Propozycja metody sporządzania miejscowych planów szczegółowych dla obszarów o wartościach kulturowych na przykładzie śródmieścia Grudziądza

Andrzej Gruszecki, Krystyna

Guranowska-Gruszecka, Jacek

Szerszeń

Propozycja metody sporządzania

miejscowych planów szczegółowych

dla obszarów o wartościach

kulturowych na przykładzie

śródmieścia Grudziądza

Ochrona Zabytków 33/1 (128), 15-43

1980

Przedstawione niżej opracowanie studialno-projektowe, wykonane p r z e z zespół autorski w składzie: doc. dr arch. A ndrzej Gruszecki, mgr inż. arch. K rystyna Guranowska-Gruszecka, m gr inż. arch. Jacek Szerszeń, m gr inż. P iotr Pećenik (kom unikacja), mgr Danuta Kania (program ), K rystyna Gruszczyńska (w spółpraca), je s t jedn ą z pięciu prac zgłoszonych na problem ow y konkurs zam kn ięty nr 58 Towarzystwa Urbanistów Polskich (praca nr 5 ). Z zaproszonych ośmiu zespołów tr z y w ycofały się w różnych fazach konkursu.

Zadaniem konkursu było opracowanie planu zagospodarowania przestrzennego (rew aloryzacji) z a ­ bytkow ego obszaru m iasta Grudziądza. Konkurs zo sta ł zlecony Towarzystwu p r z e z M inisterstw o Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, a przeprow adzony p r z e z Koło T U P w Toruniu w ścisłej współpracy z Sekcją Ochrony Środow iska Kulturowego TUP.

Podejmując tem at rewaloryzacji miejskiego zespołu zabytkow ego Sekcja dążyła do konfrontacji teoretycznych m odeli działań rewaloryzacyjnych, skonstruowanych p rz e z poszczególne zespoły kon­ kursowe, oraz sprawdzenia tych modeli w działaniu studialno-projektowym . D alszym celem konkursu było uzyskanie materiału, k tóry m ógłby posłużyć w opracowaniu k ryteriów do nowelizacji zarządzenia nr 47 M inisterstwa Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska o sporządzaniu p la ­ nów zagospodarowania przestrzennego.

W ybór Grudziądza b y ł podyktow any zarówno znacznym zaawansowaniem dokum entacji pro jek to w ej i konserwatorskiej, która wymagała uzupełnień możliwych do dokonania w krótkim czasie, j a k te ż stosunkowo szeroką problem atyką rewaloryzacyjną oferowaną p r z e z to m iasto. N ależy ono bowiem do zabytków urbanistyki o szczególnych walorach (zespół spichrzów, sylw eta miasta, ,,n ieskażon y” krajobraz otw arty doliny W isły), a jednocześnie o znacznie zniekształconej i w ym agającej k o rek t tkance zabudowy z wyburzeniami wymagającymi uzupełnień. Jest to wreszcie m iasto, które p rzeżyło wielki rozwój spowodowany uprzemysłowieniem, a zabudowa z drugiej połow y X I X i z p o czątku X X w. stanowi w Grudziądzu, podobnie ja k w wielu innych ośrodkach, jeden z trudniejszych problem ów adap­ tacji i modernizacji miasta.

Praca nr 5 w ykazała szczególną dojrzałość m etodyczną i bardzo wysoki poziom , rozwiązując naj­ lepiej zarówno zadania metodyczne, ja k i projektow e, czego są d dał wyraz jednogłośnie przyzn ając j e j I nagrodę. D ziesięcioosobowy sąd uznał, że p oziom wszystkich prac konkursowych b y ł w ysoki i da ł temu w yraz w rozdziale nagród: I, II, III oraz dwu wyróżnień. Z pracy nr 5 sędzia-referent w y­ dzieli f liczne szkice dołączone do opracowania, których są d nie rozpatrywał, g d y ż warunki konkursu dopuszczały opracowanie sześciu plansz i jedn ej dodatkowej. Tak więc opracowanie przygotow ane do druku je s t w części graficznej obszerniejsze od konkursowego.

Teresa Z arębska Przewodnicząca Sądu Konkursowego

A N D R Z E J G R U S Z E C K I, K R Y S T Y N A G U R A N O W S K A -G R U S Z E C K A , JACEK SZE R SZEŃ

PROPOZYCJA METODY SPORZĄDZANIA MIEJSCOWYCH PLANÓW

SZCZEGÓŁOWCH DLA OBSZARÓW O WARTOŚCIACH KULTUROWYCH

NA PRZYKŁADZIE ŚRÓDMIEŚCIA GRUDZIĄDZA

W o statn ich latach obserwuje się w yraźne przesuw anie głównego ciężaru problem atyki konserw atorskiej na zagadnienia urbanistyczne. C o raz częściej podejm ow ane są opracow ania dokum entacji dla obszarów starom iej­ skich i większych zespołów o w alorach kulturow ych, obejm ujących rów nież zabudow ę dziew iętnastow ieczną. W tej systuacji niezwykle w ażne je st zagadnienie m etody opracow ania planów rew aloryzacyjnych. Istnieje już wiele w artościow ych opracow ań z tego zakresu, m. in. dla T o ru n ia, Z am ościa, Jarosław ia, Lublina i R adom ia. M iasta o o b szarach zabytkow ych najwyższej w artości, ja k K raków , Z am ość czy T oruń, otoczone opieką i tro s­ k ą specjalistów , m ają pow ażne szanse uzyskania znacz­ nych kredytów na realizację procesu rew aloryzacyjnego. N a ogół akceptow any jest w nich przez władze terenow e i u rb an istó w p ry m at działań konserw atorskich. W gorszej sytuacji jest większość m iast zabytkow ych w Polsce o nie ta k w ysokich w alorach, chociaż często są to m iasta interesujące przestrzennie i krajobrazow o, niejednokrotnie posiadające w artościow e zespoły za ­ bytkowe. W praktyce plany miejscowe dla tych m iast opracow yw ane są przez urbanistów , z ew entualnym wy­ korzystaniem tzw . studium historycznego P K Z , i jedynie uzgadniane z konserw atorem . W realizacji tych planów

decydują nierzadko czynniki ekonom iczne i często zachow anie elem entów k ulturow ych środow iska m iejs­ kiego schodzi na plan dalszy, a rew aloryzacja historycz­ nej zabudow y o d k ład an a je st na przyszłość. N iekorzyst­ nie działa tutaj zarządzenie n r 47 m inistra budow nictw a i przem ysłu m ateriałów budow lanych z 3.I X .1968 r. o sposobie sp orządzania miejscowych planów szczegóło­ wych, według którego te sam e zasady obow iązują dla wszystkich obszarów , w tym i o w alorach kulturow ych. K onserw ator, naw et nie w ym ieniony w zarządzeniu, sp ad a do roli jednego z czynników , z którym i uzg ad n ia się plan, o ile pracow nia urbanistyczna uzn a to za w ska­ zane.

P o za tym obserw uje się niekorzystne zjaw isko dew aluacji roli planu urbanistycznego. W iadom o, że plany są reali­ zow ane tylko w niew ielkim procencie; często też ulegają zm ianom . Sytuacja ta je st zalegalizow ana w obow iązu­ jących przepisach, w k tó ry ch znajdujem y m. in. n astę­ pujące stw ierdzenie: „ d o ra ź n ą zm ianę p lan u m oże spo­ w odow ać zm iana w arunków gospodarczych lub w nioski w ynikające z kolejnych studiów etapow ych” . Z m iany planu szczegółowego są czasem niezbędne, je d n a k naw et w m iastach o przeciętnych w alorach zabytkow ych nie

jest obojętne, jakiego rodzaju zm iany będą d o k o n an e. W obecnie stosow anym w planach szczegółow ych zapisie urb an isty czn y m b rak jest hierarchicznego o d ­ dzielenia elem entów zag ospodarow ania przestrzennego, k tó re bezw arunkow o m uszą być zrealizow ane, o d mniej istotnych, k tó re w zależności od potrzeb m o g ą być w inny sposób rozw iązane projektow o.

Ze w zględu n a długofalow ość procesów rew aloryzacyj­ nych plan szczegółow y w większym stopniu pow inien m ieć c h arak ter p lan u strategicznego niż szczegółow o sprecyzow anego p ro jek tu . W pracy konkursow ej p o d ję ­ liśmy p ró b ę o p raco w an ia nowej form y zapisu u rb a n isty ­ cznego dla planów szczegółowych terenów o w artościach kulturow ych, bardziej adekw atnego do w arunków reali­ zacji p lan u . Z apis ten z jednej strony ch arakteryzuje się w iększą elastycznością w stosunku do obecnie stosow a­ nego, z drugiej zaś daje możliwość pełniejszego określe­ n ia ty ch elem entów zagospodarow ania przestrzennego,

których realizację w zaproponow anym kształcie i o po­ danej funkcji uw aża się za niepodw ażalną.

