ARKADIUSZ M U S IE R O W IC Z
N IE K TÓ R E M IK R O E L E M E N T Y W G L E B A C H (Mo, Cu, Zn, B, Mn, Ti)
Z K atedry G leboznaw stw a SGGW — W arszaw a
M ikropierw iastki o d g ry w a ją doniosłą rolę w życiu roślin, zw ierząt
i ludzi, biorąc, między innymi, udział w biochemicznych procesach zacho dzących w kom órkach żywych organizm ów . M ikropierw iastki podw yższają również aktywność wielu ferm entów w itam in i hormonów. M ikropierw ia st ki dostają się do roślin z gleby, a do org a n iz m ó w ludzkich i zwierzęcych z pokarm em roślinnym .
Z powyższego n ietrudno wywnioskować, jakie doniosłe znaczenie po siada za g ad n ien ie dotyczące zaw artości m ikropierw iastków w glebach, szczególnie w formie p rzysw ajalnej dla roślin.
W niniejszym referacie są zestawione jedynie wyniki badań, odnoszące się do zaw artości w glebach Mo, Cu, Co, Zn, B, M n i Ti, a więc tych m i kropierwiastków, na które dotychczas w Polsce zwrócono większą uwagę.
M O LIBD EN
MoMbden należy do pierw iastków rozpowszechnionych w przyrodzie. Drobne ilości tego m ikroelem entu w stanie silnie rozproszonym za w iera ją skały, gleby, woda i org a n iz m y żywe. Je g o zaw arto ść w skorupie ziem-’ skiej w a h a się w gra n ic ach 10“ ' — 10- 2 %. W glebach większa część molib denu w ystępuje w różnych m inerałach glebowych, a tylko nieznaczna część pod postacią łatw o rozpuszczalnych soli, jako składow a część próchnicy, a wreszcie pod postacią anionów MoO " za sorbow anyc h w ym iennie przez koloidy glebowe.
Z aw artość m olibdenu w glebach jest przew ażnie niewielka. Na prz y kład gleby rów nin ZSRR, USA, Francji i H olandii z a w iera ją przeciętnie 0,5— 3,2 m g Mo ogóln./kg. s.m. Niektóre je d n a k gleby m ogą zawierać znacznie większe ilości molibdenu. Stw ierdzono np., że gleby tu ndrow e Z SRR za w ie ra ją 15— 20, niektóre gleby USA do 35, a niektóre gleby A n glii (Som m erset) 15— 100 m g Mo ogóln./kg s.m. [6, 7]. W edług A. M
a-k s i m o w a [6, 7] n ad m ie rn a z a w arto ś ć molibdenu w glebach nie wpływ a ujem nie n a rozwój roślin, ale rośliny pastew n e z dużą z a w arto śc ią m olib denu m ogą być przyczyną pow ażnych chorób bydła.
Dla z obrazow a nia zaw artości molibdenu w glebach Polski przytoczę dan e S. L i w s k i e g o [4, 5], który oznaczył go w glebach łąkowych i stwierdził, że w niektórych za w a rto ść m olibdenu w ynosiła n aw et 3,5 m g /k g s.m. Z b a d a n e przez S. Liwskiego 4 gleby torfowe za w iera ły 0,3— 3,0 m g Mo ogóln./kg s.m., przy czym okazało się, że na ogół większej popiel- ności torfu o d p ow iada ją większe ilości molibdenu.
Wielu autorów podkreśla, że wierzchnie w a rs tw y gleb za w iera ją z a zwyczaj więcej m olibdenu niż w a rs tw y głębsze.
Z aw arto ść w glebach m olibdenu p rz y s w a ja ln e g o dla roślin zależy
w dużym stopniu od w artości pH . W glebach kw aśnych jest go na ogół mało. W raz ze zm niejszaniem się za kw asze nia gleby w z ra s ta za w artość m olibdenu p rz y s w a ja ln e g o i stąd też w a p n o w an ie gleb kw aśnych sprzyja zwiększeniu dostępności molibdenu dla roślin. W edług badaczy a m e r y k a ń skich jed n ą z przyczyn, która powoduje w zrost zaw artości p rz y sw ajaln eg o m olibdenu w glebach kwaśnych po zw apnow aniu, ma być częściowa de sorpcja tego p ierw iastka z uwodnionych koloidalnych tlenków żelaza.
M IE D ż
M iedź w skorupie ziemskiej jes t silnie rozproszona, a z a w arto ść jej jest n a ogół dość niska i w a h a się w gra n ic ach 3 : 10~4 — 3 * 10~3 %. Może ona j e d n a k w ystępow ać również w większych skupiskach, ja k tego dow o dzą eksploatow ane złoża.
W m in era ła ch pierwotnych, głównie w siarczkach, p rz ew ag ę m a ją k a tiony miedzi jednow artościow ej, a we wtórnych m inerałach tlenowych zd e cydow anie prz ew aż a miedź dw uw artościow a.
P od w pływ em w iercenia pierw otne siarczkowe m inerały miedzi u tle n ia ją się na sia rc z a n y i po przejściu w stan rozpuszczalny w ę d ru ją w s k a łach m acierzystych i w glebach. Spotykając w tej wędrówce różne aniony albo też w chodząc w reakcje z różnymi zw iązkam i w y trą c a ją się one jako tlenki, w ęglany, fosforany, krzem iany itd. [19]. P rzenoszenie i ługow anie rozpuszczalnych związków miedziowrych jest h a m o w a n e przez koloidy m i n eraln e i organiczne, które w ykazują silne właściwości sorpcyjne w s t o sunku do kationów miedzi.
P rz y tw orzeniu się gleb biosfera decyduje o biologicznej koncentracji
miedzi w wierzchnich w a rs tw a c h glebowych. W w yniku m ineralizacji
zw iązków organicznych, n a g r o m a d zo n y ch w wierzchnich w a rs tw a c h gleb, u w a ln ia n e z nich kationy miedzi są, między innymi, sorhow ane zarów no
Niektóre mikroelementy w glebach 5
wymiennie, ja k i chemicznie przez w tó rn e m inera ły ilaste oraz przez
związki hum usowe. S orpcja chemiczna miedzi przez związki hum usowe, j a k to stw ierdziło w ielu badaczy, a z polskich A. M aksim ów [6, 7] i A. M u s i e r o w i c z [10, 15], może być bardzo duża i dlatego też gleby silnie próchniczne (np. czarnoziem y) i gleby torfowe, pom imo naw et o g ó l nie znacznej za w artośc i miedzi, m o g ą w ykazyw ać niedobór związków m ie dzi p rz y sw ajaln y ch dla roślin.
J a k to w ykazali A. M aksim ów i jego w spółpracow nicy [4, 7], zdolność sorpcyjna gleb torfowych w stosunku do miedzi zależy od stopnia humifi- kacji torfu i w z ra s ta w m iarę jej postępu.
