lat 80. XIX w. pojawiają się techniczne moż­ liwości budowy chłodni. Pierwsza w Niemczech chłodnia powstaje w miejskiej rzeźni w Wiesbaden w 1883 r.

42. Ibidem, s. 56. Prototypem takich budowli były prawdopodobnie dziedzińce francuskich rzeźni (cour de travail) nieprzykryte, jak w Paryżu - La Vilette lub kryte, jak w Marsylii (1848), Nicei (przed

1866) czy Wersalu. 43. Ibidem, s. 61.

3. Rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych we W rocław iu. W idok budynku giełdy i wnętrza restauracji na widokówce z ok. 1900 r.

3. Wrocław abattoir and animal market. A view o f the building o f the exchange and the interior o f a restaurant on a postcard from about 1900

Na początku XX w. w Niemczech, częściej w m a­ łych miastach, zaczęto w prow adzać w n o w o b u d o w a ­ nych zak ład ach tzw. „system d z i e d z i ń c o w y ” (H o f-

system )44. Wszystkie pom ieszczenia produkcyjne b y ­

ły rozmieszczone wokół dziedzińca k o m u n ik acy jn e­ go. Dla dużych miast zalecany był bardziej k o sz to w ­ ny system niem iecko-francuski45.

Przed 1900 r. nastąpił w N iem czech spadek ilości budowanych rzeźni. Dopiero wzrost gospodarczy po 1924 r. i w prowadzenie nowych technologii w d zie­ dzinie przemysłu spożywczego spowodowało budowę kolejnych zakładów 46. Nasiliły się wtedy także p rze­ budowy i rozbudowy istniejących od końca X IX w. starszych założeń. Nastąpiły zmiany w dziedzinie w y­ posażenia technicznego (wprow adzenie energii ele­ ktrycznej, ubój za pom ocą prądu; zastosow anie syste­ mu podwieszonych haków , autom atycznie o g rz e w a ­ nego kotła do oparzania, maszyn pom ocniczych do

przyspieszenia obróbki produktów uboju np. maszyn do oczyszczania jelit, do odszczeciniania)4".

Produkcja, przypominająca rzemieślniczą w XIX w. (system pokładow y), została częściowo zm e c h a n izo ­ wana. Zm ierzano do produkcji taśm ow ej, w p ro w a ­ dzając system potokowy z wykorzystaniem transpor­ tu podwieszonego podczas zabiegów ubojowych i pro­ cesu przerobow ego48. Przy uboju potokow ym m ożna było racjonalniej wykorzystać powierzchnię p ro d u k ­ cyjną, podnieść wydajność pracy. P rzebudow y pro­ wadziły więc raczej w kierunku zmiany technologii produkcji niż powiększania zakładów. N o w a z a b u d o ­ wa, powstająca w starych założeniach, ze w zględu na szczupłość terenu, a jednocześnie istnienie now oczes­ nych środków transportu, otrzym ywała w szczegól­ nych przypadkach kształt dwu- lub trzykondygnacyj­ nych budowli, nierzadko podpiwniczonych, w y p o sa ­ żonych w podziemne tunele, służące do przepędzania

44. Ibidem, s. 61.

45. O. Schwarz, op. cit., s. 113. 46. S. Tholl, op. cit., s. 69-70. 47. O. Kammel, op. cit., s. 13.

48. W. Pezacki, op. cit., s. 105-106. W systemie pokładow ym tusza nie zmienia stanowiska ubojowego aź do ukończenia trzew ienia, a pracownicy ubojowi wykonując swoje zadania przechodzą od tu­ szy do tuszy leżących na stołach. W szystkie zabiegi aż do chwili

wytrzewiania odbywają się na leżąco. Ubój zwierząt systemem potokowym - nowocześniejszy, ale wymaga większej m echaniza­ cji. Pracownicy nie zmieniają miejsc pracy, a podwieszone tusze są przez nich przesuwane po torze kolejki podwieszonej. W szystkie czynności mogą być też wykonywane na przenośnikach taśmow ych przez cały proces uboju lub tylko w m om encie oparzania, odszczeciniania i zdejmowania skór.

zwierząt z targu. Przykładem m ogą być powstające na początku lat 30. budynki ubojni trzody chlewnej w Hamburgu i Wrocławiu, budynki chłodni i jeliciarni w Monachium. W większości modernizowanych w la­ tach 20. i 30. XX w. zakładów daje się zauważyć dą­ żenie do zachowania pierwotnej koncepcji ich planów.

Architektura rzeźni niemieckich

Z g o d n ie z zaleceniam i teo rety k ó w architektury bu­ dowle przemysłowe winny były mieć formę która

a n i oczu nie razi, a n i w idza nie zo sta w ia ob o jętn ym

(Rom berg, 1841)49.

Rzeźnie w N iem czech należały w X IX w. do gru­ py zakładów kom u n aln y ch służących zaopatrzeniu ludności takich, jak: g a z o w n ia , zakład w o d n y czy elektrownia. Świadczyły one o poziomie życia w mieś­ cie, były przykładami doskonałego rzemiosła, pre­ cyzji i logiki now oczesnych rozwiązań funkcjonal­ nych i technicznych, podporządkow ania architektury sprawom higieny. Produkcja, która odbyw ała się w rzeźni, wpływała na wygląd architektury. Budowle tego typu, zwane „użytecznym i” (N u tzb a u te n ) uzna­ wane były w XIX w. za mniej wartościowe przed­ sięwzięcia budowlane w porównaniu do „wyższej ar­ chitektury” , służącej idei państw a, kultury czy religii. Na ukształtowanie stylu niemieckiej architektury komunalnej i przemysłowej XIX w. niewątpliwy wpływ miała twórczość Karla Friedricha Schinkla i jego Ver­

sch m elzu n g sth eo rie, zakładająca stopienie cech archi­

tektury antyku i średniowiecza w jednym stylu. Podróże Schinkla do uprzemysłowionej Anglii (1826) i północ­ nych Włoch (180 3 -1 8 0 5 ), kolebki średniowiecznej architektury ceglanej, znalazły odbicie w twórczości tego architekta. Inspiracją były też rodzime dzieła architektury niemieckiego gotyku ceglanego.