G rudziądz, m im o bard zo cennych elem entów zabytko­ wych, n ie należy do najw ybitniejszych m iast zabytkow ych w Polsce. S tanow i przez to dobre pole do badań nad opracow aniem m etody rew aloryzacji dla przeciętnego m iasta.

O pierając się n a pracy konkursow ej prezentujem y próbę m odyfikacji m etody opracow ania miejscowego planu szczegółowego dla obszaru o w aitościach kulturow ych. P roponujem y rów nież zm iany w trybie uzgodnień i zatw ierdzania planu, z uwzględnieniem i wzmocnieniem roli czynnika konserw atorskiego. Przedstaw iam y pro ­ je k t dw uszczeblowego zatw ierdzania planu dla obszaru zabytkow ego przez konserw atora i właściwy urząd władzy wykonaw czej, z tym że zatw ierdzenie lub „akcep­ tacja” przez konserw atora stanow iłaby w arunek nie­ zbędny zatw ierdzenia przez urząd.

1. Grudziądz, plan miasta z 1781 r. (fot. W. N ajder) 1. Grudziądz, plan o f the town fro m 1781

2. Grudziądz, m akieta m iasta z M uzeum M iejskiego (fot. W. Najder) 2. Grudziądz, m odel o f the town from the Town Museum

P rze d staw io n a propozycja rozw ija kierunek W ytycznych d o tyczą cych zasad i sposobu sporządzania planów szcze­ g ółow ych dla obszarów o wartościach kulturowych, o p ra­ co w an y ch dla In sty tu tu K ształtow ania Środow iska p rzez zespół pod kierunkiem K . Pawłowskiego i T. Z a ­ rębskiej.

D oty ch czas w praktyce, realizując zarządzenie n r 47, w obec niew ym ienienia tam że studiów konserw atorskich, a jedynie potencjalnego zaw arcia ich w ogólnym sfor­ m ułow aniu o opracow aniu specjalistycznych studiów w zależności od potrzeb, były podejm ow ane przede w szystkim , alb o naw et wyłącznie, studia urbanistyczne. D lateg o też w przedstaw ionej propozycji wymieniliśmy, w elastycznym ujęciu o b o k niezbędnych studiów u rb a ­ nistycznych, rów nież studia konserw atorskie. Podejm o­ w anie ich uzależniam y od decyzji k o nserw atora w sp ra­ w ie zakresu studiów specjalistycznych dla szczegóło­ w ego p lan u miejscowego dotyczącego obszaru o w artoś­ ciac h kulturow ych.

U znaliśm y, że stopień uszczegółow ienia opracow ań w inien być zależny od w alorów kulturow ych zespołu i jego elem entów. W ty m celu elab o ra ty niżej przedstaw io­ ne podzieliliśm y n a trzy grupy, oznaczone sym bolam i literow ym i : P O D S T A W O W E (P) — obow iązujące dla każdej jed n o stk i osadniczej o w alorach zabytkow ych; S Z C Z E G Ó Ł O W E lub S P E C JA L IS T Y C Z N E (S) — o b o ­ w iązujące tylko dla niektórych szczególnie w artościo­ w ych jed n o ste k lub ich elem entów o ra z PO D ST A W O - W O -S Z C Z E G Ó Ł O W E (PS) — k tó re m ogą być w yko­ nyw ane w różnych zakresach: ogólniejszym i wtedy m ają cechy opracow ania podstaw ow ego, i szczegóło­ wym. FAZA O P M ATERIAŁY W Y JŚCIO W E P O D K Ł A D Y IN W E N T A R Y Z A C Y JN E W R Ó Ż N Y C H SK A L A C H F IZ JO G R A F IA T E R E N U W Y T Y C Z N E

z nadrzędnych planów zagospodarow ania przestrzennego A N A L IZ A D O TY C H C ZA SO W Y C H P L A N Ó W

o ile istnieją W Y T Y C Z N E

W ojew ódzkiego K onserwatora Zabytków i ewentualnie K onserwatora Przyrody

W Y T Y C Z N E

organów planowania gospodarczego i dezyderaty przyszłych inw estorów

S T U D IU M ŚR O D O W ISK A K U L T U R O W E G O

z rozwarstwieniem chronologicznym i lokalną waloryzacją (kulturowe ukształtow anie terenu, zieleni, układów w od­ nych, dróg, ulic i placów oraz budowli)

IN W E N T A R Y Z A C JA S T A N U T E C H N IC Z N E G O Z A ­ B U D O W Y IN W E N T A R Y Z A C JA W YSOK O ŚC I Z A B U D O W Y - L IC ZBA K O N D Y G N A C JI IN W E N T A R Y Z A C JA SPOSOBU U Ż Y T K O W A N IA B U D Y N K Ó W z podziałem na kondygnacje A N A L IZ A W ŁA SN O ŚC I IN W E N T A R Y Z A C JA GĘSTOŚCI Z A L U D N IE N IA z rozbiciem na obiekty IN W E N T A R Y Z A C JA IN F R A S T R U K T U R Y TEC H N IC ZN E J IN W E N T A R Y Z A C JA U K Ł A D U K O M U N IK A C JI

PS PS PS PS PS PS PS PS FAZA 1 — A N A L IZ Y I STU D IA P U S T A L E N IA Z A K R E S U O PR A C O W A Ń SZC ZEG ÓŁO W YC H

przez W ojewódzkiego K onserwatora Zabytków i K onser­ watora Przyrody w porozum ieniu z organami planowania przestrzennego

S T U D IU M K L IM A T U LO K A LN EG O z różą w iatrów

EW ID E N C JA G R U N T Ó W Z PO ST U L A T A M I w zakresie O C H R O N Y U ŻY TK Ó W R O L N Y C H o ile występuje ten problem na obszarze opracowania A N A L IZ A S T R U K T U R Y PO D Z IE M N E J O B SZ A R U w uzasadnionych przypadkach G E O L O G IC Z N A IN W E N T A R Y Z A C JA ST U D IA L N A N A T U R A L N Y C H FO R M U K SZ T A Ł T O W A N IA T E R E N U IN W E N T A R Y Z A C JA S T U D IA L N A E K O SFE R Y N A T U R A L N E G O ŚR O D O W ISK A R O ŚL IN N E G O IN W E N T A R Y Z A C JA S T U D IA L N A Z A N IEC ZY SZC ZE­ N IA I UCIĄŻLIW OŚCI ŚR O D O W ISK A (powietrze, woda, hałas)

P — ogólne rozeznanie dla zespołu zabytkow ego S — szczegółow e analizy dla wybranych zespołów S T U D IU M N A SŁ O N E C Z N IE N IA

P — dla wybranych wnętrz blokowych

S — dla poszczególnych kondygnacji, przede wszystkim m ieszkań

S T U D IU M K R A JO B R A Z U

P — z przeanalizowaniem na rzucie wartościow ych jednos­ tek krajobrazu zespołów zabytkow ych jak o całości oraz wnętrz ulic i placów

S — analityczne rozwinięcie w idoków szczególnie wartoś­ ciow ych panoram

IN W E N T A R Y Z A C JA S T U D IA L N A ZIELENI

z uszczegółow ieniem zależnym od potrzeb oraz ewentual­ nym rozwarstwieniem chronologicznym

IN W E N T A R Y Z A C JA S T U D IA L N A PO K R Y C IA U LIC I PLACÓW

P — ustalenie istniejącego pokrycia

S — ustalenie pierwotnych poziom ów i rozwarstwienie chronologiczne pokrycia w oparciu o badania arche­

ologiczne

IN W E N T A R Y Z A C JA S T U D IA L N A M A T E R IA Ł U B U D O W L A N E G O

P — ustalenie istniejącego

S — rozwarstwienie chronologiczne w oparciu o badania architektoniczno-historyczne

IN W E N T A R Y Z A C JA S T U D IA L N A U K SZ T A Ł T O W A ­ N I A I P O K R Y C IA D A C H Ó W

P — inwentaryzacja istniejącego ukształtow ania i pokrycia S — z ustaleniem kąta nachylenia połaci i rozwarstwieniem

chronologicznym

B A D A N IA K O L O R Y ST Y K I BU D O W L I

z rozwarstwieniem chronologicznym dla ustalenia k olo­ rystyki wnętrz urbanistycznych

IN W E N T A R Y Z A C JA S T U D IA L N A Z A BY TK O W EG O U K SZ T A Ł T O W A N IA W N Ę T R Z B U D Y N K Ó W : D E T A ­ L U I W Y P O SA Ż E N IA

P — inwentaryzacja istniejącego

S — z rozwarstwieniem chronologicznym i klasyfikacją S T U D IU M L O K A L N E G O C H A R A K T E R U IS T N IE ­ JĄCEJ Z A B U D O W Y

z w nioskam i dotyczącym i:

utrzymania lokalnego kolorytu i w artościow ych cech istniejącej zabudowy oraz

K SZ T A Ł T O W A N IA NO W EJ Z A B U D O W Y w sąsiedztwie zespołów zabytkow ych i tradycyjnych

