R O C Z N I K I (G L E B O Z N A W C Z E T„ X X X I V , N R 1—2, W A R S Z A W A 1983
M O D EST M ISZTA L
DYNAMIKA SKŁADU CHEMICZNEGO RĘDZINY W WARUNKACH CZTEROLETNIEGO
UŻYTKU TRWAŁEGO
Z ak ład G leb o zn a w stw a In sty tu tu G leb o zn a w stw a i C h em ii R oln ej A R w L u b lin ie
Skład chem iczny gleb, szczególnie wzajem ny stosunek procentowy komponentów mineralnych, jest dosyć trwały. W ynika to m iędzy innym i z wielkiej m asy gleby, która w stosunku do ilości wytwarzanej na jej po wierzchni biomasy jest bardzo duża, stąd niew ielkie straty pierw iast ków. Ponadto najintensywniejsze wietrzenie i pobieranie składników ma miejsce w najbliższej powierzchni warstwie gleby o niewielkiej grubości która to warstwa przy uprawie płużej jest każdego roku odnawiana i mieszana. W yjątkiem mogą być tutaj mało żyzne i silnie wyjałowione gleby nawiezione dużymi dawkami fosforu lub potasu, a także wapnowa ne. Zastosowanie takich zabiegów może prowadzić do wyraźnych zmian ich składu chemicznego. W iększe zm iany składu chemicznego wierzch niej warstw y gleby są również m ożliwe w przypadku użytków w ielolet nich lub trwałych, kiedy to warstwa ta nie podlega corocznemu miesza niu przez zabiegi uprawowe.
Mając do dyspozycji czteroletnie doświadczenie nad uprawą lucerny w różny sposób nawożonej i deszczowanej starano się w drodze analizy chemicznej stwierdzić, jak w glebie przebiegają wspomniane zjawiska, a również zbadać, jak kształtują się w takich warunkach stosunki m iędzy ogólną ilością fosforu i potasu i ich formami przyswajalnym i dla roślin.
M ETO D A B A D A Ń
Doświadczenie założono na rędzinie kredowej na polu częściowo ero- dowanym, a częściowo nam ywanym , co jest charakterystyczne dla tego tyPu gteb. Omawiana rędzina miała skład m echaniczny gliny średniej na pograniczu ciężkiej, zawierała przeciętnie 2,9°/o С organicznego. Na osiem nastu poletkach stosowano corocznie trzy poziomy nawożenia: PK, 2PK i 3PK. Podstawowa dawka PK wynosiła 30 kg P 20 5 i 70 kg K20 na hek
62 M. Misætal
tar. Stosowano też dwa poziomy deszczowania: Wi i W2. W wariancie z poziomem Wi dopuszczano spadek wilgotności gleby do 65% polowej pojemności wodnej, w wariancie drugim — W2 — tylko do 80%. W przy padku stwierdzenia spadku wilgotności do tych granic stosowano w okre sie w egetacyjnym deszczowanie w takiej dawce, aby uzupełnić zapas w il goci glebowej do 100% polowej pojemności wodnej. W okresie czterech lat badań dostarczono w sum ie w wariancie Wi 273 mm wody, a w wa riancie W2 — 427 mm.
Próbki gleb pobierano z każdego poletka z warstwy 0— 5 cm przed siewem lucerny, a potem każdego roku po ostatnim pokosie. W ostatnim roku badań próbki zróżnicowano, pobierając je z głębokości 0— 5, 5— 10, 10— 20, 20— 40 cm. Te ostatnie próbki nie zostały pobrane na poletkach silnie zerodowanych.
W próbkach oznaczano całkowity skład chem iczny metodą stapiania z węglanem sodu oraz przyswajalne fosfor i potas odpowiednio w w ycią gach według Olsena i Egnera.
Inną serię próbek pobierano z warstwy gleby 0—5 cm w odstępach jednego miesiąca w kolejnych czterech sezonach wegetacyjnych (od wio sennego nawożenia do ostatniego pokosu lucerny). W tych próbkach oz naczano dostępne dla roślin fosfor i potas również w wyciągach według Olsena i Egnera (z zastosowaniem przelicznika wyniku dla rędzin, uży wanym przez stacje chemiczno-rolnicze). W yniki oznaczeń przyswajal nych form fosforu i potasu (jako dostatecznie liczne) opracowano statys tycznie.