W z o rc e m n ie m ie c k ie j, c eg lan ej arc h ite k tu ry przemysłowej stał się zaprojektowany przez Schinkla w 1831 r. gmach Akademii Budowlanej w Berlinie. A rchitektura o konstrukcji szkieletowej, w całości wykonanej z cegły (ceglane słupy na rzucie krzyża, stropy typu „kapa pruska” ), projektowana na kw adra­ tow ym module dającym m ożliw ość elastycznego kształtowania wnętrza, zastosowanie surowego m a­ teriału (czerwona cegła dekorow ana ceramicznymi odlewam i i pasami cegły glazurowanej) i konstrukcji, która znalazła odbicie w podziałach elewacji, to c e ­ c h y , które w y stąp iły w p ó ź n ie jsz y c h b u d o w la c h p rzem ysłow ych w N ie m c z e ch 50. G m ach A kadem ii

49. Cytat za: S. Tholl, op. cit., s. 289 . 50. Ibidem, s. 279.

51. M. Klinkott, Die B acksteinbauw erke der Berliner Schule von

K. F. Schinkel bis zum A usgang des Jahrhunderts, Berlin 1988,

s. 372. Manfred Klinkott przypisuje M artinowi Gropiusowi popu­ laryzację tej formy w latach 60. XIX w.

52. S. Tholl, op. cit., s. 281. 53. Ibidem, s. 287.

Budowlanej stał się prototypem piętrowych budowli pruskich fabryk. Z astosow ana konsekwentnie przez Schinkla form a łuku odcinkowego w rysunku stro­ pów, gurtów i nadproży została spopularyzowana przez je g o n aśladow ców i powszechnie występowała w architekturze przem ysłow ej XIX w.51 W później­ szym czasie ceglana konstrukcja była modyfikowana przez użycie nowych materiałów takich, jak w alco­ wane dźw igary stalowe i żelbet52. Okazałą dekorację e lew acji lico w an ej c e g łą z a p ew n iały ce ra m ic zn e kształtki, podziały w prow adzane za pom ocą lizen, fryzów, gzy m só w , zastosowanie różnych wątków c e ­ glanych, kolorów i szkliwienia, czasem jasnych, tyn­ kowanych płaszczyzn, kamienia w ościeżach okien i drzwi lub na cokołach.

W iększość rzeźni, jakie powstały na terenie R ze­ szy Niemieckiej przed I wojną światową, została zbu­ dow ana z tego materiału. Z zestawienia Schwarza z 1912 r., w ynika, że było to około 70 proc. zakła­ d ó w 53. Z ap o czątk o w an a przez Schinkla m oda na c e ­ glane lico ścian była przyczyną wprowadzenia m a­ sowej, przemysłowej produkcji cegły i podniesienia jej jakości. Szczególnie na północy Europy, o klim a­ cie niesprzyjającym trwałości architektury, cegła jako materiał elew acyjny była najbardziej ekonom iczna54. Dawała ona m ożliw ość kształtowania architektury oszczędnej i solidnej. Takich cech wym agano od bu­ dowli kom unalnych i przemysłowych. Stefan Tholl, om awiając architekturę niemieckich rzeźni w N ad ­ renii, zw raca uwagę na to, że budynki rzeźni, jako b u d o w le j e d n o c z e ś n ie k o m u n aln e i p rzem y sło w e, były ukształtow ane w sposób prosty. Brano pod u w a­ gę jednocześnie w zględy ekonomiczne i estetyczne. Natomiast założenia przemysłowe zrealizowane przez p ry w a tn y c h p r z e d s ię b io rc ó w i spółki, z w łaszcza w ostatnich 25 latach XIX w., otrzym ywały bogatszy kształt ze względu na aspekt reprezentacyjności55.

W ypow iedzi autorów projektów rzeźni przybli­ żają tem at zasad kształtow ania ich architektury. Peiffhoven (1 8 9 5 -1 8 9 9 ), współautor projektu rzeźni w Dusseldorfie, u w ażał, że zew n ętrzn y w yg lą d stara

się sprostać w n ajprostszy lecz ładny sposób pra ktycz­ nym p o trze b o m i za p e w n ić całem u za ło żen iu m o żli­ wie ja k najprzyjem niejszy, p o n ie k ą d zapraszający do [u trzy m a n ia ] c zy sto śc i w yg lą d zew nętrzny, u nikając n ie p o trze b n e g o i n ie u sp ra w ied liw io n eg o w y d a tk u 56.

Felix M o ritz (a u to r i w sp ó ła u to r projektów b u d y n k ó w m .in . w P o z n a n iu , L ip sk u , B a r m e n ) 57 p o d k re ś la ł w a g ę z e w n ę trz n e g o w yglądu rzeźni.

54. A. G ryglew ska, A rc h ite ktu ra W rocław ia X IX -X X w ieku

w tw órczości Richarda P liiddem anna. W rocław 1999, s. 70.

55. S. Tholl. op. cit., s. 308-309. 56. Ibidem, s. 289.

57. F. M oritz, Ö ffentliche Schlachthöfe und Viehmärkte in ihren

Beziehungen zum Stä d teb a u , „Der Städtebau", 4, 1907, s. 11-13:

Poznan (1897-1899), Barmen (1891-1893, z W ichenbachem ), Lipsk (1885-1888, z Hugo Lichtem).