Z a w a rto ść miedzi w glebach globu ziemskiego w a h a się w bardzo s z e rokich g ra n ic ach i w ynosi (w m g Cu ogóln./kg s.m .):
1. w glebach Z S R R [7] — 3— 140, a) bielicowych — 3—32, b) czarnoziem ach — 35— 60, c) czerwonoziem ach — 123— 140, d) torfowych — 3— 60,
2. w różnych glebach m ineralnych U S A [7] — 8— 57 ( 1 1 1 ) 1,
3. w różnych glebach m ineralnych R um unii [3] — 10— 20, 4. w różnych glebach Polski — 1— 100:
a) .torfowych [3, 5] — 7,9—99,5,
b) torfowych zm ursz ałych [4] — 1— 100 (najczęściej 10—30), c) łąkowych m ineralnych b ru n a tn y c h i w m a d a c h [3, 5] — 4,3—41,2, d) rędzinach [5] — 7,7— 8,6.
Należy zaznaczyć, że zaw arto ść miedzi może być n a w e t kilkakrotnie większa w glebach położonych w pobliżu jej rud.
W e d łu g badaczy radzieckich w a rstw y dolne czarnoziem ów, gleb silnie zbielicowanych oraz gleb torfowych z a w ie ra ją znacznie mniej miedzi niż w a rstw y wierzchnie.
P rz y sw a ja ln o ść miedzi przez rośliny zależy w dużym stopniu od o d czynu gleb. S t e e n b j e r g [5[ ustalił, że m iedź je st najłatw iej pobie ra n a przez rośliny w g ra n ic ach p H 5,5— 6,5, O s t r o w s k a j a [5] stw ie r dziła, że na glebach torfowych w apiennych i w apienno-żelazistych miedź tworzy bardzo trw a łe kompleksowe połączenia ze zw iązkam i o rg a n ic z n y mi i je st w tedy najczęściej bardzo trudno dostępna dla roślin, n a to m ia st na kw aśnych glebach torfowych jest stosunkow o łatw o dostępna. В o i- s c h o t i Q u i l l o n [5] również ustalili, że z gleb w apie n n y ch miedź jest znacznie słabiej pobierana przez rośliny niż z gleb bezwapiennych.
1 W nieKtórych iglebach w ytw orzonych z g ran itó w i -grnejsów.
Z daniem wielu badaczy rośliny odczuw ają brak miedzi na glebach m i n eralnych zaw ierających 1,5—8, a na glebach torfowych 10— 20 (a naw et i więcej) m g Cu o g ó ln ./k g s.m. Gleby za w ierające 2 m g C u /k g s.m., o z n a czone m etodą A sp erg illu s n ig er, m a ją być zasobne w dostatecznym s to p niu w ten pierw iastek [18].
KOBALT
Kobalt należy do pierw iastków silnie rozproszonych zarów no w s k a łach, j a k i w glebach. Ś rednia za w arto ść kobaltu w skorupie ziemskiej wynosi w e d łu g M a ł u g i [7] około 1,1 * 10“3 %, z tym, że skały zasadow e
glinokrzem ianow e za w ie ra ją o'koło 3,2 ■ 10~2 %, a skały kw a śn e około
4 * 10-4% tego pierw iastka.
P rz y w ietrzeniu skał kobalt zachowuje się podobnie jak żelazo i m a n
g a n utlen iając się częściowo do jonu trójw artościow ego. Ze zwietrzelin
i gleb kobalt jest w pewnym stopniu w ym yw any w postaci związków łatwo rozpuszczalnych oraz w postaci koloidalnej, a n astęp n ie osadza się pod postacią m ieszanych żeli СогСЬ i СозСЬ o niestałym składzie w ra z z u w o d nionymi tlenkami żelaza i m a n g a n u . S tą d też zrozum iałą jest rzeczą, że z a w arto ść w glebach związków kobaltu rozpuszczalnych i „ruchliw ych’' zależy w dużym stopniu od opadów. Z aw artość rozpuszczalnych, a co za tym idzie, p rz ysw ajalnych dla roślin zw iązków kobaltu zm niejsza się nie co w m ia rę w zrostu w artości p H w glebach.
Rozmieszczenie kobaltu w glebach jest wynikiem procesu glebotwór- czego. O d g ry w a ją tu również rolę i rośliny, szczególnie te, które p o siad ają
b ardzo rozwinięty system korzeniowy. Czerpią one kobalt z głębszych
w a rs tw gleb, a często i ze skał macierzystych. Kobalt n a g ro m a d z o n y
w resztkach roślinnych, po ich m ineralizacji akum uluje się w wierzchnich poziomach gleb. S tą d też wierzchnie w a rs tw y gleb są zwykle zasobniejsze w kobalt od w a rs tw głębszych.
O zawartości tego pierw iastka w glebach decyduje w dużym stopniu skała m acierzysta. Gleby w ytw orzone z zasadow ych skał m agm ow ych za w iera ją zwykle najwięcej kobaltu. W mniejszych ilościach w ystępuje kobalt w glebach pow stałych z utw orów granitow ych, piaskowcowych, w a piennych oraz torfowych.
P rócz skał m acierzystych o w y stępow a niu kobaltu w glebach decyduje także w znacznym stopniu skład m echaniczny i m ineralogiczny tych gleb. W szystkie gleby piaskow e za w iera ją stosunkowo m ałe ilości kobaltu, przy czym w m iarę zw iększania się w nich frakcji najdrobniejszych, ilość ko* b ałtu w z ra s ta . W glebach kobalt wchodzi w skład różnych minerałów , również glinokrzem ianów , a poza tym w ystępuje pod postacią kobaltu
za-Niektóre mikroelementy w glebach 7
s o r t o w a n e g o w ym iennie n a powierzchni różnych koloidowi glebowych. Kobalt może być sorbow any w formie jednow artościow ego jo n u w odoro
tlenowego C0O H + oraz dw uw artościow ego jo n u kobaltaw ego. W szystkie
w tó rn e m inerały ilaste w glebach o d zn a cza ją się dużą zdolnością sorpcyjną w stosunku do kobaltu. P o za sorpcją w ym ien n ą kobalt podlega także sorp- cji chemicznej (chem isorpcja), o której decydują w dużym stopniu oprócz
koloidów m ineralnych związki próchniczne, tw orz ąc różne przew ażnie
tru d n o rozpuszczalne i tru d n o lub bardzo tru d n o p rz y s w a ja ln e dla roślin związki chemiczne.
P oza om aw ianym i rodz ajam i sorpcji, kobalt podlega jeszcze sorpcji biologicznej.
Na ogól m ożna stwierdzić, że kobalt w ystępuje w glebach głównie
w formie tru d n o p rz y sw ajaln ej dla roślin. N ie przysw aja lność kobaltu może w z ra s ta ć w wyniku przesu szen ia gleb, poniew aż p o tęguje ono w iąz anie tego pierw iastka przez koloidy glebowe.