S T U D IU M S T R U K T U R Y P R Z E ST R Z E N N E J ZESPOŁU oznaczenie działek, podstawow ej kom unikacji poziomej, pionow ej i w ysokości zabudowy (liczba kondygnacji), w ydobycie zespołów jednorodnych przestrzennie

S T U D IU M H IST O R Y C Z N E J S T R U K T U R Y F U N K C JO N A L N E J M IA STA

z w ydobyciem obszarów o jednorodnej lub zbliżonej funkcji S T U D IU M H IST O R Y C Z N Y C H K IE R U N K Ó W ROZW O JOW Y CH M IA ST A

w pow iązaniu z siecią kom unikacyjną, m orfologią i po­ kryciem terenu

PS I S T U D IU M O ŚW IETLENIA W N Ę T R Z U R B A N IST Y C Z ­ N Y C H

P — ogólne wytyczne

S — analiza i wnioski szczegółow e

PS i S T U D IU M N A PISÓ W IN F O R M A C Y JN Y C H I R EK LAM P — ogóln e wytyczne

S — analiza i wnioski szczegółow e PS I S T U D IU M T U R Y S T Y K I

P — ogólne wytyczne na tle regionu

S — szczegółow a analiza z ustaleniem tras zwiedzania ZBIO R C Z A A N A L IZ A D O T Y C H C Z A SO W Y C H M ATER IA ŁÓ W I O PR A C O W A Ń W N IO S K I D O K O R E K T Y P L A N Ó W W YŻSZEGO R Z Ę D U P I Z A Ł O Ż E N IA D O M IEJSCOW EGO P L A N U P O D ST A - I W OW EGO

uzgodnione z W ojewódzkim Konserwatorem Zabytków (K onserwatorem Przyrody), W ojewódzką K om isją Pla­ now ania G ospodarczego, organami w ojskowym i, ew entu­ alnie z innymi zainteresowanym i i zatwierdzone przez W ojewódzkiego K onserwatora Zabytków i odpowiedni urząd władzy wykonawczej.

FA Z A 2 — K O N C EPC JA PL A N U P I K O N C EPC JA P L A N U

opracow ana wariantowo

P O W IĄ Z A N IA F U N K C JO N A L N O -PR Z E ST R Z E N N E O B SZ A R U OBJĘTEGO PL A N E M Z P R Z Y L E G A JĄ C Y ­ M I T E R E N A M I

opracow ane w miarę potrzeb dla wyjaśnienia prawidłowości pow iązań obszaru zabytkow ego z organizm em miasta wybór wariantu przez Radę O chrony D óbr Kultury w p o ­ rozum ieniu z Radą T echniczną, wstępne uzgodnienie z zainteresowanym i organami administracji państwowej i wojska

F A Z A 3 — P R O JE K T

PR O JEK T M IEJSCOW EGO P L A N U PO D STA W O W EG O podający wytyczne konserwatorskie dotyczące:

stref ochrony, obiektów do bezwzględnego zachow ania, zagrożonych do doraźnej interwencji, obszarów przewi­ dzianych pod zabudowę o określonych wym ogach struk­ tury, gabarytu i linii rozgraniczających oraz ubytków do uzupełnienia, z określeniem zasad ich kształtowania. Ozna­ czenie terenów i zabudowy o różnym sposobie użytkowania z m ożliw ością operowania grupami zespolonych funkcji. O znaczenie kom unikacji, zieleni i wody.

W S K A Z A N IE ET A PO W A N IA I SPO SO BU R EA LIZAC JI z podaniem technologii i klasyfikacją w ykonawców dla najbliższych etapów

uzgodnienie z Radą O chrony D ób r Kultury w porozum ieniu z K om isją U rbanistyczno-A rchitektoniczną i zaintereso­ w anym i organam i

ewentualne U Z U PE Ł N IA JĄ C E O PR A C O W A N IA S T U D IA L N E

w yłożenie planu do publicznego wglądu, przedstawienie d o opin ii właściw ego urzędu władzy w ykonaw czej, ew entu­ alne w prow adzenie zm ian wynikających z w niosków , uw ag i opinii w porozum ieniu z W ojewódzkim K onserw a­ torem Zabytków.

3. Grudziądz, zróżnicowana, ale har­ monijna zabudowa rynku (fot. A. Gruszecki)

3. Grudziądz, a varying bul harmo­ nious building development in the M arket Square

4. Grudziądz, handlowa ul. 1 Maja o dziewiętnastowiecznej zabudowie (fot. A. Gruszecki)

4. Grudziądz, 1 Maja Street, a trading centre with colourful 19th­ -century buildings

FAZA 4 — ZA TW IER D ZEN IE

P ! Ostateczne techniczne opracow anie PR O JEK TU PLA N U I wraz z etapow aniem i wskazaniem sposobu realizacji

W Y K A Z ZM IA N F U N K C JO N A L N O -PR Z E STR Z EN ­ N YCH

przedstawiający zmiany funkcjonalno-przestrzenne terenu, jego pokrycia i obiektów oraz wynikające z nich w elastycz­

nym ujęciu kierunki działania dla poszczególnych działów

gospodarki. * ' *

M ateriał dyspeczerski dla władz w formie oferty program o­

wej. '

W N IO SK I dotyczące SPOSOBU ZAŁATW IAN IA K O ­ LIZJI PRA W N YCH

jakie wywoła realizacja planu

W N IO SK I D O TYCZĄCE ZA K R ESU I TER M IN Ó W W Y W OŁAN IA D ZIA ŁA LN O ŚCI O K R EŚLO N Y C H O R ­ G A N Ó W I W Y D A N IA PRZEPISÓ W PRA W N Y C H PRZY G O TO W U JĄ CY C H DO R EA L IZ A C JI IN W ESTY ­ CJI

ostateczne uzgodnienie z organam i adm inistracji państw o­ wej i wojskiem

AKCEPTA CJA

niezbędna planu przez Wojewódzkiego Konserw atora

Zabytków

Z A T W IER D ZEN IE

planu przez właściwy urząd władzy wykonawczej wystąpienie z wnioskiem o uchwałę w D zienniku U rzędo­ wym W ojewództwa,

w razie zastrzeżenia akceptacja przez m inistra K ultury i Sztuki i zatwierdzenie przez R adę Ministrów.

5. Grudziądz, starannie zakomponowany matą architekturą Rynek Rybny (fot. A. Gruszecki) 5. Grudziądz, Rybny (Fishers) M arket Square with a carefully introduced sm all architecture

6. Grudziądz, malownicza uliczka wiodąca na wzgórze zamkowe (fo t. A. Gruszecki)

6. Grudziądz, a picturesque street leading to the castle hill

7. Grudziądz, stary kamienny chod­ nik, u jęty k o stk ą bazaltową p rz y ul. 23 S tycznia (fot. A. Gruszecki) 7. Grudziądz, an old stone pavem ent enclosed with basalt cobbles a t 23 Stycznia S treet

8. Grudziądz, fragm ent zespołu spichrzów, tworzących wspaniałą panoramę Starego M iasta o d strony

W isły fo t. (A . Gruszecki)

8. Grudziądz, p a rt o f the granaries complex form ing an imposing pano­ rama o f the O ld Town from the

Vistula’s side

D okum entacja realizacyjna w inna stanow ić przedm iot odrębnego opracow ania, podobnie ja k plany miejscowe wyższych rzędów. D la G ru dziądza p o d a n o jedynie fragm entaryczne koncepcje realizacji ( 1 :500) dla wy­ jaśnienia p ro jek tu planu podstaw ow ego. Plany reali­ zacyjne pow inny być opracow ane na podstaw ie wytycz­ nych p lan u podstaw ow ego dla zespołów i obiektów

przew idzianych do realizacji. Już przy skali urbanistycz­ nej winny im tow arzyszyć badania architektoniczno-his­ toryczne obiektów , k tó re dla budow li zabytkow ych m uszą w yprzedzać założenia techniczno-ekonom iczne, ale rów nocześnie w postaci n adzoru naukow ego i b a d a ń uzupełniających tow arzyszyć winny aż do k o ń ca p ro ce­ sowi realizacji budow lanej.