Opowiada się za jej przyjemnym dla oka ukształ­ towaniem i umiejętnym włączeniem zakładów w ur­ banistykę miasta: ch o cia ż rzeźnia i targ zw ierzą t

rze źn y c h to z e s p ó ł b u d o w la n y p r z e d e w szy stk im zd ro w y , c zy sto p r a k ty c z n y i ta k i w k tó ry m na p ie rw szy rzu t oka w ydaje się że nie ch o d zi o p iękn o , to p u b liczn a rzeźnia i targ o trzym u ją je d n a k różne elem enty, takie któ re a rch itekto m dają o ka zję by d zia ła ć w d zied zin ie u rb a n istyki (Städtebau). (...) D uża liczba p o jed yn c zy ch w iększych i m n iejszych bu d yn kó w (...) ko n ieczn ych w takim za kła d zie, m oże p rzy zrę c zn e j ko m p o zyc ji d a ć nie tylko w ew n ą trz w łasnych m u ró w p e łn e w dzięku, m a lo w n icze z a ­ ło żen ie (...), le c z r ó w n ie ż s tw o r z y ć o zd o b ę dla p r z y le g a ją c y c h d z ie ln ic . N ie s te ty (...) tro sk a a r c h i­

te k tó w c z ę ś c ie j o g ra n ic za się do fu n k c ji, p r o s to ty i niskich k o sztó w 58.

N ajw iększy nacisk w architekturze niemieckich rzeźni położony był na wygląd budynków adm inis­ tracyjnych i giełdy, usytuowanych często w pobliżu ulicy, przed bram ą do zakładu. Miasta takie, jak Stuttgart, Drezno, Kolonia, Berlin, W rocław , miały pod koniec X IX w. imponujące budynki dyrekcji (mieszkalne). Rzadziej w dużych miastach takiego budynku nie było (np. w M onachium )60. Francuz Me- snager w swojej pracy z 1907 r. pod tytułem „Les abattoirs m odernes” podkreśla większą dekoracyj­ ność tej części zabudowy: R zeźnia d u żeg o n ie m ie c ­

kiego m iasta p re ze n tu je w p o b liżu p u b lic zn e j d ro g i w idok m o n u m e n ta ln y . G łów ny m o tyw fa s a d y to n a j­ częściej g iełda, p o tra kto w a n a z m o n u m en ta ln ą m a ­ nierą, b ogato d ek o ro w a n a , trochę p rzesa d zo n a , lecz je s t to w yg lą d n iem ieck i - b a rd zo p o szu ku ją c y, p e r ­ fe k c y jn y w detalu, lecz trochę ciężki. O dnosi się w ra ­ żenie p rzed sięb io rstw a nie tylko w ażnego, lecz n a ­ w et lu ksu so w eg o (...). F a sa d y hal, ch ło d n i są z p e w ­ nością p ro stsze lecz [wykonane] z p ię k n y c h , trw a ­ łych m ateriałów , ogólnie z cegły, czasem p o łą czo n ej

Z ka m ien iem . N ie w id a ć d a ch ó w ek, które spadają, ja k w niektó rych n aszych rzeźn ia ch . S zc zy ty o trzy ­

m ują często ja k iś n ieja sn y w yg lą d m ikro sko p ijn ych zam ków zw ieńczonych (...) krenelażem , m a c h ik u ła m ć '.

W opisach projektów z około 1900 r. akcento­ wane było znaczenie strefy wejściowej do zakładu - architektury i założeń zielo n y ch . Ś w ia d c z ą o tym opisy z epoki:

Berlin: G iełda je s t p u n k te m cen tra ln ym całego

z a ło że n ia , w y ró żn ia się d w ie m a fla n k u ją c y m i f a ­ sa d ę w ieża m i. W ejście m a b o g a to d e k o ro w a n y, w id o c zn y d re w n ia n y stro p . (...) P o rta le ob u h a l m a ją zd o b io n e c y n k ie m d e k o ra c je . P rze c iw n ie ,

58. Ibidem.

59. O. Schwarz, op. cit., s. 191. Autor pisał: We W rocławiu (...)

m ieszkanie [dyrektora] sprawia im ponujące wrażenie.

60. Ibidem, s. 191.

61. Cytat za S. Tholl, op. cit., s. 290.

w p o zo sta ły c h bud yn ka ch d eko ra cja o g ra n ic za się do n a jp ro stsze j s u ro w ej c e g la n e j ele w a cji o ży w io n e j p a sa m i c za rn e j ceg ły, bez za sto so w a n ia ja k ic h ­ ko lw iek p ro fili (1880)62.

Wrocław (ił. 3): D la budyn kó w adm in istrcyjn ych

p rze d n ie g o p la c u w ybrano, d o p a so w u ją c się do sp o ­ sobu b u d o w y ca łeg o za ło żen ia , b o g a tszą a r c h ite k ­ turę d zięki ro zczło n ko w a n iu p o szc ze g ó ln y c h części b udow li, za sto so w a n iu F a ch w erku

z

z

z

z

Düsseldorf: W szystkie b u d yn ki p r o d u k c y jn e są

w p ro sty sp o só b w ym u ro w a n e z żó łtej c e g ły lico w ej z c zerw o n ym i p a sa m i. Tylko b u d yn ki zg ru p o w a n e w o kó ł p rze d n ie g o p la c u , o d p o w ied n io d o ich e k sp o ­ n o w a n e g o u s y tu o w a n ia , m a ją tro c h ę b o g a ts z y a r ­ c h ite k to n ic z n y k s z ta łt p r z e z o b fite z a s to s o w a n ie k s z ta łte k i, a c z k o lw ie k o szc zę d n e , z a s to s o w a n ie p ia sk o w c a (1899)64.