WTY N IK I I D Y S K U S JA
Uzyskane w analizach składu chemicznego gleby wyniki (tab. 1) były zgodne z wynikam i innych autorów badających rędziny [1]. Procentowa zawartość poszczególnych składników w w arstwie 0— 5 cm w okresie czterech lat badań była dosyć stabilna. Znaczniejsze różnice zanotowano jedynie w przypadku glinu, którego zawartość wykazywała w okresie ba dań tendencję spadkową. Szczególną uwagę zwrócono jednak na zmiany zawartości fosforu i potasu, które czterokrotnie w trakcie doświadczenia były wnoszone do gleby w postaci nawozów.
Nie zanotowano zmian w ogólnej ilości fosforu w glebie ani zróżnico wania jego zawartości w różnych warstwach profilu po czterech latach, w których nie prowadzono zabiegów uprawowych (tab. 1). Zanotowano natomiast wahania ilości fosforanów dostępnych dla roślin w stosunku do zawartości ogólnej fosforu. Ilość ta rosła w okresie pierwszych trzech lat badań, a w ostatnim roku spadła poniżej wartości wyjściow ej. Szcze gólnie zubożona w dostępne dla roślin form y fosforu była warstwa gleby m iędzy 5 i 10 cm. Nieco podobne spostrzeżenia poczynił S c h u l z e [5], tłumacząc je pobieraniem fosforu przez lucernę z górnych warstw gleby.
T a b e 1 3 1 S k ła d chem iczny g le b y w p ro c e n c ie s.m .
Z a w a rto ść I*20 5 * ^ 2 ° p rz y s w a ja ln y c h d la r o ś l i n / ś r e d n i o d la 13 p o l e t e k / C hem ical c o m p o sitio n o f s o i l in % o f d.ra.
C o n te n t o f a v a i l a b l e Р20 5 and ^2° form s /m ean f o r 10 p l a n t s /
Bok - Yeax Warstwa Layor cm P2° 5 1^0 CaO MgO a i2o3 S i0 2 P e 2°3 S t r a t a p rz y ż a r z e n i u I g n i t i o n l o s e s ogółem t o t a l % przysw a j a l n y o f a v a i l a b l e one m g /100 g % p rzysw a ja ln e g o w ° 8• i l o ś c i o f a v a i l a b le one i n th e t o t a l amount ogółem t o t a l % przysw a j a l n y o f a v a i l a b l e one m g/100 g % p rzysw a ja ln e g o w og* i l o ś c i o f a v a i l a b le one in th e t o t a l amount % I w io sn a - s p r in g 0 - 5 0 ,4 1 8 ,0 9 1 ,9 5 1 .5 9 34,14 2 ,1 3 1 1 ,6 9 0 ,5 9 6 ,2 0 6 4 ,0 7 1 ,40 11,71 I J e s i e ń - autumn 0 - 5 0 ,4 1 9 ,7 3 2 ,4 4 1 ,3 9 4 0 ,4 0 2 ,8 7 13,16 1 ,00 5 ,9 4 6 4 ,0 4 1,55 9,6 6 I I Je s i e ń - autumn 0 - 5 0 ,4 1 8 ,9 2 2 ,1 9 1 ,5 4 61,2 6 3,9 6 13 ,3 6 0 ,6 5 5 ,7 2 6 4 ,0 4 1 ,5 0 1 0 ,2 3 I I I J e s i e ń - autumn 0 - 5 0 ,3 9 12,05 3,08 1 ,8 3 4 2,85 2 ,3 5 1 2 ,9 3 0 ,8 7 4,9 1 6 3 ,8 8 1 ,9 2 11,89 IV J e s i e ń - autumn 0 - 5 0 ,4 1 6 ,3 2 1,46 1 ,8 2 41 ,6 8 2,3 1 13 ,4 0 0 ,9 2 5 ,9 5 6 3 ,5 6 1,9 5 10,59 5-10 0 ,3 9 4 ,5 0 1 ,0 2 1,81 2 3 ,3 2 1,2 7 1 3 ,6 5 0 ,8 5 5 ,7 2 6 2 ,2 0 2 ,0 0 10,46 10-20 0 ,4 0 5 ,6 5 1,5 0 1 ,6 4 24 ,2 9 1,4 6 1 4 ,5 9 0 ,9 1 5,41 61,41 1 ,8 5 12,28 20-40 0 ,4 1 6,0 1 1 .5 4 1,5 6 10,54 0 ,7 0 18,40 0 ,7 0 4 ,9 0 5 8 ,1 0 1 ,7 2 9 ,4 4 05 CO Zmiany c h e m ic z n e w r ę d z in a c h po d u ży tk ie m tr w a ły m