Obecnie u stalone są przez niektórych badaczy przybliżone norm y, które w skazują, czy gleby z a w iera ją dostateczne ilości kobaltu niezbędnego dla w yprodukow ania zdrowej p aszy dla zwierząt. S t e w a r d [6] ustalił, że gleby, z których pochodziła pasz a w yw ołująca chorobę u owiec, n ig d y nie zaw ierały kobaltu ogólnego ponad 5 m g /k g s.m. Z daniem P e i w e [6, 7, 15] rośliny ze b ran e z gleb, w których ilość kobaltu rozpuszczalnego w 10% HC1 wynosi 2— 2,5 m g/’kg s.m., z a w iera ją niezbędne dla n o rm aln e g o roz woju zw ierząt ilości tego mikroelementu. W e d łu g bad a czy holenderskich
[18] rośliny są w tedy zabezpieczone w kobalt, kiedy r o s n ą na glebach z a w ierających 0,3 m g Co rozpuszczalnego w kw asie o c to w y m /k g s.m.
Z aw artość kobaltu o g ólnego w glebach globu ziem skiego w a h a się w bardzo szerokich g ra n ic a c h i wynosi (w m g / k g s.m .):
1. w glebach nowozelandzkich [7] — 0,30— 40, 2. w glebach h aw ajskich [7] — 5,0— 156, 3. w glebach Z S R R 2 [7] — 0,4— 75 (200— 360), a) darniowo-bielicowych — 0,40—0,83, b) torfowo-gl ejowych — 2,87, c) bielicowych różnych — 8,55— 13,0, d) czarnoziem ach — 8— 11,
e) kasztanow ych b ru n a tn y c h i czerwonych — 10— 15, f) darniow o-błotnych z konkrecjam i ru d żelaza — 75,
2 Jak w idać, w g le b a d i ZSRR n.ajm niejsze ilości kobaltu zaw ierają gleby d arniow obielicow e i gleby tcwfowoigilejiowe (0,40 —2,87), a najw iększe — gleby k a sztan o w e 'u r a l -skie, z n a jd u ją c e sig w 'pobliżu rud niklowyicih (200—360).
4. w glebach nadm orskich Łotewskiej SRR [7] — 0,4— 4,0 m g Co rozp. w 10% H C l/k g s . m . 3,
5. w różnych glebach p astw isk ZSRR, USA, Anglii, Islandii, Nowej Zelandii i A ustralii [7] :
a) ubogich w kobalt — 0,1— 4,8, b) zasobnych w kobalt — 2,5— 20,
6. w glebach torfowych szwedzkich i irlandzkich [5] — 0,2 — 3,82, 7. w glebach Polski — 0,1— 28,5: a) łąkowych i pastwis.kowych: torfowych [4, 5] — 1,5—2,7 lub 0,1— 3,2, torfow o-murszowych [4] — ś l a d y . — 1, m ad ac h ciężkich i średnich [2, 5] — 7,1— 11,2, b ru n a tn y c h gliniastych wietrzeniowych [1, 2] — 8,2— 28,5, rędzinach m ieszanych [1, 2] — 20,5—;21,9, b) bielicowych piaskowych [5] — 0,8— 8,5,
c) w glebach bielicowych i bru n a tn y c h w ytw orzonych z piaskowców sylurskich i retycko-triasowych [1] brak kobaltu.
O pierając się n a wynikach przeprow adzonych b ad a ń i norm ach S t e w a r d a [6] m ożna stwierdzić, że gleby m inera lne dotychczas zbadanych łąk i p a s tw isk niektórych terenów górskich Polski z a w iera ją dostateczne ilości kobaltu. N a to m ia st może w ystąpić lokalnie niedobór kobaltu w p a szach pochodzących z łąk i p as tw is k naszych gleb torfowych w zględnie mułowo-torfowych.
CYNK
O g ó ln ą z a w arto ść cynku w skorupie ziemskiej ocenia się w przybliże niu na 0,003%. S tosunkow o znaczne ilości cynku zna jd u je m y również w w o dzie. Z aw arto ść cynku ogólnego w glebach w a h a się w bardzo szerokich g ra n ic a c h [4, 5, 7] i wynosi 13—327,3 m g /k g s.m.
W glebach U S A [7] wynosi ona w m g /k g s.m. — 13— 327,3: a) zasadow ych — 20,2— 327,3,
b) kw aśnych (pH — 4,3— 6) — 22,2— 147,9; W glebach Polski [4, 5] — 50— 218:
a) torfowych — 50— 56, b) m ineralnych — do 218.
W glebach w ystępujących w rejonach cynkonośnych z a w arto ść cynku może być naw et kilkakrotnie w iększa od n orm alnej zaw artości tego p ie r w ia stk a w glebach.
5 ' Z gleb nadm orskich l itewskiej SSR szczególnie m ale ilości ko b altu zaw.ierają gleby zab ag n k m e i gleby darniow o-bielicow e piaskow e (0,4— 1,30).
Niektóre mikroelementy w glebach 9
Z danych A l b e n a i B o o d s a [7] wynika, że ogólna za w artość cy n ku w glebach zasadow ych jest znacznie w yższa niż w glebach kwaśnych. T h o r n i w spółpracow nicy [7] stwierdzili jednak, że za w artość cynku rozpuszczalnego, obliczona w procentach ogólnej zaw artości cynku, jest
zarów no w glebach zasadowych, jak i kw aśnych zbliżona i w aha się
w przybliżeniu w gra n ic ach 3— 8%. H i 1 b a r d [7] znalazł w glebach K a lifornii 1— 5 m g cynku rozpuszczalnego w wodzie na kg. s.m.
Właściwości sorpcyjne gleb przeciw działają w dużym stopniu w ym y w aniu łatw o rozpuszczalnych związków cynku.
W glebach leśnych w e d łu g Thorna cynk m a g a z y n u je się przede w szy stkim w ściółce i w w a rs tw a c h akum ulacyjnych, a ilość tego pierw iastka m aleje w ra z z głębokością.
Cynk za sorbow any przez koloidy glebowe jest w większym lub mniej' szym stopniu dostępny dla roślin, ale jego część może z czasem przechodzić w formę niew ym ienną, a więc w formę tru d n o albo n aw et bardzo trudno prz y sw a ja ln ą dla roślin.
W większości gleb cynk w ystępuje w dostatecznej ilości, niezbędnej dla norm aln e g o rozwoju roślin; niemniej jed n ak m am y również gleby, w k tó rych może się zaznaczyć niedobór tego pierw iastka.
E. J. R u s s e l l [17] podkreśla, że w Europie dotychczas nie stw ier dzono u roślin upraw nych objawów niedoboru cynku. Jed n a k że obserwacje W. A. R o a c h a [17] nad reakcją na cynk licznych roślin upraw nych na niektórych g 1ebach błotnych Kentu p ozw alają przypuszczać, że fola tego pierw iastka w ydaje się być niedoceniana. P oza tym należy wziąć pod uw agę, że zdolność roślin do pobierania cynku z gleby może również zależeć od wielkości system u korzeniowego. S tąd też w niektórych gle bach, gdzie system korzeniowy np. drzew nie zn ajduje odpowiednich w a runków dla swojego rozwoju, może się zaznaczyć niedobór cynku.