P oznań (il. 4): Z a k ła d j e s t z w ią z a n y

z

[elewacji frontowej] za jm u ją d w ie b ra m y (...) p o obu

stro n a ch b u d yn ku p o rtie rn i, na lew o i p r a w o o d bu d yn kó w m ieszka ln ych dla u rzęd n ikó w . D o d o m ó w p rzy le g a ją o g ro d zen ia w fo r m ie altan, (...) do b u d yn ­ ków p rzyleg a ją ogrody zw rócone w stro n ę ulicy. P rzez b ra m y i o g ro d zen ia w fo r m ie kra t, p r z e c h o ­ dzień m a szero ki w id o k na g łó w n y b u d yn ek za kła d u , na p rze c in a ją c ą go na całą g łę b o k o ść h a lę k o m u ­ nika cyjn ą , na w ieże w ień czą ce niższe części budynku ad m inistracyjnego (...). W idać p rzyjem n e, ja s n e b u ­ dynki ceg la n e, czyste ulice p o k ry te a sfa ltem i zie ­ lone traw niki. P rzestro n n o ść założenia, ja k o szc ze ­ g ó ln e j strefy b u d o w la n ej w g ęsto z a b u d o w a n e j c zę ś­ ci m ia sta , (...) dla sąsiedztw a m a zn a czen ie z p o w o d u cią g n ą c eg o się p rze z ca ły fr o n t za ło że n ia o g ro ­ do w eg o . (...) O g ro d y b ęd ą ce do d y sp o zy c ji m ie sz­ ka ń có w m ają g łę b o k o ść 2 0 m etró w . M ie jsc a

z

z

62. O. Peters, op. cit.

63. S ch lachthof und Viehmarkt zu B reslau..., s. 14.

64. D üsseldorf und seine Bauten, D üsseldorf 1904, s. 269-279. 65. F. Moritz, Ö ffentliche Schlachthöfe und Viehmärkte...

Projektanci podkreślali nie tylko estetyczne, lecz także funkcjonalne znaczenie założeń zielonych sy­ tuow anych przed bram am i zakładów . O. S chw artz w 1912 r. pisał: Plac ten p ow inien b yć tak rozm ierzo-

ny, żeb y p rze w id zie ć m iejsce na ogród, któ reg o ist­ nien ie p o d n o si d o m o w ą a tm o sfe rę u p e rso n e lu i daje o kazję do p ra cy p o za g odzinam i słu żb y” (1912 )66.

Stefan Tholl odn ajd u je w zró żn ico w an iu a rc h i­ te ktury b u d y n k ó w ad m in istracy jn y ch i p r o d u k c y j­ nych p o d o b ień stw o do V illa r u s tic a , w której dom posiadacza ziem skiego miał charakter reprezentacyj­ ny, wyrażający się w użyciu bogatszych form, p o d ­ czas gdy budynki gospodarcze, odw rócone od głów ­ nej budowli, były prosto ukształtowane67.

Skromnie ukształtowana architektura budynków produkcyjnych rzeźni, rzeczowa i praktyczna, poz­ bawiona dekoracji, zazwyczaj nie miała wyraźnych cech stylowych. Cechy te m ożna rozpoznać nato­ miast w w yglądzie budynków adm inistracyjnych i giełdy, tworzących od strony ulicy fasadę zakładu. W XIX w., a szczególnie w jeg o ostatniej ćwierci, na styl arch itek tu ry k o m u n a ln e j fin a n so w a n e j ze

środków m iejskich o g ro m n y w pływ miały m ie jsc o ­ w e tradycje b u d o w la n e i okresy św ietności m iasta. Berlińska architektura komunalna do końca XIX w. pozostawała pod w pływ em późnoklasycystycznej ar­ chitektury szkoły Schinkla, łącząc cechy stylu arka­ d ow ego (R unclbogenstil) i „helleńskiego renesansu” . Miasta północnoniemieckie korzystały z tradycji go ­ tyckiej architektury ceglanej (Hanower, Lubeka), pod­ dając się wpływom środowiska architektów z kręgu Conrada Wilhelma Hasego w Hanowerze (H a n n o ver­

sch e S ch u le), lub akcentowały swą świetność w cza­

sach nowożytnych inwestycjami komunalnymi w sty­ lu północnego renesansu (Hamburg, Brema). We W ro­ cławiu, stylem architektury miejskiej był północno- niemiecki neogotyk ceglany, styl wynikający z m iej­ scowych tradycji budow nictw a ceglanego w średnio­ wieczu, pozostający jednak pod silnym wpływem „szkoły hanowerskiej” . Formy neogotyckie były tu chętnie łączone dla nadania im romantycznego piętna i malowniczości z drewnianą konstrukcją szkieletową - p r z y k ł a d e m tradycyjnej techniki rzemiosła bu d o w ­ lanego, uznanej też za narodowy sposób budow ania68.

4. Poznań, rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych. W idok placu przed zakładem. Na pierwszym planie budynek portierni i bramy wjazdowe. Stan z sierpnia 2001 r.

4. Poznań abattoir and animal market. View o f a square in front o f the enterprise. In the foreground: the porter's house and entrance gates. State in August 2001

66. O. Schwarz, op. cit., s. 122. 68. M. Imhof. Historisches F achw erk, Bambers 1996, s. 201, 67. S. Tholl, op. cit. s. 317.