64 M. Misztal
Nie stwierdzono również w pływ u zróżnicowanego nawożenia i deszczo wania na ogólną zawartość fosforu w warstwie gleby 0— 5 cm (tab. 2). Natomiast najwyższa dawka nawozów fosforowych spowodowała obfite w ystępowanie form fosforanów dostępnych dla roślin w glebie (tab. 3). Również w kolejnych latach badań notowano statystycznie udowodnione różnice w występowaniu tej form y fosforu. Najobficiej występował
fos-T a b e l a 2 ś r e d n i a z a w a rto ś ć f o s f o r u i p o ta s u ogółem w p ro c e n c i e s .m . g le b y
Mean t o t a l p h o sp h o ru s and p o ta ss iu m c o n t e n t i n s o i l d ry m a t t e r i n % Rok - Y ear iVar3t;va
• P,>°5 ^ 0 Layer cm PK 2PK 3PK Wo W1 W2 PK 2PK 3PK W1 *2 I w io sn a s p r i n g 0 - 5 0 ,4 2 0 ,3 9 0 ,4 2 0 ,3 6 0 ,4 2 0 ,4 6 1 ,6 3 1 ,5 7 1,4 8 1 ,5 4 1,5 6 1 ,5 9 I j e s i e ń autumn 0 - 5 0 ,4 3 0 ,3 9 0 ,4 1 0 ,4 2 0 ,4 2 0 ,3 0 1 » 38 1 ,3 3 1 ,3 9 1 ,2 2 1 ,4 6 1 ,4 3 I I J e s i e ń autumn 0 - 5 0 ,4 0 0 ,4 2 0 ,4 1 0 ,3 8 0 ,4 0 0 ,4 5 1 ,4 7 1 ,5 3 1 ,5 3 1 ,4 5 1,60 1 ,5 0 I I I j e s i e ń autum n 0 - 5 0 ,3 6 0 ,3 8 0 ,4 0 0 ,3 6 0 ,3 9 0 ,3 9 1,41 1 ,88 1,9 5 1 ,9 9 1 ,6 8 1 ,8 9 IV j e s i e ń autumn 0 - 5 5 -10 0 ,3 5 0 ,4 1 0 ,3 5 0 ,4 2 0 ,3 3 0 ,4 0 0 ,3 5 0 ,4 2 0 ,3 2 0 ,3 9 0 ,3 7 0 ,4 2 1 ,8 0 1 ,8 2 1 ,8 3 1 ,7 4 1 .8 5 1.86 1 ,5 2 1 ,7 7 •1,79 1 ,8 2 1,8 8 1 ,8 5 10-20 0 ,4 0 0 ,4 1 0 ,3 9 0 ,4 0 0 ,3 7 0 ,4 4 1 .3 5 1,66 1,6 3 1 ,6 6 1,5 8 1,68 20-40 0 ,3 5 0 ,3 5 0 ,3 3 0 ,3 5 0 ,3 2 0 ,3 7 1 ,5 4 1 ,5 8 1,58 1 ,5 5 1 ,5 5 1,5 9 ś r e d n io d l a w arstw y Mean f o r th e la y e r 0 -5 cm 0 ,3 9 0 ,3 9 0 ,3 9 0 ,3 8 0 ,3 9 0 ,4 0 1,5 6 1 ,6 4 1 ,67 1 ,5 8 1,6 5 1 ,6 9 PK = 30 kg P20 5 + 70 kg KgO W1 « n a w a d n ia n ie od sp ad k u w il g o t n o ś c i g le b y do 65% PP'ff - i r r i g a t i o n from th e s o i l m o is tu re c o n te n t d ro p down Wo a n a w a d n ia n ie od sp ad k u w i l g o t n o ś c i g le b y do 80% PPW i r r i g a t i o n from th e s o i l m o is tu r e c o n te n t d ro p down ■ do 100% to 65% o f f i e l d w a te r c a p a c i t y t o 100% tod % o № f i e l d w a te r c a p a c i t y t o 100% *
for dostępny dla roślin w drugim i trzecim roku badań, co można wiązać z aktywnością życiową lucerny, największą właśnie w tych latach [4]. Otrzymane w yniki oznaczeń przyswajalnych fosforanów w rędzinie wska zują na obfite występowanie tej form y fosforu w glebie zgodnie ze spos trzeżeniami innych autorów [1, 6].