9. Grudziądz, udana próba porządkowania zabudowy dawnych oficyn p rz y ul. M urow ej; nawiązanie do gospodarczego charakteru i drob­ niejszej skali zabudowy obrzeżnej dawnego m iasta (fot. A. G ruszecki) 9. Grudziądz, a successful attem pt o f su bordinating old outbuildings M urowa Street, a link with the economic character and smaller extent o f border buildings o f the form er town

10. Grudziądz, krata okienna najstarszego zakładu przem ysłow ego m iasta — odlewni i emalierni Herzwerd-Victorius (fo t. A . Gruszecki)

10. Grudziądz, a window lattice o f the town's oldest industrial plant — H erzw erd-V ictorius’ foundry and enamel fa cto ry

C H A R A K T E R Y S T Y K A M E T O D Y O PR A C O W A N IA K O N ­ C EPC JI PR O JEK TU M IEJSCOW EGO P L A N U PO D ST A W O ­ W EG O (SZCZEGÓŁOW EGO) D L A ZA BY T K O W Y C H O BSZA ­ R ÓW G R U D Z IĄ D Z A

Prezentacja m etody n a przykładzie G rudziądza nie jest kom pletna, poniew aż mogliśm y się w praw dzie oprzeć n a obszernych i interesujących m ateriałach wyjścio­ wych dostarczonych w ram ach k o n k u rsu , ale nie m o ­ gących przecież uprzedzać p otrzeb m etody, k tó ra została zap ro p o n o w an a dopiero w rozw iązaniu za d an ia k o n ­ kursow ego. W m iarę skrom nych możliwości niewiel­ kiego zespołu i krótkiego czasu uzupełniliśm y m ateriały wyjściowe niektórym i szkicowymi inw entaryzacjam i stu ­

dialnym i, takim i, ja k : pokrycie ulic i placów , u k ształto ­ w anie i m ateriał dachów oraz p o d staw o w a ko m u n i­ kacja poziom a i pionow a. N ie było je d n a k możliwości przygotow ania pełnych m ateriałów inw entaryzacyjnych i studialnych proponow anych w w yłożonej m etodzie. M im o to , dzięki obszernym m ateriałom wyjściowym ko n kursu, m ożna było przedstaw ić, częściow o w form ie szkicowej, propozycje ważniejszych studiów syntetycz­ nych, szczególnie tych, k tó re służą do w ydobycia indy­ w idualnych cech lokalnych m iasta, ja k o podstaw y do w niosków dalszego k ształtow ania tk a n k i zabudowy. Plansza w skali 1 : 1000 stanow i p ro p o n o w an y w ideo- gram ie miejscowy p lan podstaw ow y. N a p lanszy w skali

11. Grudziądz, piękn y detal i współ­ czesna lampa p rz y ul. 22 Lipca, sta ­ nowiąca udaną próbę nawiązania do arm atury lamp gazowych (fot. A. Gruszecki)

11. Grudziądz, ct fin e detail an d a to -d a y’s lamp at 22 Lipca Street, representing a successful attem pt a t re-establishing gas lamps

1 :2 0 0 0 p rzed staw io n o pow iązania funkcjonalno-przes­ trze n n e terenów zabytkow ych z przylegającym i obsza­ ra m i śródm ieścia. O pracow ano w ażniejsze studia in­ w en taryzacyjne i problem ow e, isto tn e dla sprecyzow ania k o n cep cji program ow o-przestrzennej rew aloryzow anej zab u d o w y . U w aru n k o w an ia realizacyjne z etapow aniem p rzed staw io n o n a oddzielnym rysunku, ja k rów nież p o d ję to p ró b ę opracow ania p ro je k tu realizacyjnego

(1 : 500) dla fragm entu zespołu zabytkow ego.

Z A S A D Y I Z A Ł O Ż E N IA K ON CEPCJI PR O G R A M O W O - P R Z E S T R Z E N N E J PR O JEK TU P L A N U PO D STAW O W EG O D L A ZA BY TK O W EG O O B SZ A R U G R U D Z IĄ D Z A

G ru d z ią d z , położony n a praw ym w ysokim brzegu W isły, n ad an y był biskupow i praskiem u C hrystianow i o k o ło 1218 r. przez K o n ra d a M azow ieckiego w raz z innym i grodam i ziemi chełm ińskiej. O koło połow y X II w. m iasto przejęli K rzyżacy i w drugiej połow ie tego w ieku zbudow ali tu zam ek. L okacja m iasta m iała miejsce w 1291 r. i zasadnicze elem enty średniow iecz­ nego rozplanow ania do dzisiaj są zachow ane. G rudziądz stosunkow o wcześnie sta ł się jed n y m z ośrodków h an d lu zbożem n a Wiśle (w ro k u 1365 istn ia ło tu ju ż wiele spichrzów ). M iasto w alczyło o w yzw olenie spod ucisku krzyżackiego i przyłączenie d o P olski, k tó re n astąpiło w 1466 r.

W iek XVI — to okres ro z k w itu G ru d ziąd za, k tó ry stanow ił wówczas centrum h a n d lu w iślanego i rzem iosła, siedzibę starostw a i miejsce o b rad sejm ików general­ nych Prus K iólew skich. N a rozw ój m iasta niekorzystnie w pływały w ojny: ze Szwecją w połow ie X V II w., p ó ł­ n o cn a i siedm ioletnia. W czasie zaborów G ru d ziąd z był siedzibą adm inistracji p iuskiej i w ielkim ośrodkiem w ojskow ym , zw iązanym z silną tw ierdzą, w zniesioną w pobliżu m iasta. W X IX w. m iasto straciło znaczenie handlow e, od połow y zaś tego w ieku zaczęło rozw ijać się ja k o ośrodek przem ysłow y. W czasie drugiej wojny św iatow ej zostało pow ażnie zniszczone.

O becnie G ru d ziąd z rozw ija się ja k o o środek przem ysłowy. Je st tak że węzłem kom u n ik acji drogow ej, kolejowej i w odnej.

N a S tarym M ieście o średniow iecznym układzie u rb a n is­ tycznym przew aża m ieszkaniow a zabu d o w a dziew iętnas­ tow ieczna. Istnieje także wiele interesujących zespołów wcześniejszych, ja k zespół spichrzów , fa ra gotycka, k ilk a kościołów i klasztorów , fragm enty m urów m iej­ skich z B ram ą W odną. Są więc przesłanki, by G rudziądz uaktyw nić ja k o ośrodek turystyki.

N a terenie śródm ieścia, oprócz zabytkow ego zespołu starom iejskiego, p ozostało wiele zabudow y dziew iętnasto­ wiecznej, n a ogół mieszkaniowej z licznym i obiektam i szkół z tego okresu, i interesujące stare zakłady przem ysło­ we.

M iasto liczy obecnie około 92 tys. m ieszkańców . W o k re­ sie perspektyw icznym przew iduje się w zrost ludności d o 120 tys. N ow e dzielnice m ieszkaniow e rozw ijają się n a p ółnoc i południe od śródm ieścia, tw orząc u k ład pasm ow y n a górnym tarasie doliny W isły. Planuje się, że część funkcji centrum m iasta w przyszłości będzie zlokalizow ana w dalszym ciągu n a Starym M ieście; rozwój ogólnom iejskiego ośro d k a usługow ego p o za zespołem starom iejskim będzie odbyw ał się n a terenach śródm ieścia po likw idacji istniejących tam zakładów przem ysłowych, d ro g ą nasycenia istniejącej dziew iętnas­ towiecznej zabudow y m ieszkaniowej program em u słu ­

gowym. Proces ten będzie pow odow ać zmniejszenie się liczby ludności zam ieszkującej obszar śródm ieścia. W arunki n atu raln e i u k ład daw nych trak tó w h an d lo ­ wych wyznaczały rozwój historyczny G rudziądza w u k ła­ dzie pasm ow ym , równolegle do W isły, ze skrętem na w schód zgodnie z biegiem T ry n k i(z om inięciem esplanady twierdzy). Tereny n a w schód od zespołu starom iejskiego jeszcze w X IX w. były podm okłe i nie nadaw ały się do

zabudow y.

M iędzy innym i dlatego obecny rozw ój m iasta stanow i kontynuację historycznych tendencji u k ład u pasm ow ego wzdłuż W isły, naruszonych jedynie przez przebitą p ro s­ topadle do W isły linię kolejow ą. C harakterystyczna jest zapewne ze względów klim atycznych lokalizacja m iasta n a górnym tarasie skarpy, ale niewysuwanie zabudow y n a sam ą skarpę i jej dolny ta ras, a naw et pewne odsuw a­ nie zabudow y od rzeki.

W mieście średniow iecznym potężna ściana spichrzów i zam ek były elem entam i osłaniającym i je od rzeki. Tendencje te są w idoczne w zespołach dziew iętnasto­ wiecznych i obecnie projektow anych osiedlach; pow inny być kontynuow ane.

Jednocześnie m iasto było zw iązane z W isłą — w ażną w historii a rte rią h andlu zbożem . N a d brzegiem rzeki w rejonie B ram y W odnej znajdow ał się p o rt średniow iecz­ ny, o statnio odkryty w w ykopach. Zw iązki m iasta z W isłą n ad al istnieją (kom unikacja i turystyka w odna) i będą rozw ijane (projektow any zalew w ram ach akcji zagospodarow ania Wisły). B rak jest jed n a k d ostatecz­ nych studiów do tych zagadnień. Szczególnie istotne byłyby one dla turystyki, k tó ra będzie się rozw ijać ze względu n a skrzyżow anie w T o ru n iu szlaków tu ry s­ tycznych: w odnych i m otorow ych, biegnących wzdłuż Wisły, z w ażnym szlakiem turystycznym w iodącym z zachodu n a jezio ra m azurskie. Istnieje więc koniecz­ ność zaspokojenia potrzeb obsługi turystycznej w znacz­ nie większym stopniu niż dotychczas było to p o stu ­ lowane.