Odmienna jest architektura niemieckich rzeźni budowanych w 2. poi. lat 20. XX w., gdy nastąpił ponowny wzrost liczby nowych założeń. Nie była to już architektura zakorzeniona w m iejscowych tradyc­ jach, wręcz przeciw nie, posiadała cechy m ięd zy n aro ­ dowe. Proste, kubiczne bryły, dom inująca płaska ściana i płaski dach, to najbardziej eksponow ane cechy tych budowli. Do niemieckiego ekspresjoniz- mu zbliżały je: materiał (cegła) i dążność do m o n u ­ mentalizmu. Wzrost znaczenia architektury p rz e m y ­ słowej w tym czasie ilustruje w ypow iedź z książki redagowanej przez Oscara K am m ela na temat archi­ tektury budynków rzeźni okresu międzywojennego:

A rchitektoniczne ukształtow anie rzeźni od [czasu] p o ­ w stania tego typu budow nictw a p rzeżyło m ocny p r z e ­ łom . P odczas g d y w ubiegłym stu leciu b u d o w la r z e ź ­ ni była czystej, b udow lą fu n k c jo n a ln ą (Zw eckbau) i dla teg o nie p rzy w ią zy w a ło się w agi do j e j a r c h ite k ­ tonicznego ukształtow ania, to w ostatnim d w u d zie sto ­ leciu w a ru n ki zm ien iły się ra d yka ln ie. S zc ze g ó ln ie

w latach 1925-1930, z p o w o d u sku tkó w w ojny, a r c h i­

tektura rzeźni steda się zbyt m onum entalna, co n ie d o ­ godnie w pływ ało na opłacalność tych założeń (1936)69.

W ypow iedź ta była wyrazem nowych tendencji w projektowaniu architektonicznym rzeźni w N ie m ­ czech w ostatnich latach przed w ybuchem II w ojny światowej. Zmierzały one do tego aby bu d o w le r z e ź ­

ni ko re sp o n d o w a ły ze śro d o w iskiem , (...) sty l b u d o ­ w lany, m a teria ły, u kła d p rze strze n n y o d p o w ia d a ły odczuciom sp o łeczeń stw a , (...) fo r m y b u d o w li b yły u kszta łto w a n e m o żliw ie su ro w o . (...) A rc h ite k to n ic z­ ny kszta łt rzeźni je s t rzeczą d ru g o p la n o w ą w s to ­ sunku do p la n o w a n ia g o sp o d a rc zeg o , p r o d u k c y j­ nego i b u d o w la n eg o .

Miejska rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych

we Wrocławiu

W 1872 r., cztery lata po w y d an iu pruskiej ustawy o rzeźniach, informowano o złym stanie wrocławskiego

zakładu: rzeźnia o b ecn ie n a jm n ie j p a su je do m ia sta ,

któ re we w szystkich d ą żen ia ch do p o w sze c h n e g o zd ro w ia i w yg o d y kro c zy w a w a n g a rd zie c yw iliza cji. B ru d i sm ró d za g ro d y są tu p ie rw o tn e i p r z y p r z e ­ cią żen iu za kła d u , m ize rn e j n a w ierzch n i i b u d y n ­ kach, są nie do u s u n ię c ia 70.

M im o takich opinii, istnienie dogodnie położonej w centrum miasta starej rzeźni (przy ul. Łaziennej, dawniej Engelsburg) oraz targu zwierząt rzeźnych (na T a m o g a ju , dawniej Hubenstraße) nie m otyw ow ało władz miejskich do szybkiej budowy nowego, k o m u ­ nalnego zakładu. Długoletnie przygotow ania do tej inwestycji, trwające od 1877 r., były związane z w ybo­ rem terenu pod budowę oraz technicznych rozwiązań71. N ow oczesna rzeźnia m iejska z targiem zwierząt rzeźnych powstała w latach 1893-1896 przy ul. L e­ gnickiej (dawniej Frankfurter Straße), na zakupio­ nym przez miasto terenie. Autorem projektu całego założenia był berliński architekt G eorg Osthoff, spe­ cjalizujący się w projektowaniu rzeźni, targów i hal targowych. P ro jekt p rze d sta w io n y p rze z O s th o ff a

w yró żn ia się k o rzy stn ie d z ię k i p ro sty m , p r z e jr z y s ­ tym p o d zia ło m p r z e s tr z e n i - głosiła opinia urzędu

Policji Krajowej72.

B udow a była nadzorow ana przez w rocław ską komisję budow y rzeźni, w której skład weszli m.in.: burmistrz Georg Bender, architekt miasta Richard Pliiddemann oraz radcy budowlani miasta do spraw inżynierii miejskiej - A le k s a n d e r K au m an n i Alfred von Scholtz. Już w trakcie prac b u d o w la n y c h w prow adzono liczne uzupełnienia, zmiany i ro zb u d o ­ wy zaprojektowane przez architektów wrocławskiej administracji budowlanej przy magistracie - m.in. Friedricha Rim plera i Karla Klim m a. Friedrich Rim- pler, wcześniej zatrudniony przy realizacji rzeźni w Halle, kierował też wrocławską budową. Zakład od­ dano do użytku 1 października 1896 r., jednocześnie stara rzeźnia d o ty ch czas fu n k c jo n u ją c a w c en tru m miasta została zlikwidowana71.

M iejsk a rzeźnia z targiem zw ierząt rzeźnych składała się z trzech z e sp o łó w budow li (il. 5, 6).

69. H. Plarre, A rchitektonische Grundsätze bei der E rstellung von

Schlachthöfen, (w:) O. Kammei, op. cit., s. 16-23.