Stwierdzono, że na ogół rośliny łatwiej pobierają cynk z gleb kwaśnych niż z gleb zasadowych.
BOR
Bor w ystępuje w różnych zw iązkach w stanie zarów no krystalicznym, jak i bezpostaciowym, w skałach, glebach, roślinach i wrodach. •
Bor je s t h p o w y m niem etalem , dającym zwykle anion BCh'", ale w s k a łach głębinowych w ystępuje on jako inny anion, m ogący w strukturach krzem ianowych zastępow ać częściowo anion S i O / " ' [19]. W m a g m a c h w y stępow anie boru jest w e d łu g K. S m u l i k o w s k i e g o [19] zw iązane z k ry stalizacją resztkową, przy czym p o w sta ją borokrzem iany i boroglino- krzem iany, ja k np. turm alin, aksynit, datolit, a rzadko borany.
Bor w skałach m agm ow ych w ystępuje w bardzo małych ilościach ( b a zalty za w iera ją około 0,0001%, a g ra n ity około 0,0003% boru). Skały o s a dowe, zwietrzeliny i gleby są w p o rów na niu do skał m agm ow ych za so b niejsze w ten mikroelement. Duże ilości boru m a ją zawierać skały s e r p e n tynowe. Skały krzem ianow e i w ęg la n o w e są często pozbawione boru [7]. M inera ły za w iera ją ce bor w ietrzejąc u w a ln iają połączenia borowe, któ re są tylko częściowo ług o w an e z gleb, a głównie unieruc ham iane z po w rotem na drodze reakcji chemicznych, biologicznych i sorpcyjnych.
Do sorpcji rozpuszczalnych zw iązków boru, potęgow anej w okresach suszy, przyczyniają się zarów no m inerały ilaste, ja k i związki organiczne. Te ostatn ie tw orzą z borem różne połączenia kompleksowe. Koloidalne związki glebowe z zasorbow anym i b oranam i u le g a ją powolnej hydrolizie, a u w a ln ian e borany przechodzą do roztw orów glebowych.
W literaturze fachowej b ra k dotychczas dokładnych danych, które w s k a zywałyby, pod postacią jakich zw iązków w ystępuje bor w glebach. Bor spotykany w glebach pochodzi z m inerałów wchodzących w skład skał m a
cierzystych, a również ze zm ineralizow anych zw iązków organicznych.
P o za tym bor dostaje się do gleb z pewnymi nawrozami oraz przy s ztu cz nych n aw ad n ian iach , a w pewnych przypadkach również z opadam i a tm o sferycznymi.
Bor w ystępuje również w bardzo małych ilościach w roztw orach g le bowych w postaci boranów, które w większych koncentracjach są toksycz n e ' d l a roślin. S tąd też woda z a w iera ją ca ponad dwie części boru na m i lion części wody jest już w e d łu g E. J. Russela [17] n iep rz y d atn a dla celów irygacyjnych.
Przejście w glebach rozpuszczalnych związków boru w związki nieroz p uszczalne jest uw arunkow ane:
— p o w staw aniem tru d n o rozpuszczalnych związków boru i ich w y trącaniem ,
— sorpcją zw iązków boru,
— pobieraniem rozpuszczalnych związków boru przez organizm y
glebowe.
Ubytek boru z gleb pow odow any jest przez procesy łu g o w a n ia oraz przez rośliny, które pobierają rocznie 30— 500 g В z 1 ha.
Z a g a d n ie n ie s t r a t boru spow odow anych przez łu gow anie jest różnie naśw ietlane. J edni badacze stw ierdzają, że w ym yw anie boru z gleb może być n a w e t dość znaczne, inni n a to m ia s t u w ażają, że to ług o w an ie w w a r u n k a ch n atu ra ln y c h nie jest duże. M ożna je d n a k przyjąć, że proces ł u g o w a n ia boru za zn ac za się stosunkow o najsilniej w glebach lekkich k w a ś nych, a więc w glebach ch arakteryzujących się m a łą pojem nością w odną o raz dużą przepuszczalnością [8].
Niektóre mikroelementy w glebach 11
Z a w a r t o ś ć b o r u w g l e b a c h Z aw arto ść boru ogólnego w glebach
Z oznaczeń boru ogólnego, dokonanych przez licznych badaczy [7], wynika, że za w artość tego pierw iastka może się w a hać od 1 do 100 m g В/kg s.m. W wyjątkowych tylko przypadkach w glebach pustynnych z a so lonych zaw arto ść boru ogólnego w 1 kg gleby może przekraczać 100 mg. I tak np. znaleziono m g В ogóln./kg s.m.:
1. w glebach zachodniej U S R R [9] — 2,3— 33,1 4, a) m ineralnych — 2,3— 13,
b) torfowych i mułowo-torfowych — 5,5— 33,1, 2. w glebach Polski — 0,1— 73,
a) rożnych m ineralnych [22] — 0,1 — 14 lub 1— 73 5, b) torfowych [4, 5, 6, 7] — 7,5— 25.
Z przeprow adzonych b ad a ń wynika, że rozmieszczenie boru w różnych typach, gatu n k ac h i rodzajach gleb Polski i w poszczególnych poziomach genetycznych kształtuje się różnie. N a jm niejsze ilości boru ogólnego z n a leziono w glebach bielicowych, szczególnie w tych, które w ytworzyły się z piasków.
Z aw arto ść boru rozpuszczalnego w wodzie
Z ogólnego za p asu boru glebowego tylko część zn a jd u je się w postaci rozpuszczalnej w wodzie, ale w łaśnie ta część za słu g u je n a szczególną uwagę, bo od niej zależy za opatrzenie roślin.
B e r g e r [8] przyjm uje, że przeciętna za w artość boru roz puszcz al nego w wodzie w glebach klim atu w ilgotnego mieści się w g ranicach 0,1— 2,5 m g В/kg s.m.
Z aw artość boru rozpuszczalnego w wodzie w glebach nie zasolonych wynosi — w e d łu g danych niemieckich — przew ażnie mniej niż 1 m g B/kg s.m. Z aw arto ść boru rozpuszczalnego w wodzie w poszczególnych pozio m ach gleb w zależności od typu gleb i skały m acierzystej, z której w y t w a rz a ją się gleby, może być różna.
Tablica 1 p rz edstaw ia za w artość boru rozpuszczalnego w wodzie
w ważniejszych glebach Polski (według A. M usierowicza i w spółautorów [9, 14] o raz C. Święcickiego*).
4 B ot rozpu szczał my w stężonym H 2S 0 4.
5 Nie opublikow ane ba/damiai C. Święcickiego, k tóry o zn aczał b o r ze stepów . (Na teren ach gtirskich zmalez:iono 7—73 m g В ogól m., a na mzimach 1—56 m g ).