Ogólna ilość potasu w 0— 5-centym etrowej warstwie gleby (tab. 1) w ostatnich dwóch latach badań była najwyższa, co może wskazywać na wprawdzie niewielką, ale dość trwałą zwyżkę zawartości tego pierwiast ka w górnej warstwie gleby. Zaobserwowano bowiem stratyfikację po tasu w profilu rędziny. Kumulację w górnej części profilu można tłum a czyć nawożeniem [2] i czynnikami biologicznymi (tab. 2). Zarówno w yż sze dawki nawozów, jak i większa wilgotność gleby powodowały w trak cie doświadczenia zwiększenie ogólnej ilości potasu glebowego. Biologicz na geneza kumulacji znajduje również potwierdzenie w procentowym u- dziale form przyswajalnych w ogólnej ilości potasu w glebie. Zarówno najwyższa zawartość procentowa w trzecim roku uprawy, jak i malejący
Zmiany chemiczne w rędzinach" pod użytkiem trwałym 0 5 T a b e l a 3 ś r e d n i e z a w a r to ś c i p rz y s w a ja ln y c h d l a r o ś l i n form I*20 5 * *2® w k o le jn y c h l a t a c h badań Mean c o n te n t o f £ 2° 5 and ^2° fo rm s a v a i l a b l e t o p l a n t s i n s u b s e q a n t i n v e s t i g a t i o n y e a r s P2°5 Rok n aw ożenie - f e r t i l i z a t i o n s p r i n k l e r i r r i g a t i o nd e sz c zo w a n ie ś r e d n iod l a ro k u Y a rly mean n a jm n ie js z a i s t o t n a r ó ż n i c a d l a n aw ożenia th e l e a s t s i g n i f i c a n t d i f f e r e n c e f o r f e r t i l i z a t i o n n ajm n ie js z a i s t o t n a r ó ż n ic a d l a d e sz c zo w a n ia th e leasifc s i g n i f i c a n t d i f f e r e n c e ' t o t s p r in k le r i ï r i g a t i o n Y ear PK 2PX 3PK Wo W1 w2 I ' 7 ,2 7 9 ,0 9 9 ,3 9 8 ,1 8 8 ,6 7 8 ,9 0 8 ,5 8 b ra k l l 11,61 13 ,0 8 t o , 87 13*12 13,54 14,90 13 ,8 5 z r ó ż n ic l a c k o f I Î I 12,42 1 1 ,6 3 1 3 ,2 3 1 2 ,9 3 12,50 11,86 1 2 ,4 3 d i f f e r e n c e s IV 7 ,9 2 9 ,1 5 9 ,7 3 $»93 8 ,2 3 8 .5 8 .8 ,9 3 ś r e d n i a z l a t Mean f o r 10,2 3 10,98 12,67 11,38 1 1 ,1 3 : 11 ,3 0 XX y e a r s X - PK-3PK=3,31
2PK-3PK=3,31 N a jm n ie jsz a i s t o t n a r ó ż n ic a pom iędzy la t a m i p rz y nawo- n a jm n ie js z a i s t o t n a r ó ż n ic a pom iędzy la ta m i XX - P K - 3 № 1 t 39 2PK-3PK=1,39 The l e a s t s i g n i f i c a n t d i f f e re n c e b etw een y e a r s a t f e r t i l i z a t i o n The l e a s t s i g n i f i c a n t d i f f e re n c e betw een y ë a r s * PK I I - I = 3,5 8 I - I I « 1 ,6 2 I I I - I = 3 ,5 8 1 - I I I = 1,6 2 I I I - I V = 3 ,9 2 ... I l -IV = 1 , 7 8 2PK I I - I = 3,58 I I I - I V = 1,78 I I -IV = 3 ,9 2 3PK I I - I = 3,58 I I - I I I = 3,31 I I -IV = 3 ,9 2 I I I - I = 3,5 8
udział form przyswajalnych w głębszych warstwach profilu świadczy о silnym w pływ ie czynników biologicznych na potas glebowy.