70. S. Tholl, op. cit., s. 26.

71. My., N eubau des Schlachthofes zu Breslau, „W ochenblatt für Baukunde” , 7, 1885, s. 389-390; Archiwum Państwow e we W ro­ cławiu: Budownictwo miejskie i nadzór budow lany, sygn. 596-975, sekcja 53 Rzeźnia m iejska i zagroda dla bydła, 1877-1896. W la­ tach 1877-1889 sporządzone zostały przez architektów magistratu liczne szkice planów sytuacyjnych m.in. dla posesji: za gazownią III, przy ul. Starogrobelnej (Zankholzwiese). na Grabiszynku. Księ- żu Małym i na Tarnogaju. Na temat tych lokalizacji wypow iadali się eksperci - autorzy dużych rzeźni w Berlinie (Hermann Blanken­ stein), w M onachium (Zenetti) i W iedniu (R udolf Frey). W 1882 r. architekt miejski R. Mende odbył podróż do niemieckich rzeźni w dużych miastach. Dwukrotnie Rada Miejska na wniosek magistra­ tu podejmowała decyzje o lokalizacji rzeźni we Wrocławiu (4 II 1884 - na Tarnogaju na południowym wschodzie, w 1889 r. przy ul. Sta­ rogrobelnej na północnym zachodzie miasta). Z lokalizacji przy

ul. Starogrobelnej miasto wycofało się już po wykonaniu projektu architektonicznego zakładu przez G. Osthoffa z Berlina w latach 1890-1891, gdy kosztorys przedsięwzięcia ponad pięciokrotnie przewyższył pierwotne wyceny. 28 III 1892 roku Rada M iejska we W rocławiu postanowiła ostatecznie o zakupie i włączeniu do mias­ ta terenu pod budowę rzeźni i targu zwierzętami rzeźnymi na Po- powicach na zachodzie miasta. W latach 90. XIX w„ jak pisze O. Schwarz (op. cit., s. 122-123), kryterium związane z kierunkiem wiatru nie było już istotne przy nowych rozwiązaniach technicz­ nych. Ważniejsze było położenie na suchym terenie, niezagrożonym powodzią i łatwość odprowadzania ścieków. Zapewne wzięto to pod uwagę w mieście o dominującym zachodnim kierunku wiatru. 72. H., h e r Breslauer Schlachthof, „Deutsche Bauzeitung” , 27,

1 8 9 3 ,s. 171.

73. Der städtische Viehmarkt und Schlachthof zu Breslau, „Deutsche Bauzeitung” , 31, 1897, s. 417-419,430-434; Sch la ch th o f und Vieh­

m arkt zu Breslau..., s. 8. Rzeźnia, tzw. Kuttelhof, jeszcze o średnio­

5. Rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych we W rocławiu. W idok z lotu ptaka. Repr. z Schlachthof und Viehmarkt... 5. Abattoir and animal market in W roclaw. B ird's eye view. Reproduction from Schlachthof und Viehmarkt...

6. Rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych we W rocławiu. Plan sytuacyjny z 1945 r. Opr. A. Gryglewska 6. A battoir and animal market in W rocław. Location plan from 1945. Prepared by A. Gryglewska

O d strony północnej, na terenie przylegającym do ul. Legnickiej, znajdowały się otoczone ozdobnym o gro­ dem budynki administracyjne, handlowe (giełda z sa­ lą restauracyjną, budynek taniej jatki), mieszkalne oraz stajnie z wozownią. Do tej części zakładu d o ­ chodziły ciągnące się z południa na północ j eg o dwa działy: rzeźnia i targ, oddzielone od siebie m urem. M iędzy prowadzącymi do nich bramami znajdował się budynek portierni. Teren zakładu otaczały z trzech stron bocznice kolejowe.

Budynki targu i rzeźni zostały usytuowane wzglę­ d em siebie w taki sposób, że każdej hali targowej

(5 hal targow ych p rzezn aczo n y ch dla 2 tys. cieląt i o w iec, 3 tys. sztuk trzody c h le w n e j, 3 tys. sztuk bydła) odpowiadała położona po drugiej stronie muru ubojnia. Między nimi znajdowały się trzy bramy, przez które odbywał się ruch między obiema częścia­ mi zakładu, a obok nich budynki celne i do dezyn­ fekcji. Na połu d n iu te renu z a jm o w a n e g o przez zakład znajdowały się rzeźnie końska i sanitarna oraz stajnie dla zwierząt, które nie zostały sprzedane i mia­ ły być wystawione na sprzedaż na następnym targu. Również tu usytuowano laboratoria oraz biura na­ czelnego lekarza.

7. Rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych we W rocławiu. Droga między dawnymi halami targowymi i budynkami stajni przedubojowych. Stan z czerwca 1999 r.

7. Abattoir and animal market in W rocław. Road between form er market halls and abattoir stables. State in June 1999

W rocław ska rzeźnia została rozplanow ana w tzw. „systemie niem ieckim ” , zam kniętym , łączącym pod jednym dachem ubojnie bydła, trzody chlewnej i cie­ ląt z ogrom nym i chłodniami i pom ieszczeniam i tech­ nicznymi (podobne powstały wtedy w Poznaniu, D u­ sseldorfie, M annheim ie, Fuldzie)74. Równolegle usta­ wione budynki produkcyjne zostały spięte p o p rzecz­ nie halą k o m u n ik a c y jn ą o szer. 15 i dł. 20 0 m. W łaściwy dopływ światła i powietrza w ubojniach zapew niono dzięki bazylikow em u ukształtow aniu budynków i rozdzieleniu ich ulicami75. Jeszcze przed rozpoczęciem budowy wrocławskiej rzeźni, autor jej koncepcji pisał: Jestem zd ec yd o w a n y m o r ę d o w n i­

kiem rzeźni typu n iem ieck ieg o ; to zn a czy tw ie r d z ę , ze tylko p rze z system a ty czn e sytu o w a n ie je d n e g o p rzy d rugim w szystkich bud yn kó w , zesp o łu w któ rym z h a la m i ub o ju w b e zp o śre d n im p o łą c z e n iu są ch ło d n ie, (...) stajnie, g n o jo w n ia , k o tło w n ia , tak ze te w szystkie b u d yn ki stoją p o d je d n y m d a ch e m - je s t m o żliw a w ygodna i o szczęd za ją ca czas p r a c a r ze ź­ n ikó w i a d m in istra cji (1889)7'’.