T a b l i c a i Z aw artość b o ru w g le b a c h tc rc n ó -л wyżynnych i n iz in n y c h P o ls k i
B oron c o n te n t i n P o l i s h u p lan d and low land f i e l d s o i l s
Nazwa g leby S o i l ty p e В ro z p u szc z aln y w wodzie mg/kg s.m . W aterso lu b le bo ro n i n mg/kg d.m . warstwy w ie rz c h n ie u p p er la y e re warstwy g łę b sz e lo w er 1ауегз Rędziny R endzina s o i l s 0 ,1 0 -0 ,6 8 0 ,0 6 -0 ,4 1 Gleby b ie lic o w e wytworzone z piasków
P o d s o lic 3 o i l s from eands 0 ,0 3 -0 ,3 6 0 ,0 0 -0 ,2 6 G leby b ie lic o w e wytworzone z g lin y zwałowej
P o d s o lic s o i l s from b o u ld e r loams 0 ,1 6 -0 ,4 0 0 ,0 3 -0 ,3 2 Gleby b ie lic o w e wytworzone z utworów pyłowych
P o d s o lic s o i l s from f i n e sand sed im en ts o f w a te r
o r i g i n 0 ,3 2 -0 ,6 2 0 ,0 0 -0 ,2 4
Gleby b ru n a tn o wytworzone z g lin y zwałowej
Brown s o i l s from b o u ld e r loams 0 ,2 5 -0 ,6 1 0 ,1 0 -0 ,8 3 C żarne ziem ie wytworzone z g lin y zwałowej
B la ck e a r th s from b o u ld e r loams 0 ,2 2 -0 ,9 8 0 ,1 0 -0 ,5 6 Mady
A llu v ia l s o i l s 0 ,1 0 -0 ,3 2 0 ,0 0 -0 ,2 6 Gleby mułowo-bagienne i to rfo w e
A llu v ia l and d i l u v i a l s i l t y bog and p e a t s o i l s 0 ,1 0 -0 ,7 9 0 ,0 0 -0 ,2 0
D otychczasowe wyniki b ad a ń polskich w sk az u ją na dużą rozpiętość zaw artości boru rozpuszczalnego w wodzie w zależności od typu, rodzaju i g a tu n k u gleby. Na ogól potw ierdza się reguła, że głębsze w a rs tw y gleb za w iera ją m niejsze ilości boru rozpuszczalnego w wodzie niż w a rs tw y aku- m ulacyjno-próchniczne. W wierzchnich w a rs tw a c h gleb n a jm n iejs zą ilość boru rozpuszczalnego w wodzie znaleziono w glebach bielicowych, wy- ■ tworzonych z piasków i z gliny zwałowej oraz w m adach, a najw iększe w czarnych ziemiach. Z b ad a n e gleby bielicowe w ytw orzone z utw orów py łowych, gleby b runatne, rędziny oraz gleby m ułow o-bagienne i torfowe, zaw ierały zbliżone, ale m niejsze niż czarne ziemie ilości boru roz p u szcz al nego w wodzie. Z gleb bielicowych piaskowych najbardziej ubogimi w bor, rozpuszczalny w wodzie okazały się gleby bielicowe w ytw orzone z p i a s ków wodnolodowcowych.
B o r d o s t ę p n y d l a r o ś l i n
Ilość boru dostępnego dla roślin naw et w tej samej glebie nie jest wielkością stałą, gdyż pomiędzy borem rozpuszczalnym w wodzie, a więc borem najłatw iej p rz ysw ajalnym , a borem fazy stałej, w szczególności ' borem zaśorbow anym , tru d n o rozpuszczalnym , istnieje ró w n o w a g a nie sta ła zależna od wielu czynników.
Do czynników w yw ierających wpływ na stopień dostępności dla roślin boru za w arte g o w glebach między innymi należą:
Niektóre mikroelementy w glebach iâ
Wyniki b a d a ń p rz e m a w ia ją raczej za tym, że na przechodzenie ro z p u szczalnych zw iązków boru w związki tru d n o rozpuszczalne m a większy wpływ z m ia n a odczynu gleby i pojaw ienie się jonów OH, które łącząc się z borem tw o rz ą związki bardzo słabo dostępne dla roślin, aniżeli zm ian a koncentracji jonów Ca. Należy j e d n a k podkreślić, że dla n o rm aln e g o ro z woju roślin niezbędny j e s t rów nież pewien określony stosunek Ca : B.
W w a ru n k ach reakcji alkalicznej zwiększa się zapotrzebow anie roślin
w' s tosunku do boru nie tylko w zw iązku z jego sorpcją, ale również w sk u tek dużej ilości jonów Ca w roztw orach glebowych, a więc nieodpow ied niego sto su n k u Ca : B. Tym się tłum aczy częsty niedobór boru w glebach alkalicznych i w glebach kw aśnych świeżo silnie zw apnow anych.
b) za w a rto ś ć próchnicy w glebach.
W glebach m ineralnych niealkalicznych, o zbliżonej w artości p H i s t nieje pew na korelacja między z a w arto śc ią boru, a więc również boru ro z puszczalnego w wodzie, a zaw arto śc ią próchnicy. W iększą z a w arto ść tego pierw iastka m ożna spotkać w glebach zasobnych w próchnicę. S tą d też w różnych typach gleb stw ierdzono niższą z a w arto ść boru roz puszcz alne go w wodzie w ich w a rs tw a c h głębszych, a w yższą w w a rs tw a c h akumu-
lacyjno-próchnicznych. P rz y tej samej zaw artości w glebach związków
próchnicznych z a w arto ś ć boru rozpuszczalnego w wodzie obniża się w m i a rę w z rostu w artości p H , szczególnie jeżeli ta w a rto ść je s t w yższa od 7. W e dług P h i 1 i p s o n a [8] zasobność gleb próchnicznych w bor może być między innymi tłu m a czo n a obecnością w próchnicy dużej ilości grup hydroksylowych, przez które m ogą się tworzyć z jon am i boranowymi związki kompleksowe! Te związki kompleksowe w glebach o p H 7, podle g a ją c powolnej hydrolizie i działa n iu m ikroorganizm ów , o d d a ją stopniowo za w arte w nich borany do roztw orów glebowych. Tylko w obecności w ięk szej ilości jonów w apniow ych bor zw ią zan y z próchnicą staje się trudno rozpuszczalny w wodzie.
Silne przesuszenie gleb w pływ a na unieruchom ienie w nich ro z p u szczalnych związków boru.
Z a w a r t o ś ć w g l e b a c h b o r u r o z p u s z c z a l n e g o w w o d z i e a p o t r z e b a n a w o ż e n i a b o r e m
S t i n s o n [8] p rz yjm uje jako zaw artość g ra n ic z n ą boru przy u p r a wie lucerny: dla gleb cięższych 0,5, dja gleb lżejszych 0,3 m g В ro z p u szczalnego w wodzie na kg s.m.