Stare M iasto leży w centralnej p a rtii współczesnego pasm a miejskiego i m oże nadal odgryw ać isto tn ą rolę w układzie centrum , w sparte now ym i zespołam i usług n a przylegających do niego terenach. Obecnie ciągle jeszcze Stare M iasto stanow i najw iększą koncentrację usług ogólnom iejskich. Rozwój G ru d ziąd za i w zrost jego ludności pow oduje niedobór usług centralnych i p rogram usługowy w okresie perspektyw icznym za­ kłada kilk ak ro tn y ich w zrost. N atu raln y m kierunkiem rozw oju o śro d k a usług są tereny n a w schód od zespołu starom iejskiego, obecnie z istniejącą zabudow ą dzie­ w iętnastow ieczną głównie o funkcjach m ieszkaniow ych. Isto tn e są rów nież pow iązania z położonym w p o łu d ­ niow o-w schodniej części śródm ieścia dw orcem kolejo­ wym i projektow anym w tym rejonie dw orcem a u to ­ busowym .

Przylegające do Starego M iasta zespoły zabudow y dziewiętnastow iecznej w przyszłości będą ulegać prze­ kształceniom między innym i pod kątem intensyfikacji usług. A utorzy uznali za słuszne poszerzyć, w stosunku d o w arunków konkursu, obszar podlegający ochronie 0 tereny zabudow y dziew iętnastow iecznej. O prócz b o ­ w iem Starego M iasta, ta część śródm ieścia, zajm ująca spory jego obszar, decydow ać będzie o indyw idualnym obliczu m iasta. Szersze ujęcie zabytkow ych obszarów śródm iejskich w ydaw ało się w tym w ypadku niezbędne dla pełnego zintegrow ania opracow ań urbanistycznych 1 konserw atorskich.

J y y / у . / У Iк / щ Р у

»

С И З ’

в

_Щ

₁

'

I l

L

__

a b с

6

0 7

12. W artość zabytkow a istniejącego układu przestrzennego Grudziądza; A — wartość zabytkow a budowli: 1 — najw yższa, 2 — w ysoka> S średnia, 4 — niewielka, 5 — b ez wartości, 6 — wartościowa dekoracja wnętrz, 7 — wartościowy układ przestrzen n y wnętrz; В — wartość zabytkow a terenu (a — najwyższa, b — wysoka, с — średn ia): 1 — działki budowlane, 2 — ulice (d r o g i), p lace, 3 — fo rm y ziemne, 4 — woda, 5 — zieleń

12. H istorie value o f the present spatial arrangement o f Grudziądz; A — historic value o f the building: 1 — highest, 2 — high, 3 — average, 4 — insignificant, 5 — without value, 6 — valuable décor o f the interiors, 7 — valuable spatial arrangement o f the interiors; B — historic value o f the site: a — highest, b — high, с — average: 1 — building plots, 2 — streets (roads), squares, 3 — grounds form s, 4 — water, 5 — greenery

I

13. A naliza stanu technicznego zabytkow ej zabudowy G rudziądza; stan techniczny: 1 — dobry, 2 — średni, 3 — zły

14. Inwentaryzacja studialna istniejącego układu przestrzennego Grudziądza; granice działek: 1 — istniejące, 2 hipotetyczne; 3 wysokość obiektów w kondygnacjach, 4 — bram y przejazdow e, 5 — piony komunikacyjne, 6 — zespoły jednorodne przestrzenne

14. A study recording o f the present spatial arrangement o f Grudziądz ; borders o f the plots: 1 — existing, 2 hypothetical, 3 height o f struc­ tures in tiers, 4 — thoroughfare gates, 5 — communication tracts, 6 — spatially uniform complexes

1 L I C Z B A K O N D Y G N A C J I c = i i «, P O W I E R Z C H N I A U Ż Y T K O W A P A R T E R U u do 8Ûm-'p.u m 80-120 rEpu 1120-150 гтгри 150-25Om pu 3 25CP45 Orrfpu ; з powyżej 450rrfpu

15. Funkcje istniejące na zabytkow ym obszarze G rudziądza: 1 — m ieszkalnictwo, 2 — funkcje obojętne dla atrakcyjności zespołu o walorach kulturowych ( oświata, zdrowie i opieka społeczna, łączność i inne), które o ile są niezbędne mogą pozostać, 3 — funkcje podnoszące atrakcyjność zespołu o walorach kulturowych (usługi kultury, handlu, rzemiosła, gastronomii, turystyki, w tym baza hotelow a), 4 — składy, przem ysł i rze­ miosło uciążliwe do likw idacji; sym bole liczby kondygnacji zróżnicowano wysokością słupka, sym bole powierzchni użytkow ej przyziem ia — jeg o szerokością. P rzedziały wielkości ustalono indywidualnie dla Grudziądza.

Oznaczenia fun kcji: U O ± — przedszkola, U 0 2 — szk o ły powszechne, U 0 3 — licea ogólnokształcące, UOA — szk o ły zawodowe, H — handel, G — gastronom ia, R — rzemiosło, К — kultura, Z — zdrowie i opieka społeczna, Ł — łączność, T — turystyka, I — inne, P — przem ysł, S — składy

15. Functions existing in the historic area o f Grudziądz ; 1 — housing, 2 — functions o f neutral importance to the attractiveness o f the complex with cultural values (education, health and social welfare, communication and others), which — i f indispensable — m ay be left, 3 — functions increasing the attractiveness o f the complex with cultural values (cultural services, trade, crofts, catering, tourism and hotel facilities) 4 — ware­ houses, industry and crafts difficult to elim inate; sym bols o f the number o f tiers diversified by the height o f the column, sym bols o f the utility area o f the ground level — by its width. S ize intervals established individually fo r Grudziądz.

Explanation o f the functions : U O v ■—• kindergartens, U 0 2 — elem entary schools, U 0 3 — comprehensive high schools, UO4 — vocational schools, H — trade, G — catering organizations, R — crafts, К — culture, Z — health and social welfare, Ł — telecommunication, T — tourism, I — others, P — industry, S — warehouses

16. K rajobraz zabytkow ego obszaru Grudziądza; A — elem enty kształtujące krajobraz (1 — wybitnej wartości, 2 — wartościowe, 3 —-m iernej wartości, dotyczące / — miasta ja k o całości, I I — ulic i p la có w ): a — ściany, b — przesłony pośrednie (ażurowe i niewielkiej w ysokości), c ~ podłoga, d — dominanty ; В — elementy zniekształcające krajobraz: 1 — budynki, 2 — ogrodzenia i mała architektura, 3 — zieleń, 4 pokrycie powierzchni terenu, 5 — brakujące przesłony; С — główne punkty, kierunki, osie i krawędzie widokowe

16. Landscape o f the historie site o f Grudziądz ; A — elements shaping the landscape ( 1 — o f outstanding value, 2 — valuable, 3 o f sm all value referring to I — the town as a whole, II — streets and squares) : a — walls, b — indirect screens ( open-work and not too high), с — the floor, d — dominants; В — elements disfiguring the landscape: 1 — buildings, 2 — fences and sm all architecture, 3 — greenery, 4 — covering o f the surface, 5 — missing screens; С — main points, directions, axes and view edges