System zamknięty planu zakładu, łatwiejszy do zastosowania w małych i średnich rzeźniach, w przy­ padku dużego założenia wym agał starannego zapla­ nowania kierunku jeg o rozbudowy w przyszłości . Nastąpiła ona ju ż w 1897 r. Powstały wtedy pom iesz­ czenia rzeźni sanitarnej wg projektu Friedricha Rim- plera, a w latach 1898-1899 hali targowej dla bydła. Doszło wtedy do scalenia większości hal targowych. Kolejne rozbudowy miały miejsce około 1909 r. (bu­ dynek socjalny dla pracow ników , budynki m a g a z y ­ nów przedubojowych dla bydła, trzody chlewnej i k o ­ ni, ubojnia dla bydła). Zakład zbudowany w 1897 r. na powierzchni 38,5 ha, w 1912 obejmował już o b ­ szar 50,8 ha, z czego połow a terenu była zab u d o w a­ na. Wrocławski zespół rzeźni i targu stał się wów czas obok rzeźni hamburskiej i berlińskiej najw iększym tego typu założeniem w Niem czech, je dnym z naj­ nowocześniejszych w Europie - o doskonałych roz­ wiązaniach funkcjonalnych oraz wyposażeniu tech­ nicznym : T ak rze c zo w e i d o g o d n e ro z m ie s z c z e n ie

p o s z c z e g ó ln y c h d z ia łó w i u sy tu o w a n ie b u d y n k ó w

74. F. Moritz. Schlachthöfe und Viehmärkte..., s. 20, 23.

75. Podobne plany dużych rzeźni powstają później w Dusseldor­ fie (też wg projektu O sthoffa), w Stuttgarcie i D reźnie (proj. H. Erlweina).

76. G . Osthoff, Einiges über zw eckm äßige Schlachthof - Anlagen. „Deutsche Bauzeitung” , 23, 1889, s. 309-311.

77. H., D er Breslauer..., zob. przyp. 72. W projekcie przewidziano możliwość rozbudowy zakładu o 50 proc.

c a łe g o zespołu nie zo sta ły d o tą d osią g n ię te z p o d o b ­ ną d o sko n a ło ścią w ża d n ym innym (...) za ło żen iu , ró w n ież w śró d n a jn o w szych . J e st ono w zorcem dla w szystkich p ó źn ie jszy c h za ło żeń n iem ieckich i z a ­ granicznych"’ (1912)78.

Budynki wrocław skiej rzeźni i targu zostały zaprojektowane w stylu północnoniemieckiej cegla­ nej architektury „szkoły hanow erskiej” , rzeczowej i funkcjonalnej (il. 7). Mury budynków z cegły klin­ kierowej ozdobiono brązowymi, szkliwionymi kształt­ kami. Konstrukcja zadaszeń została wykonana ze sta­ lowych, nitowanych dźw igarów (firm August Klónne z Dortm undu i Starke & Hoffmann z Zielonej Góry) (il. 8). Przy projektowaniu architektury starano się unikać ostrych krawędzi, narażonych na obijanie przez zwierzęta i wozy oraz nieregularnego obrysu murów, ryzalitów utru d n iający ch o c z y szczan ie i p rz e w ie t­ rzanie bu d y n k ó w . W szy stk ie po w ierzch n ie zostały

w ykonane z tw a rd y c h , trw a ły c h , n ie n a sią k liw y c h i ła tw y c h do m y cia m ateriałów : k linkieru, stali i granitu. O d p o w ied n iej grubości mury (5 0 -7 7 cm) m usiały chronić wnętrze przed dużymi różnicami temperatur.

N a jb o g a ts z y wystrój o trzy m ał zespół b u d y n ­ ków a d m in is tra c y jn y c h i giełdy przy ul. Legnickiej (il. 3, 9). W y k o n a n e z użyciem d rew n ian ej k o n ­ strukcji szkieletow ej (ryglow ej), miały liczne sz c z y ­ ty, lukarny i wieże w obrębie dachów krytych ko ­ lorową dachów ką.

W latach 1913-1916 wrocławska rzeźnia w zbo­ gaciła się o wartościowy przykład architektury wczes­ nego funkcjonalizm u - zaprojektowany przez Georga M üllera pod kierunkiem Маха Berga - żelbetowy, licowany cegłą budynek nowej chłodni. Uproszczone doryckie kolumny wiaty przy chłodni nawiązywały do form rodzim ego klasycyzmu z początku XIX w.

8. Rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych we W rocławiu. Widok wnętrza hali targowej. Stan z czerwca 1999 r. 8. Abattoir and animal market in W rocław. View o f the market hall interior. State in June 1999

78. [...] Rieck, D er stä d tisch e Vieh- und S c h la c h th o f (w:)

Gesundheits- und W ohlfahrtspflege der königl. Haupt- und R e­ sidenzstadt Breslau. Breslau 1912, s. 159-184. Równie wysoko

ocenili wrocławską rzeźnię inni autorzy: Die Anlage stellt das

M uster einer großen, system atisch schön durchgeführten und in je d e r H insicht m odernen Anlage dar. Les abattoirs de Breslau peuvent f tre donnés com m e le type parfait de rétablissem ent d ’une tip s grande ville. O. Schwarz, op. cit., wyd. 3 - 1903, s. 337;

The Slaughterhouses o f Breslau were undoubtedly the fin e st and b est eq u ip p e d visited during the tour (1909); R eport by jo in t D eputations o f Corporation o f Glasgow and Glasgow's united Flesher's Society etc., 11th March 1909, s. 20. Zwiedzono: Ko­

lonię nad Renem, Offenbach ant Main, Frankfurt nad Menem, Hamburg, Berlin, W rocław (Breslau), Budapeszt, W iedeń, Mo­ nachium, Paryż, Islington - Londyn.