W e dług S c h e f f e r a i S c h a c h t s s ć h a b e l a [18] rośliny o d u żych w y m a g a n ia c h w s tosunku do boru są dostatecznie zaop atrzo n e w ten
mikroelem ent, o ile zaw ierają: n a glebach lekkich — 0,3, n a glebach cięż kich 0,6 m g В roz puszcz alnego w gorącej wodzie na kg s.m.
Jeżeli oprzem y się n a n orm ach Scheffera i Schachtsschabela, to można oczekiwać, że część polskich gleb pow inna re ag o w ać na naw ożenie borem, szczególnie przy upraw ie roślin o dużych w y m a g a n ia c h w s tosunku do tego m ikroelem entu.
MANGAN
M a n g a n p rz e d s ta w ia w świecie m in e ra ln y m wielkie bogactw o form, d a ją c bardzo liczne m inerały, głów nie tlenki, krzem iany i fosforany. M a n g a n w ystępuje pra w ie we wszystkich typach skał ogniowych w postaci drobnej izomorficznej domieszki jako składnik drugorzędny, chemiczny. Nie w y tw a rz a on j e d n a k w tych skałach w łasn y c h m inerałów . M a to do piero miejsce w krystalizacjach resztkowych, a więc w niektórych pegrnaty- tach i pneum atolitach.
W strefie wietrzeniowej zachodzi w yraźny, ale niecałkowity rozdział geochemiczny żelaza od m a n g a n u i k o n centracja tego ostatniego.
W skałach osadowych m a n g a n je st obecny w stosunkow o m ałych ilo ściach (około 0,05%), p rzew ażnie m n ie j s z y c h , niż w skałac h m agm owych. N ależą tu między innymi cha rakterystyc zne utw ory tzw. dendryty, su b tel ne infiltraty w szczelinach i w pęknięciach różnych skał osadowych, z w ła szcza m a rg li i w apieni, złożone głównie z piroluzytu МпОг [7, 14, 19]. P ie rw otne m in era ły zaw iera ją ce m a n g a n u le g a ją pod w pływ em w ie trz e n ia i działa n ia biosfery daleko idącym zm ianom i d a ją układy zw iąz ków m a n g a n u o n a tu rz e krystalicznej lub koloidalnej, skłonne do tw o rz e nia w wodzie zawiesin, roztw orów koloidalnych, a w pew nym nieznacznym stopniu i roztw orów rzeczywistych. Te układy związków m a n g a n u w gle bach z n a jd u ją się w stanie chwiejnej rów now agi, w których część m a n g a n u cechuje silna tendencja wejścia do kompleksu sorpcyjnego gleb w po staci kationów wymiennych.
M a n g a n w glebach w y stępuje więc pod postacią tlenków, w odorotlen
ków, fosforanów, w ęglanów , krzem ianów, g linokrzem ianów itd. oraz
w kompleksie sorpcyjnym gleb jako m a n g a n wymienny. N ależy tu z a z n a czyć, że wodorotlenek m a n g a n u M n (O H) a, jako zw iązek w s k a z u ją c y ła dunek ujemny, sorbuje w ym iennie różne kationy [7, 13, 14, 19].
M a n g a n w glebach w ystępuje przede wszystkim pod postacią zw ią z ków m a n g a n u dwu- i czterowartościowego, często łącznie ze związkami żelaza, glinu, krzem u itd. Związki m a n g a n u tró jw artościow ego są w w a ru n k a ch glebowych nietrw ałe. To sam o m ożna powiedzieć i o związkach m a n g a n u sześcio- oraz siedm iowartościow ego, które w gleba'ch u legają
Niektóre mikroelementy w glebach 15
szybko redukcji i przechodzą, w zależności od potencjału oksydacyjno-re- dukcyjnego (tzw. p otencja łu redoks-£n) w związki m a n g a n u dwu- lub czterowartościowego.
W pew nych glebach, a w szczególności w niektórych glebach bielico- wych oraz w czarnych ziemiach, m a n g a n spotykam y często w postaci' że- lazisto m a n g a n a w y c h konkrecji, które tw o rz ą się zaró w n o w wyniku p r o cesów biologicznych, j a k i fizyko-chemicznych. J e s t rzeczą oczywistą, że gleby, w których w y stęp u ją konkrecje żelazisto m a n g a n a w e , m o g ą za w ie rać znaczne, a n a w e t bardzo znaczne ilości m a n g a n u .
Z a w a r t o ś ć m a n g a n u o g ó l n e g o w g l e b a c h
Z a w a rto ść m a n g a n u ogólnego w glebach globu ziemskiego w aha się — w zależności od typu, g a tu n k u i ro d z aju gleby — od 5 do 5000 m g M n ogóln./kg s.m. [6, 7]. Gleby, w których w y stęp u ją konkrecje m a n g a n o w e m o g ą zaw ierać naw et znaczne ilości tego mikroelementu.
D a ne dotyczące ilości m a n g a n u ogólnego w ważniejszych glebach P o l ski s ą zestaw ione w tabl. 2. D a n e te nie u w z g lę d n ia ją zaw artości m a n g a n u ogólnego w glebach karpackich terenów fliszowych [17a]. M ożna z niej w yprow adzić n astę p u ją c e wnioski:
1. Z a w a rto ść m a n g a n u ogólnego w wierzchnich w a rstw ach zbadanych gleb Polski wynosi 0 — 7750 m g M n ogóln./kg s.m. Najw iększe ilości tego pierw iastka znaleziono w niektórych rędzinach dewońskich i m adach, a n a stępnie w niektórych glebach pow stałych z łupków gotlandzkich. N a jm n ie j sze ilości m a n g a n u ogólnego stwierdzono w niektórych glebach torfowych sfagnowych, bielicowych piaskowych, piaskowcowych i rędzinach.
2. Najw iększe w a h a n ia w zaw artości m a n g a n u ogólnego w ykazały
w a rs tw y w ierzchnie niektórych gleb w ytw orzonych z piaskowców i rędzin, a następ n ie niektórych gleb m ułow o-bagiennych i czarnych ziem.
3. W ierzchnie w a rs tw y zbadanych gleb (tabl. 2), z w yjątkiem części gleb bielicowych piaskowych, bielicowych i brunatnych, w ytworzonych z glin i iłów, części m a d i rędzin, są n a ogół, w p o rów na niu z ich w a r s t w ami głębszymi, zasobniejsze w m a n g a n ogólny.
4. Głębsze w a rs tw y dotychczas zbadanych gleb za w iera ją 0—4200 m g M n ogóln./kg s.m.
N ajw iększe w a h a n ia w zaw artości m a n g a n u ogólnego w ykazały w a r stw y głębsze niektórych rędzin i gleb pow stałych z piaskowców, a n a s t ę p nie niektórych m ad i gleb bielicowych piaskowych luźnych i słabo g li niastych.