Zawartość potasu dostępnego dla roślin wykazywała znaczne wahania w okresie badań, potwierdzone statystycznie (tab. 3). Zaznaczył się bardzo silny w pływ nawożenia na zawartość tej form y pierwiastka w glebie. Również bardzo znaczne różnice w ystąpiły w kolejnych latach badań, сэ, jak należy sądzić, wiązało się z aktywnością życiową lucerny, której n a j większe plony zebrano w łaśnie w drugim roku uprawy [4]. Zwiększone deszczowanie w przekroju czterech lat badań powodowało spadek zawar tości dostępnego dla roślin potasu w glebie związane z wym ywaniem w głąb profilu [3].
Można więc stwierdzić, że ogólna ilość fosforu w glebie pozostawała w okresie czterech lat badań stała i równomiernie rozłożona w profilu. Natomiast intensyw ne nawożenie fosforowe spowodowało wzrost zawar tości w glebie fosforanów dostępnych dla roślin jako wartości przeciętnej
66 M. Misztal cd« t a b e l i 3 * 2° naw o żen ie - f e r t i l i z a t i o n d e sz c zo w a n ie s p r i n k l e r i r r i g a t i o n ś r e d n iod l a n a jm n ie js z a i s t o t n a r ó ż n i c a d l a n a n a jm n ie js z a i s t o t n a r ó ż n i c a d l a Kok. ro k u w o żen ia d e sz o z o w an ia ï e a r PK 2PK 3PK Wo W1 W2 Y a rly mean th e l e a s t s i g n i f i c a n t d i f f e r e n c e f o r f e r t i l i z a t i o n t h e l e a s t s i g n i f i c a n t d i f f e r e n c e f o r s p r i n k l e r i r r i g a t i o n I I I 3 7 ,1 2 5 6 ,6 3 3 9 ,B7 6 7 ,3 2 4 3 ,2 0 8 4 ,4 7 3 6 ,9 3 7 1 ,4 5 4 2 ,5 8 6 6 ,0 2 4 0 ,6 8 7 0 ,9 5 4 0 ,0 6 6 9 ,4 7 X XX b r a k ró ż n io I I I 48 ,8 1 4 9 ,2 0 5 7 ,6 8 5 7 ,1 4 5 2 ,0 8 4 7 ,4 8 5 2 ,2 3 d i f f e r e n c e sla c k o f IV 4 1 ,1 5 4 5 ,8 5 6 1 ,4 8 5 2 ,1 4 4 7 ,5 2 4 8 ,8 2 4 9 ,4 9 XXX Ś r e d n ia z l a t Mean f o r 4 7 ,1 5 5 1 ,2 1 6 2 ,1 1 5 5 ,4 3 5 2 ,7 3 5 2 ,3 0 5 3 ,4 9 xxxx y e a r s X PK-3PK=4,87 2PK-3PK=4 ,87 x x PK-3PK=12,09 2PK-3PK=1?,03 XXX PK-3PK=14,30 2PK-3PK=14,30 XXXX PK-3PK=4,41 2PK-3PK=4#41 N a jm n ie js z a i s t o t n a r ó ż n i c a m iędzy l a t a m i p rz y n aw o żen iu The l a s t s i g n i f i c a n t d i f f e r e n c e betw een y e a r* a t f e r t i l i z a t i o n PK I - I I = 13,06 I I - IV = 1 4 ,3 0 2PK I - I I t 13,06 I I - 111= 12,09 I I - IV ^ 14,30 N a jm n ie jsz a i s t o t n a r ó ż n i c a m iędzy l a ta m i lfce l a s t s i g n i f i c a n t d i f f e r e n c e betw een y e a r s I - I I = 5 ,9 2 I - I I I « 5 ,9 2 I - IV « 6 ,4 9 I I - I I I - 5 ,4 8 I I - IV - 6 ,4 9 3PK I - I I = I - 111= I - IV = I I - 111= I I - IV = 13.05 13.06 1 4.30 12,09 1 4 .3 0
dla okresu całego doświadczenia. Nie uzyskano jednak trwałego wzrostu zawartości tej forimy fosforu w wierzchniej warstwie gleby. Ogólna ilość potasu w glebie nie obrabianej mechanicznie przez cztery lata wzrosła w górnych warstwach profilu. Było to rezultatem biokumulacji i nawo żenia. Nawożenie miało również dodatni w pływ na wzrost zawartości przyswajalnego potasu w glebie, natomiast deszczowanie ujemny.