29

w â L e a v i & e j * з w y t y c z n e

SZKIC KONCEPCYJNY

a *— »1 F — 12 r— з ■ л M H h L * 6 в r— h : ’ 2 ■ з I ;u ЩШ.ь. К З ? •

77. Panorama zachodnia Starego M iasta vt> Grudziądzu z otoczeniem ; A — W A L O R Y Z A C J A : 1 — elem enty o wybitnej wartości krajobrazowej, 2 ■— elem enty wartościowe, 3 — elem enty o średniej war­ tości, 4 — elem enty obojętne, 5 — elem enty zniekształcające, 6 — dom inanty; В — W Y T Y C Z N E : 1 — odcinek panoram y objęty bezwzględną ochroną, dopuszczalne przekształcenia jedynie w oparciu o szczegółowe w ytyczne konserwatorskie, 2 — odcinek panoramy, na którym obowiązuje przybliżone utrzymanie gabarytu bez wprowadzania nowych dominant, 3 — odcinek panoram y z możliwością swo­ bodnego j e j kształtowania, 4 — przedpole panoram y, na którym obowiązuje za k a z wprowadzania stałych obiektów kubaturowych, zieleń za ś i małą architekturę należy ukształtow ać na podstaw ie szczegó­ łowych wytycznych konserwatorskich ; postulowane : 5 — usunięcie, 6 — przekształcenie, 7 — nowe uzupełnienie; W Y T Y C Z N E S Z C Z E G Ó Ł O W E : a — usunięcie budynku przystan i oszpecającego p a ­ noramę, b — przesunięcie wylotu kolektora m iejskiego na północ, с — przyw rócenie dawnej dominanty — ba szty zamku, d — przyw rócenie dawnego charakteru spichrza p r z e z usunięcie ryzalitu i p o d w yż­ szenie dachu, e — obniżenie zieleni w celu odsłonięcia zabytkow ego s p ic h r z a ,/— zasłonięcie zielenią murku podestu schodów z postulowaną jego przebudową, g — usunięcie balkonów, przywrócenie cha­ rakteru dawnego spichrza, h — podwyższenie dachu, i — usunięcie dziewiętnastowiecznej oficyny i przyw rócenie charakteru dawnego spichrza, j —- przekształcenie substandardowych ogródków w zapro­ jektow an ą ażurową zieleń, к — przyw rócenie pierw otn ej w ysokości dachu, ewentualne przyw rócenie pierwotnego kształtu okien na dwóch górnych kondygnacjach, l — przyw rócenie pierw otn ej w ysokości

dachu oraz pierwotnego kształtu okien, ł — usunięcie p rzyczó łk a mostu pontonowego stanowiącego zagrożenie zespołu zabytkow ego, m — wzbogacenie skarpy p r z e d klasztorem ażurową zielenią, n — zgodne z w ytyczn ym i konserwatorskim i zagospodarowanie zw iększające atrakcyjność terenu p r z y historycznym ujściu Tryttki, o — likwidacja komina hali przem ysłow ej przew idzian ej do usunięcia, p — rozbiórka obiektu, r — przesłonięcie dużej kubatury ażurową zielenią, s — uzupełnienie dachu, t — wprowadzenie zieleni p r z y projektow anym parkingu, u -— rozbiórka obiektu, w — utworzenie nowej skarpy otacza­ ją ce j projektow ane boiska p rz e d halą sportową, x — uzupełnienie dachu, у — wprowadzenie zieleni na nowo utworzonej skarpie w celu zasłonięcia hali zniekształcającej panoramę, z — wprowadzenie ażurowe

zieleni w celu przesłonięcia hali

17. Western panorama o f the O ld Town at Grudziądz with the adjoning area; A — V A L O R IZ A T IO N : 1 — elements o f outstanding landscape value, 2 — valuable elements, 3 — elements o f average value, 4 — neutral elements, 5 — disfiguring elements, 6 — dominants; В — G U ID E -L IN E S: 1 — section o f the panorama covered by absolute protection, transformations perm issible only when based on particular conservation guide-lines, 2 — section o f the panorama on which it is a must to maintain approxim ate dimensions without an introduction o f new dominants, 3 — section o f the panorama with a p ossibility o f its fre e shaping, 4 — a foreground o f the panorama on which it is proh ibited to introduce perm anent structures, and the greenery and sm all architecture should be shaped after a detailed conservation guide-line; postulated: 5 — removal, 6 — transformation, 7 — a new addition; P A R T IC U L A R G U ID E -L IN E S: a — a demolition o f the building a t the p o rt impairing the panorama, b — a transfer o f the outlet o f the town collector to the north, с — a restoration o f the o ld dominant, i.e. the ca stle’s turret, d — a restitution o f the form er character o f the granary through a rem oval o f a projection and raising the roof, e — lowering o f the greenery in order to reveal a granary o f historic m erit, f — covering with the green o f a wall a t the landing o f the stairs and its p o stu lated rebuilding, g — a rem oval o f balconies, a restoration o f the character o f the o ld granary, h — raising the roof, i — a demolition o f the 19th-century outbuilding and restitution o f the character o f the form er granary, j — a transformation o f substandard gardens into designed open-work greenery, к — restoration o f the original height o f the roof, or a restoration o f the orig­ inal shape o f the windows a t the two top flo o rs, 1 — a restoration o f the original height o f the r o o f and the original shape o f the windows, I — a rem oval o f the abutment o f the pontoon bridge endangering the historic complex, m — enrichment o f the escarpment in fro n t o f the cloister with open greenery, n — development o f the site a t the mouth o f the Trynka river increasing its a t­ tractiveness in line with conservation guide-lines, о — a demolition o f the chimney o f the industrial hall to be eliminated, p — a demolition o f the structure, r -— screening o f a huge structure with greenery, s — makit.g up the roof, t — planting the green a t a designed parking lot, и — a demolition o f the structure, w — form ing a new escarpment surrounding planned sports field s in fro n t o f the sports hall, x — making up the r o o f у — planting the green on a newly-formed escarpment in order to screen the hall impairing the panorama, z — planting the open green in order to screen the hall

Z asadą, stosow aną przy rozm ieszczaniu przewidywanego p rogram u n a terenie śródm ieścia, było, w stosunku do rew aloryzow anych terenów , obliczenie chłonności program ow ej, wynikającej z u w arunkow ań przestrzen­ nych i ograniczeń zw iązanych z zachow aniem w alorów zabytkow ych istniejącej n a tych o bszarach zabudow y. O biekty zw iązane z dużym i k u b atu ram i i w ym agające uciążliwej obsługi kom unikacyjnej zlokalizow ano poza rew aloryzow anym obszarem . Jednocześnie dążono do nasycenia terenów zabytkow ych pro g ram em użytecz­ ności publicznej, w ym agającym niew ielkich k u b atu r i zw iązanym z miejscową tradycją, folklorem , obsługą turystyki i rekreacją. Przeanalizow ano rów nież p ro ­ porcje między zabudow ą m ieszkaniow ą i usługow ą n a terenach rew aloryzow anych. Z ap ro p o n o w an o , żeby

była to dzielnica m ieszkaniow a z w ybranym i ciągam i usługow ym i o znaczeniu ogólnom iejskim .

W zakresie kom unikacji uzn an o za słuszne przesunięcie większych a rterii kom unikacyjnych o charakterze tra n ­ zytu przez śródm ieście p o za te ren objęty ochroną. P ro p o n o w an ą dotychczas w planie szczegółowym śród­ m ieścia (załączonym do m ateriałów inform acyjnych w arunków k o n k u rsu ) a rte rię klasy N11 przesunięto z ul. G roblow ej dalej n a w schód, gdyż p o z a nadm iernym ruchem przelotow ym przy p a ra m e tra c h N11 nie m ożna by odsłonić fosy w zdłuż m urów starom iejskich. W zdłuż ul. G roblow ej, biegnącej po obrzeżu Starego M iasta, zgo­ dnie z bilansem kom unikacyjnym w ystarcza ulica klasy N IV , dobrze w pisana w istniejące otoczenie i nie w ym agająca w yburzeń, k tó re zniekształciłyby układ

18. Pokrycie ulic i placów, ukształtowanie i pokrycie dachów; I — D A C H Y : 1 — odrzutowanie ukształtowania dachu, 2 — kierunki spadu połaci z podaniem kąta ich nachylenia, 3 — pokrycie dachów: A — gont, В — dachówka (a — zakładkowa, b — karpiów ka, с — esówka, d — mnich i mniszka, С — blacha, D ■— p a p a ; I I — U LIC E I PLA C E , p okrycie: 1 — kamień erotyczny, 2 — kostka granitowa kwadratowa, 3 — kostka granitowa prostokątna, 4 — drobna kostka bazaltowa, 5 — chodnikowe p ły ty kamienne, 6 — różnorodne nawierzchnie betonowe

18. Covering o f the streets and squares, shapes and covering o f the roofs; I — R O O F S: 1 — throw o f the ro o f’s shape, 2 — directions o f the slope o f the surfaces and a gradient o f inclination, 3 — roofs’ covering: A — shingle, В —■ tiles (a — spliced, b — f l a t scale-like tile, с ■— pantile, d — ’’m onk” and "nun” tile ), С — sheet iron, D — roofing pa p er; II — S T R E E T S A N D SQ U A R E S , covering: 1 — eratizine stone, 2 — square granite block, 3 — rectangular granite block, fin e basalt block, 5 — pavem ent stone plates, 6 — various concrete surfaces

M - M □ □ O D

□ □ □ □

R

□ o □ □

n

era □ □

o a a a

_{a □ a a}

4

19. Analiza lokalnego charakteru zabudowy historycznej Grudziądza dla inspiracji rozwiązań kom pozycyjnych nowych uzupełnień w otoczeniu za b ytk o w ym : 1 — wydzielenie dolnej p artii (cokołow ej), 2 — światłocieniowość elewacji podkreślona wertykalnym i wykuszam i o koncentracji w partiach narożnych (poza Starym M iastem pogłębiona wprowadzeniem balkonów) , 3 — wysokie dachy o często podkreślonych narożach domów w ybudowam i i sterczynam i, 4 — okna w handlowych p rzyziem iach tworzące większe witryny sklepowe, na wyższych kondygnacjach o proporcjach stojącego prostokąta, 5 — dach w ysoki w układzie kalenicowym dla przew ażającej zabudowy dziewiętnastowiecznej, w układzie szczytow ym dla f a z wcześniejszych, dziewiętnastowieczny dach wzbogacony mansardami i w partiach narożnych dachu sterczynam i i wybudowami

19. Analysis o f the local character o f historic buildings o f Grudziądz fo r the inspiration o f compositional solutions o f new additions in the historic surrounding ; 1 — a separation o f the lower p a rt (a ground course), 2 — light-absorptiveness o f the elevations underlined with vertical oriels con­ cen trated a t corner p a rts (except fo r the O ld Town intensified with balconies), 3 — high roofs with ad-structures and pinnacles on the corners o f buildings, 4 — windows in trading ground floors, having proportions o f a standing rectangle at higher levels, 5 — a high ro o f in the crest system o f a prevailing 19th-century nature o f buildings; in the gable system fo r earlier stages, a 19th-century ro o f adorned with attics and in the corner p a rts o f the ro o f — with pinnacles

u rb an isty czn y rejonów przylegających do zespołu sta­ rom iejskiego.