T a b l i c a 2 Zaw artość I b ogólnego w g le b a ch p o ls k ic h
T o t a l Mn c o n te n t i n P o li s h s o i l s
T ereny N iziny M azow leckor-PodlaskieJ i W ielkopolsko-K ujaw skieJ T e r r a i n s o f th e M az o v ia -P o d lasie and G reat Poland-Kujawy Lowland
Nazwa gleby S o i l ty p e Mn ogólny w mg/kg s.m . T o ta l Mn i n m gA g d.m. warstwy w ie rz ch n ie u p p e r la y e r s warstwy g łę b sz e low er la y e r s
Gleby b ie lic o w e piaskow e lu ź n e i s ł a b o g l i n i a s t e [ll-l< 3
P o d s o lic lo o s e eand and s l i g h t l y loamy s o i l s 85-270 1 0 -2 3 2 ,3 Gleby b ie lic o w e piaskow e g l i n i a s t e [13—1*3
P o d s o lic loamy sand s o i l s 60-440 40-350 (2 0 0 0 V Gleby b ie lic o w e piaskow e s ł a b o g l i n i a s t e i g l i n i a s t e
le ś n e [16]
P o d s o lic s l i g h t l y loamy sand and loamy f o r e s t s o i l s 1 3 -1 5 0 ,7 1 0 -1 4 7 ,7 Gleby b ie lic o w e wytworzone z g l i n [11—lé ]
P o d s o lic s o i l s from loams 68-460 30-595 Gleby b ie lic o w e wytworzone z utworów pyłowych (12-1(9
P o d s o lic s o i l s from d u s t sed im en ts 1 1 1 ,1 -4 5 0 6 5 ,6 -3 9 1 ,6 Gleby b ie lic o w e wytworzone z utworów lessow ych* QU—1J0
P o d s o lic s o i l s from l o e s s sed im en ts 200-650 200 Gleby b ru n a tn e wy tw orzone z g l i n i iłó w [ l l - l ^ J
Brown s o i l s from loams and c la y в 1 4 2 ,1 -3 0 0 1 7 2 -5 2 3 ,3 C zarne ziem ie ( l l —16) B lack e a r th s 1 0 5 -2 2 0 0 65-1490 Czarnoziemy zdegradowane* [11-12) Degraded chernozems 119-540 180-225 Mady500' [11-15] A llu v ia l s o i l s 2 7 9 ,1-4000 65-4200 Rędziny kredowe m ieszane [16]
Mixed c r e t a c . re n d z in a s 285-550 180-320 R ędziny j u r a j s k i e [lé)
J u r a s i e re n d z in a s 100-850 200-660 Rędziny węglanowe ró żn e (l2)
V ario u s carb o n , re n d z in a s 150-1475 105-1900 Rędziny węglanowe p e rm sk ie , tr i a a n w e , «órnokredow e,
górno j u r a j s k i e i t r z e ć i o r z ę d o w e ^ “ G2C9 Perm ian , T r i a s s i c , Upper C h alk , Upper J u r . and
T e r t i a r y carb o n , re n d z in a s 50-1250 Ś 1 .-1 0 0 0 R ędziny dewońskiexxxx [20] Devonian re n d z in a s 66-7750 < 1 .-3 7 5 0 Rędziny trz e c io rz ęd o w e gipsowe300“ []2Q) T e r t i a r y g yps, re n d z in a s 150-925 70-288 Gleby p o w stałe z piaskowców kwarcytowych (kom br), z
piaskowców tria s o w y c h do ln y ch i z łupków g o tla n d z -kiC^XXXX
S o i l s from q u a r t z i t e s (C a m b r.), Lower T r i a s s i c s a n d s to n e s and G otland s h a le s
139-3125 25-1787
Gleby p o w stałe z piaskowców deworiakich, z piaskowców, łupków i ssaro g łazó w kaœbru o raz z piaskowców kredy środkow ej300“ go ]
S o il s from D evonian s a n d s to n e s , from Cambr. s a n d s to n e s , s h a le s and graywacke and o f M iddle C halk sa n d s to n e s
0-700 0-165
Gleby m ułowo-bagieim e CU,16>)
S i l t y bog s o i l s 96-2924 n .o .
Gleby to rfo w e n i s k i e (Ï2,14,1ÉÔ
Lowmoor s o i l s 100-768 n .o .
Gleby torfow e ró ż n e , bez sfagnowych [7]
V a rio u s p e a t s o i l s (e x c e p t sphagnum bogs) 100-327 Gleby to rfo w e zm u rszałe [4]
"Mursch" s o i l s ( p e a t s o i l s ) 50-500 ’ Gleby torfow e sfagnowe [7,13,14)
Sphagnum p e a t bog s o i l s 50-120
x Gleby z innych terenów P o ls k i - S o i l s fr*om o th e r P o l i s h t e r r i t o r i e s .
** K onkrecje manganu - Manganese c o n c r e t io n .
x x x Gleby częściow o z innych terenów P o ls k i - P a r t o f th e s o i l a ft*om o th e r P o li s h t e r r i t o r i e s .
Niektóre mikroelemênty w glebach 1 ?