Dalsza rozbudow a i jednocześnie modernizacja wrocławskiego zakładu nastąpiła w latach 1930-1932 i w 1936 r. (ił. 10). Powstał wtedy szereg ceglanych budynków w stylu ekspresjonizmu i funkcjonał izmu, zaprojektowanych przez wybitnego wrocławskiego architekta М аха Schirmera. Proste, kubiczne bryły nowej ubojni trzody chlewnej, kantyny, budynków związanych z obróbką artykułów ubocznych (jeliciar- nia), zostały ozdobione dekoracyjnymi wątkami ceg ­ lanymi oraz kam ienną i terakotową dekoracją rzeź­ biarską (motywy herbu miasta, zwierząt rzeźnych, sceny z pracy zakładu).

W czasie oblężenia Wrocławia w 1945 r. część bu­ dynków rzeźni i hal targowych została uszkodzona. Budynki a d m in istracy jn o -m ieszk aln e przy ul. L e g ­ nickiej uległy zupełnemu zniszczeniu. Po 1947 r„ w ra­ mach trzyletniego planu odbudow y gospodarczej kra­ ju , nastąpiła odbudow a zakładu. Od II wojny świato­ wej do 1999 r. zakład pełnił funkcję podobną do pier­ wotnej. Był siedzibą przedsiębiorstwa przemysłu mięs­ nego, lecz bez targu. W latach 1950-1960, podobnie

jak w większości zakładów w Polsce, w prow adzono zm echanizow anie uboju. W 1961 r. rozebrano dwie zrujnowane hale targowe. Duże zmiany nastąpiły w latach 1971-1975 ze względu na przyznanie naj­ w yższych w latach pow ojennych środków in westy­ cyjnych dla przemysłu m ięsnego. Zakład wrocławski zbudow ał wów czas now oczesną w ędliniam ię7'1.

W ciągu stu lat istnienia wrocławskiej rzeźni, z m o d e rn iz o w a n e zostały je d y n ie w n ętrza ubojni, chłodni i budynków technicznych. W yburzono też i przebudow ano większą część kompleksu rzeźni sani­ tarnej i ubojni koni. Zachow ały się natomiast w d o b ­ rym stanie budynki działów rzeźni i targu, w tym hale targowe o imponujących rozmiarach ( 7 5 x 3 0 m, w y ­ sokości 10,75 m), połączone niższymi halami ze sta­ nowiskami dla zwierząt, zajmującymi powierzchnię około 12 000 m 2.

Układ przestrzenny zakładu, przyjęte linie zabu­ dow y, w ew nętrzne ulice oraz osie w idokow e, zasto­ sowane materiały budowlane pozostały przez ponad

100 lat zgodne z oryginalną koncepcją z końca XIX w.

9. Rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych we W rocławiu. Wnętrze budynku giełdy. Repr. z S chlachthof und Viehmarkt zu Breslau

9. Abattoir and animal market in W rocław. Interior of the exchange building. Reproduction from S ch lachthof und Viehmarkt zu Breslau

10. Rzeźnia i targ zwierząt rzeźnych we W rocławiu. Zabudowa z okresu międzywojennego, widok nowej ubojni trzody chlewnej i kantyny. Stan z czerwca 1999 r.

10. Abattoir and animal market in W rocław. Buildings from the inter-war period, with view o f a new swine slaughter-house and a canteen. State in June 1999

W październiku 1999 r. zburzono we Wrocławiu zabytkowe hale XIX-wiecznej rzeźni i targu, w któ­ rych jeszcze d w a miesiące wcześniej funkcjonował zakład przetwórstw a mięsnego. Z achow any w d o ­ brym stanie technicznym zabytek architektury prze­ mysłowej został zniszczony, m imo jego niezaprze­ czalnych wartości zabytkowych w skali zarówno Pol­ ski, Niemiec, jak i Europy.

W cześniej, w 1998 r., w yburzono z abudowę rzeź­ ni w Łodzi, pozostawiając zaledwie zabytkowe bu­ dynki administracyjne i fragment muru ogrodzenia.

W Polsce, oprócz wrocławskiej rzeźni i targu, za­ chowały się do obecnych czasów wartościowe przy­ kłady podobnych założeń - w Poznaniu (il. 2), G d a ń ­ sku (il. 1) i w B y dgoszczy, znacznie mniejsze od wrocławskiego.

Zakład przy ul. Północnej w Poznan i u-Garbarach, wzniesiony w latach 1897-1908 według projektu Fe- lixa Moritza8", jest znacznie mniejszy niż wrocławski, reprezentuje również typ rzeźni tzw. systemu nie­

mieckiego (zamkniętego). Zajm uje obszar o pow ierz­ chni 5,75 ha. Jego architektura i plan zachowały pier­ wotny kształt. Biorąc pod uwagę kryterium d ek o ­ racyjności, można go uznać za przykład wyjątkowo bogato opracowanej ceglanej architektury przem y­ słowej, nawiązującej do form średniow iecznych, r e n e sa n so w y c h i secesji (il. 4, 11). Z ak ład funk­ cjonował do 2001 r. Obecnie jest zamknięty, w ażą się jego losy.

Zakład w Gdańsku przy ul. Angielska Grobla za­ projektowany przez Hugona Lichta, architekta zw ią­ zanego z Lipskiem, w systemie francuskim (otw ar­ tym) został zbudowany w 1893 г., a następnie rozbu­ dowany wg projektu Fehlhabera. Teren rzeźni obej­ m ow ał 5 ha. Został w pisany do rejestru zabytków . W 1999 r. rzeźnia została postawiona w stan likwi­ dacji, dziś jest systematycznie dewastowana.

W Bydgoszczy wpisano do rejestru zabytków za­ ledwie kilka budynków dawnej rzeźni miejskiej zbu­ dowanej przez Carla Meyera w latach 1890-18948'.

80. F. Moritz, Schlachthöfe und Viehmärkte..., s. 228-234. ryczna, praca seminaryjna opracowana pod kier. Piotra Gerbera,