O g ran icza jąc kom unikację typu ogólnom iejskiego na S tarym M ieście, zarazem przybliżono zespoły parkingów o ra z podjazdy do tego obszaru, stym ulując ruch pieszy. S tara n o się osłaniać Stare M iasto przed nadm iarem ru ch u i inwestycji, aby nie naruszyć jego specyficznego ch a ra k te ru , skali i uro k u . P am iętano zarazem o tym , żeby nie znalazło się ono na m arginesie obecnego ro z ­ w oju m iasta. Stw oizono ró żnorodne odpow iednio w y­ selekcjonow ane cele dla przyciągania ludzi przede w szystkim d o obrzeży Starego M iasta: sprzężenie usług starom iejskich ciągiem pieszym z usługam i zlokalizow a­ nym i od niego na w schód i południow y w schód o raz uatrakcyjnienie brzegu Wisły w rejonie ujścia T rynki (przystań tram w aju w odnego, kaw iarnia, hala sportow a i przystanie ciągnące się w kierunku południow ym ) i rejonu zam k u (odsłonięcie i zabezpieczenie w postaci trw ałej ruiny m urów zam ku, odbudow a wieży zam k o ­ wej ja k o p u n k tu w idokow ego na okolicę, kaw iarnie, restauracje, p a rk m iejski, tory saneczkowe i narciarskie). W arunkiem dla o statnich prac będzie przesunięcie projektow anego ta m ujścia k o lek to ra m iejskiego dalej n a północ.

W obec przew idyw anego w G rudziądzu progu w odnego n a Wiśle, należałoby dążyć do zlokalizow ania go n a północ od zespołu starom iejskiego, by lustro w ody przybliżyło się, ale nie zan ad to , do skarpy podnosząc zalety w spaniałej pan o ram y spichrzów i ciągów pieszych w zdłuż skarpy.

Przez etapow e odsłanianie miejskich m urów obronnych i fosy m ożna ujaw nić atrakcyjne relikty ukryte w p ó ź­ niejszych d o m ach (obecnie w idoczne fragm enty do wysokości 4 m n ad poziom terenu) oraz pas zieleni miejskiej odcinający i podkreślający ta k interesujący średniow ieczny u k ład przestrzenny. Plac W olności, przylegający do terenów starom iejskich, odcięty przes­ trzennie przy przeciw skarpie fosy linią wysokiej zieleni, pow inien podkreślać u k ład daw nego raw elinu. Zieleń ta w połączeniu z dziew iętnastow ieczną zabudow ą w lotu ul. M ickiewicza m ogłaby stw orzyć interesujące efekty —

ja k w placach Paryża — kształtow ania placu nie tylko arch itek tu rą.

W działaniach rewaloryzacyjnych należy podkreślać i w y­ dobyw ać dom inujące cechy zespołów funkcjonalnych m iasta w u k ład ach chronologiczno-przestrzennych. Przy m urach w inien być przyw rócony c h arak ter niew ysokich oficyn daw nego m iasta, zgodnie z kierunkiem ju ż p o ­ czynionych udanych prób. W rejonach centralnych Starego M iasta w inien być podkreślony charakter śródm ieścia z wydobyciem bogactw a i różnorodności zabudow y dziew iętnastow iecznej. Przy spichrzach i koś­ ciele farnym należałoby dążyć do utrzym ania klim atu spokojnych i cichych średniow iecznych zaułków , p o ­ dobnie w malowniczej uliczce prow adzącej na w zgórze zam kow e, z którego otw iera się w idok na rozległą p a n o ­ ram ę. D aw ny w jazd n a zam ek od północy — to ulica w olno stojących dom ków podm iejskich. C h arak ter tego zespołu w inien być utrzym any. W reszcie należy w ydo­ być interesujące dziew iętnastow ieczne w nętrza u rb an is­ tyczne, ja k plac Rybny i atrakcyjna ul. 1 M aja, p ro p o n o ­ w an a ja k o ciąg handlow y.

W inny być utrzy m an e daw ne pokrycia dachow e bud y n ­ ków (dachów ka i blacha), kolorystyka, fa k tu ra i jeszcze licznie zachow ana sto lark a dziew iętnastow ieczna okien i w itryn sklepow ych, wreszcie bruki i kam ienne chodniki z odpow iednim uzupełnieniem w zabytkow ych ciągach. O św ietlenie — stosow ane, o arm atu rze naw iązującej do lam p gazow ych — reprezentow ane jest ju ż przez udane p róby n a Starym Mieście.

N ow a a rc h ite k tu ra p ow inna na tym terenie naw iązyw ać do starych linii zabudow y, gabarytów , ukształtow ania, p okrycia dachów i ch arak teru elewacji. Inspiracją k o m ­ pozycyjną m oże być dziew iętnastow ieczne rozw iązanie elewacji z k o n cen tracją wykuszy w narożnych p a rtiach dom ów , z tym że bardziej światłocieniow e niż n a S ta­ rym M ieście są elewacje dom ów dziew iętnastow iecznych n a te re n a c h przylegających (ul. 1 M aja).

Po w yjaśnieniach ogólnych podajem y inform acje d o ­ tyczące opraco w ań szczegółowych.

D la fazy „ O ” w ykonano następujące o p racow ania:

W AR TOŚĆ Z A B Y T K O W A ISTNIEJĄCEG O U K Ł A D U P R Z E ­ S T R Z E N N E G O (il. 12)

N a planszy przedstaw iono próbę waloryzacji zespołu kulturow ego. O znaczono rów nież w artościow e układy przestrzenne i detal. P o d an o teren o w artościach za­ bytkow ych ze zróżnicow aniem sposobu jego użytkow ania i pokrycia. Sposób u p o rządkow ania inform acji i g ra­ ficznego ich zobrazow ania przedstaw iono w legendzie

planszy.

Stare M iasto m a zachow any praw ie bez zm ian bardzo interesujący średniow ieczny u k ład planu w raz z w yloto­ wymi tra k ta m i handlow ym i. N a kanw ie tych trak tó w w ykształciły się przedm ieścia z fragm entam i interesu­ jących założeń dziew iętnastow iecznych (układ krzyżowy

nlic : Sienkiewicza i M ickiewicza, plac Rybny). Stosunkow o

niewiele zachow ało się obiektów o najwyższej (lokalnej) w artości. T w orzą one je d n a k interesujące i m alownicze zespoły. W wielu budynkach, naw et nie w yróżniających się w artością, zachow ał się historyczny u k ład przestrzen­ ny i detal, co stw arza korzystne możliwości ich adaptacji n a obiekty użyteczności publicznej.

A N A L IZ A S T A N U T E C H N IC Z N E G O (il. 13)

N a S tarym M ieście i ob szarach przylegających istnieje niewiele budynków w d obrym stanie technicznym . W śró d kw alifikujących się do ro zb ió rk i wiele jest b u ­ dynków nie m ających w artości zabytkow ej, szczególnie od n o si się to do zabudow y dużych w nętrz bloków dziew iętnastow iecznych. Jed n ak większość zabudow y n a S tarym M ieście i przy głów nych ciągach n a

pozosta-20. S zk ic historycznej stru ktury funkcjonalnej miasta (do X V III w .): 1 — centrum m iasta i jego obrzeża, 2 — zam ek i przedzam cze, 3 — zespól m agazynowo-portowy, 4 —■ przedm ieścia, 5 — te­ reny klasztoru i ogrodów klasztornych, 6 — ogrody miejskie, 7 — fo rtyfik a cje m iejskie, 8 — główny ciąg handlowy

20. A historie outline o f the functional structure o f the town (till 18th centuty) ; 1 — centre o f the town and its adjoining area, 2 — castle and its approaches, 3 — warehouses and the p ort, 4 — sub­ urbs, 5 — site o f the cloister and its gardens, 6 — town gardens, 7 — town fortifications, 8 — main trading route

3 ~ 4 , !