L IT ER A TU R A
[1] D o b r z a ń s k i B., T u r s k i R., N g o v a n P h u . : W p ływ w a ru n k ó w e k o lo - giczn ych n a w ła śc iw o ś c i so rp cy jn e gleb w y tw o rzo n y ch ze sk a ł w ęg la n o w y ch W ietnam u P ó łn o cn eg o i P o lsk i . A nn. UM CS, S ec. E, 26, 1971, 2, 29— 77. [2] H o f f m a n M. , K o w a l k o w s k i A.: P rzem ieszczan ie się sk ła d n ik ó w m in e
ra ln y ch w p ro filu g leb o w y m pod w p ły w e m n a w o żen ia . B iu lety n w a rzy w n . 13, 1972, 111— 112.
[3] M i s z t a l M.: W y m y w a n ie sk ła d n ik ó w p o k a rm o w y ch z ręd zin y w d o św ia d czen iu lizy m etry czn y m . P ol. Jour, of S o il Sei. 11, 1979, 2, 103— 111.
Zmiany chemiczne w rędzinach pod użytkiem trwałym 67
[4] R e s z e l R.: W p ły w d eszczo w a n ia i n a w o żen ia fo sfo r o w o -p o ta so w e g o na lu cern ę m iesza ń co w ą u p ra w ia n ą na ręd zin ie. P raca doktorska, A R L u b lin , 1976.
и
S c h u l z e G.: U n tersu ch u n g en zur D ü n gu ng der L uzerne. A rch. A cker, v.P fla n zen b a u u. B odenkd. 18, 1974, 5, 365— 373.
[6] T u r s k i R.: W p ływ erozji n a n iek tó re w ła śc iw o ś c i ręd zin k red o w y ch L u b elsz czyzn y. Cz. I. Anin. U M C S, S ec. E, 13, 1958, 1, 1—47.
М. М И Ш ТА Л Ь Д И НАМ ИКА ХИМИЧЕСКОГО СОСТАВА РЕНДЗИНЫ В УСЛОВИЯХ ВОЗДЕЛЫВАНИЯ МНОГОЛЕТНЕЙ КУЛЬТУРЫ Лаборатория почвоведения Института почвоведения и агрохимии, Сельскохозяйственная академия в Люблине Р е з ю м е В четырехлетием опыте изучалась динамика химического состава рендзины, под лю церны (без обработки). Определено полный состав почвы и содержание доступных для рас тений форм фосфора и калия. Н е установлено основных изменений в общем химическом составе почвы. Отмечено однако дифференциацию валового крличества калия в отдельных горизонтах почвенного профиля, а также значительные колебания в содержании усвояемых форм фосфора и калия в поверхностном слое почвы. М . M IS Z T A L
D Y N A M IC S OF THE CH EM IC AL CO M PO SITIO N OF R EN D ZIN A SO IL A FT E R IT S F O U R -Y E A R U T IL IZ A T IO N U N D ER
P E R E N N IA L CROP
S ectio n of S o il S cien ce, In s titu te of S o il S cien ce and A g ricu ltu ra l C h em istry, A g ricu ltu ra l U n iv e r sity of L u b lin
S u m m a r y
T he d yn am ics of th e ch em ica l com p osition of rendzina so il a fter its fo u r-y ea r u tiliza tio n u n d er a lfa lfa (w ith o u t tillage) w a s in v estig a ted . T he to ta l ch em ica l com p o sitio n of s o il a n d th e co n ten t of p h osphorus and p o ta ssiu m form s a v a ila b le to p lan ts w a s characterized . N o b asic ch an ges in th e to ta l ch em ical com p osition of so il w ere fou n d . On th e other hand, th e d ifferen tia tio n of th e to ta l p o ta ssiu m am o u nt in p articu lar so il p ro filela y ers and con sid erab le flu c tu a tio n s of a v a ila b le p h o s phorus and p o ta ssiu m form s in th e upper so il la y er w e r e n o ticed .
D o c . d r h a b . M o d e s t M is z t a l I n s t y t u t G l e b o z n a w s t w a ł C h e m i i R o l n e j A R