21. S zk ic kierunków rozwoju Grudziądza: 1 — średniowieczny, częściowo kontynuowany w X IX w., 2 — jeden z dziewiętnastowiecznych, 3 — obecny

21. Outline o f G rudziądz’s development directions; 1 — mediaeval, p a rtially continued in 19th cent., 2 — a 19th-century one, 3 — present

ły c h o b sz arac h rew aloryzow anych — to cenne obiekty, k tó re w ym agają szybkiej interw encji rem ontow ej. P o ­ d a n ie stan u technicznego zabudow y um ożliw iło — przy p o ró w n an iu z p la n sz ą w artości zabytkow ej — w ysu­ w anie propozycji dotyczących u trzy m an ia bądź w ybu­ rzeń obiektów . Było też pom ocne przy oznaczaniu n a p lan ie podstaw ow ym obiektów zagrożonych, wy­ m agających zabezpieczenia (cennych p o d względem zabytkow ym , ale będących w złym stanie technicznym ).

IN W E N T A R Y Z A C J A S T U D IA L N A ISTN IEJĄCEG O U K Ł A ­ D U P R Z E S T R Z E N N E G O (il. 14)

U w zględniono w yniki analizy dotyczące działek i wyso­ kości budynków (w kondygnacjach), z zaznaczeniem b ram przejazdow ych i pionów kom unikacyjnych. W y­ d o b y to rów nież jed n o ro d n e zespoły przestrzenne. Spo­ sób u p o rząd k o w an ia inform acji i graficznego ich zo­ b razo w an ia p rzedstaw iono w legendzie planszy. N a S tarym M ieście i daw nych przedm ieściach zacho­ w ały się jedynie niew ielkie i nieliczne jed n o ro d n e układy p rzestrzenne, charakteryzujące się p o d obnym układem działek, sposobem ich zagospodarow ania i wysokością zabudow y. N aw et rejon Starego M iasta je st konglo­ m eratem zabudow y zróżnicow anej skalą i chronologią. D latego zespoły przestrzennie jed n o ro d n e pow inny być szczególnie staran n ie zachow ane.

A naliza u k ład u przestrzennego w ykazała między innym i, że m ieszkaniow a zabu d o w a dziew iętnastow ieczna znaj­ d u jąca się n a terenie Starego M iasta m a w p aram etrach tylko sienie przechodnie, łączące ulice z podw órkam i, nie m a n ato m iast b ram przejazdow ych, co jest ch arak te­ rystyczne dla dziew iętnastow iecznych zespołów zab u d o ­ wy p o za terenem Starego M iasta. Z p u n k tu w idzenia pro jek tu rew aloryzacji różnice w układzie przestrzennym p aram etró w rzutow ać będ ą na sposób rozw iązania obsługi kom unikacyjnej usług lokalizow anych na pierw­ szej kondygnacji. N a Starym Mieście ruch dostawczy m usi z zasady odbyw ać się o d strony ulicy; poza zespo­ łem starom iejskim istnieją możliwości lepszego funkcjo­ nalnie rozw iązania zapleczy z dostaw ą od w nętrza bloku.

F U N K C JE ISTNIEJĄCE (il. 15)

Sposób użytkow ania opracow any w edług przyjętych zasad w analizach urbanistycznych d o datkow o podzielo­ no na następujące g rupy: funkcje podnoszące atrak cy j­ ność zespołu zabytkow ego, obojętne i uciążliwe p o d tym w zględem . P o d an o je z uw zględnieniem w ystępow ania ich n a poszczególnych kondygnacjach o raz klas wielkości ich pow ierzchni w odniesieniu do przyziem ia. Sposób u p o rząd k o w an ia inform acji i graficznego ich zo b razo ­ w ania przedstaw iono w legendzie planszy. A naliza w yka­ z ała k orzystne zjawisko nasycenia usługam i tradycyjnych ciągów handlow ych i w ystępow anie n a obszarze zabyt­ kow ym naw et znacznych zespołów o funkcjach w yłącznie m ieszkaniow ych. W ykazała je d n a k rów nież występow anie deprecjonujących składów przem ysłow ych naw et w najcenniejszych zespołach spichrzów .

D la fazy ,,1” w ykonano następujące analizy i stu d ia:

K R A JO B R A Z (il. 16)

P rzeanalizow ano problem atykę zw aloryzow anego k ra ­ jo b ra z u w odniesieniu do zespołu starom iejskiego ja k o całości oraz w nętrz urbanistycznych ulic i placów. U w zględniono: ściany, przesłony pośrednie, podłogę i dom inanty, ja k rów nież elem enty zniekształcające.

P rzedstaw iono główne punkty, kierunki, osie i kraw ę­ dzie w idokow e. Sposób u p o rządkow ania inform acji i graficznego ich zobrazow ania ilustruje legenda planszy. M iasto m a niezwykle cenne otw arcia krajobrazow e p an o ram y spichrzów i doliny W isły o raz ekspozycję w idokow ą (z lotu ptak a) zabudow y w p a rtii północnej Starego M iasta i przylegającego daw nego przedm ieścia z głów nego p u n k tu widokow ego z postulow anej wieży zam kow ej. Istnieją również cenne krajobrazow o w nętrza urbanistyczne o zróżnicow anym charakterze. Stw arza to szczególne w ym agania przy pracach rew aloryzacyjnych.

P A N O R A M A ZESPO ŁU ZA BY TKO W EG O O D ST R O N Y W ISŁY (il. 17)

Przeprow adzono w aloryzację elem entów k ra jo b razu o ra z opracow ano wytyczne z podziałem p an o ram y na o d ­ cinki o zróżnicow anym zakresie stopnia ochrony i d o ­ puszczalnych przekształceń ze szczegółowym w skazaniem elem entów do usunięcia, przekształcenia o raz miejsc w ym agających nowych uzupełnień. P o za roboczym przedstaw ieniem pan o ram y z graficznym oznaczeniem wytycznych konserw atorskich zaprezentow ano w tej samej skali i ujęciu rozwinięcie fotograficzne istniejącej p an o ram y oraz p rojekt przedstaw iający jej stan po uwzględnieniu popraw nych wniosków. G raficzne o p ra ­ cow anie przedstaw iono na planszy.

P an o ram a od strony W isły m a niezwykle d u żą w artość, w ym aga szczególnie starannych zabiegów łącznie z o d ­ cinkam i przylegającym i, z których zw łaszcza północny stanow i obecnie bardzo niekorzystne sąsiedztw o.

IN W E N T A R Y Z A C JA S T U D IA L N A P O K R Y C IA U L IC I P L A ­ CÓW O R A Z U K SZ T A Ł T O W A N IA I P O K R Y C IA D A C H Ó W (il. 18)

Przedstaw iono jedynie fragm ent planszy d la ilustracji m etody inw entaryzacji różnorodnych m ateriałów i ich układów , historycznego pokrycia jezdni i chodników o raz dachów , z podaniem ich u k ształto w an ia i k ą ta nachylenia połaci. Sposób u p o rząd k o w a n ia inform acji i graficznego ich zobrazow ania przedstaw iono w legen­ dzie planszy. N a Starym M ieście w ystępują jeszcze bru k i i chodniki kam ienne o raz pow szechne je st pokrycie dachów dachów ką i blachą o dekoiacyjnym układzie. Stw arza to możliwości przynajm niej koncentracji p o ­ krycia kam iennego ulic w najcenniejszych zespołach zabytkow ych w nętrz urbanistycznych, ja k rów nież k o ­ rzystne w arunki dla kształtow ania dachów n a ekspono­ w anych otw arciach krajobrazow ych.

S T U D IU M L O K A L N E G O C H A R A K T E R U ISTNIEJĄCEJ Z A B U D O W Y (il. 19)

P rzeprow adzono tę analizę dla inspiracji rozw iązań kom pozycyjnych w otoczeniu zabytkow ym . N a p o d ­ stawie w niosków dotyczących ch arak teru zabudow y, przede w szystkim dziew iętnastow iecznej, przeanalizo­ w ano rozw iązanie p artii cokołowej, zasad kom pozycyj­ nych, św iatłocieniow ości, kształtow ania i rozm ieszczania otw orów okiennych oraz p a rtii wieńczących i dachów .

SZK IC H IST O R Y C ZN EJ S T R U K T U R Y F U N K C JO N A L N E J M IA ST A D O X V III W. (il. 20)

P rzeprow adzono rozw arstw ienie funkcjonalno-przestrzen­ ne daw nego m iasta i jego przedm ieść z wydzieleniem ówczesnego centrum , obrzeży, zespołu m agazynow o- -portow ego, fortyfikacji i ogrodów . Sposób oznaczenia przedstaw iono w legendzie.