Z a w a r t o ś ć m a n g a n u w y m i e n n e g o w w a ż n i e j s z y c h g l e b a c h P o i s k-i
Z w yników b ad a ń zestaw ionych w tabl. 3, dotyczących zaw artości m a n
g a n u w ym iennego w glebach Polski, m ożna w yc ią g n ąć następują ce
wnioski (dane te nie u w z g lę d n ia ją zaw artości m a n g a n u ogólnego w g le bach karpackich terenów fliszowych [ 17a] ) :
T a b l i c a 3 Z aw artość hin wymiennego w g le b a ch p o ls k ic h
E xchangeable Mn c o n te n t i n P o li s h s o i l s Nazwa g le b y Mn wymienny* w mgAg s.m . Exchangeable Mn i n mg/kg d.m . Zaw artość Mn wymiennego w sto su n k u do Mn ogólnego R a tio exch. Mn to t o t a l Mn c o n te n t % . S o i l ty p e warstwy w ie rz c h n ie up p er l a y e r s warstwy g łę b sz e low er l a y e r s Czarnoziemy zdegradowane [12,15] Degraded chernozem s 5 9 -e Q (1 4 ,8 -2 9 ,6 ) 7 -2 6 ( 3 ,9 -1 1 ,1 ) 3 ,9 -2 9 ,6 Czarne ziem ie [12,14,13*164] B lack e a r t h s 1 2 ,1 -7 2 (1 0 -2 5 ) 2 - 2 0 ( 1 ,1 -1 3 ,3 ) 1 ,1 - 2 5 ,0 G leba b ie lic o w a lesso w a [j.2,15]
P o d s o lic l o e s s s o i l 6 2 (2 0 ,6 ) 1 0 ,6 - 1 4 ,4 ( 5 ,3 - 7 ,2 ) 5 ,3 -2 0 ,6 Mady CL2,14,15,16â|
A llu v ia l s o i l s 1 6 ,7 - 5 2 ( 3 ,1 - 9 ,5 ) 4 ,5 -1 2 (0 ,2 -4 ) 0 ,2 - 9 ,5 Qleby b ie lic o w e piaskow e g l i n i a s t e
DL2,1 4 ,1 5 ,16ą)
P o d s o lic loamy sand s o i l s 3 6 -5 0 (1 1 ,5 -1 4 ,4 ) 2 ,5 -1 0 (3 -5 ) 3—14 ,4 Qleby b ie lic o w e pyłowe
Q .2,14,15,16ą)
F in e sand p o d s o lic s o i l s /o v e r 40% 0 ,1 -0 ,0 2 mm/
2 0 -4 7 ,5 (5 ,6 -1 5 ) ^ * —1 2 ( ^ ‘*—7 8) t r . * ^ Ч г . S :-* .» Qleby b ie lic o w e wytworzone z g l i n
zwałowych [12,14,15,164]
P o d s o lic s o i l s from b o u ld e r loams 1 7 ,1 - 3 6 ,0 ( 4 ,5 -1 8 ) 2 ,5 - 2 5 ( 2 ,3 - 1 0 ,3 ) 2 ,3 -1 8 Rędziny węglanowe D-2,1^]
C arb o n ate r e n d z in a s 2 -3 0 ( 0 ,8 -1 6 ,6 ) 0 , 8 - 5 , 2 ( 0 , > 3 , 6 ) 0 ,3 -1 6 ,6 R ędzina siarcz a n o w a
S u lp h a te re n d z in a 2 1 ,2 ( 1 ,3 ) 2 0 (1 ,2 ) 1 ,2 - 1 ,3 Qleby b ie lic o w e piaskow e słabo-*
g l i n i a s t e & 2 ,1 4 ,1 5 ,16a]
P o d s o lic s l i g h t l y loarqy san d s o i l s 6 - 9 ( 2 ,3 - 2 2 ,3 ) 3 , 4 - 4 ,0 ( 1 ,6 - 8 , 8 ) 1 ,6 -2 2 ,3 T o rf n i s k i 0 .2 ,i g
Lowmoor s o i l 1 0 (5 ,5 ) 5 ,5
T o rf w ysoki CL2,l3
Hlghmocr s o i l 8 (4 0 ) 40
Uwaga: C yfry w naw iasach ( ) o z n a c z a ją procentow ą z aw a rto ść Mn wymiennego w sto su n k u do Mn ogólnego«
R o te: F ig u re s i n p a r e n th e s is i n d i c a t e p e r c e n t , r a t i o o f e x ch an g eab le Mn to t o t a l Mn c o n te n t. z Chodzi w ła śc iw ie o mangan ro z p u sz c z a ln y w « o d z ie i mangan wymienny.
P r o p e r ly : w a te r s o lu b le and exch an g eab le n anganeae.
1. Z aw arto ść m a n g a n u w ym iennego w glebach nasz eg o k ia ju wynosi w ich w a rs tw a c h wierzchnich — 2— 80, a w w a rstw a c h głębszych od ś l a dów do 26 m g /k g s.m. S tanow i ona od śladów do 40% zaw artości m a n g a nu ogólnego.
2. Najw iększe ilości m a n g a n u w ym iennego w w a rs tw a c h wierzchnich za w iera ją czarnoziem y, część czarnych ziem i gleb bielicowo-lessowych, a n astępnie wierzchnie w a rs tw y niektórych mad, gleb bielicowych p i a s
kowych gliniastych i gleb bielicowych pyłowych. N ajm niejsze ilości tego pierw ia stk a w y stęp u ją w wierzchnich w a rs tw a c h niektórych rędzin, gleb bielicowych piaskowych slabogliniastych oraz torfów.
Najw iększe w a h a n ia w zaw artości m a n g a n u w ym iennego w w ierzch nich w a rs tw a c h zba danych gleb w y stęp u ją w rędzinach i czarnych zie miach, a n a jm n iejs ze w czarnoziem ach i glebach bielicowych.
N ajw iększą procentow ą z a w arto ść m a n g a n u w ym iennego w stosunku do m a n g a n u ogólnego w yk a zu ją torf wysoki, niektóre czarnoziem y i c z a r ne ziemie, a najm niej niektóre rędziny w ęglanow e, rędzina siarczanow a, niektóre m ady oraz niektóre gleby bielicowe pyłowe i w ytw orzone z gliny zw ałowej.
3. Z aw arto ść m a n g a n u w ym iennego w głębszych w a rstw a c h zbadanych
gleb je st m niejsza niż w ich w a rstw a c h akum ulacyjnych. N ajw iększą ilość tego pierw iastka stw ierdzono w głębszych w a rs tw a c h niektórych czarno- ziemów, gleb bielicowych wytw orzonych z glin zwałowych, czarnych ziem i rędziny siarczanow ej, a n a jm n ie jsz ą w niektórych glebach bielicowych pyłowych, rędzinach reglanow ych o raz w niektórych czarnych ziemiach.
N ajw iększe w a h a n ia w zaw artości m a n g a n u w ym iennego w głębszych w a rstw a c h zb a danych gleb stw ierdzono w czarnych ziemiach oraz w g le bach bielicowych pyłowych i w ytw orzonych z gliny zwałowej, a n a jm n ie j sze w glebach bielicowych piaskowych słabo gliniastych.
N a jm n iejszą procentow ą za w arto ść m a n g a n u w ym iennego w stosunku do m a n g a n u o gólnego w yka zują głębsze w a rs tw y niektórych rędzin w ę glanow ych i mad, a najw iększą niektóre głębsze w a rstw y czarnych ziem i czarnoziem ów.
M a n g a n d o s t ę p n y d l a r o ś l i n i p o t r z e b a n a w o ż e n i a g l e b m a n g a n e m
W glebach tylko nieznaczna część z a w a rte g o m a n g a n u ogólnego w y stępuje pod postacią m a n g a n u czynnego, a więc w formie m a n g a n u łatwo p rz y sw ajaln eg o dla roślin. Na ten tzw. czynny .m a n g an w glebach s k ła d ają się dw uw artościow y m a n g a n związków rozpuszczalnych w wodzie, m a n g a n wym ienny oraz m a n g a n łatw o u legają cy redukcji (MnCb).
Obecnie posiad am y metodę chemiczną 7, która pozw ala nam bezpośred nio oznaczyć m a n g a n czynny w glebach.
7 M etoda polega mi traktow am iu baéainej gleby rozcieńcz' .(Hiym kwaisem solnym lub norm alnym roztw orem o ctan u am onu, zaw ierających substamcje redukującą (.rap. hy drochinon) i oznacz'aoniu w przesączu mangam u cziyn<nego.
bliektère mikroelementy w glebach 19
Gleby z a w iera ją ce 70 m g M n czynnego na kg s.m. m a ją być w d o s ta tecznym stopniu zabezpieczone w ten mikroelement.
Do ozn a cza n ia wr glebach m a n g a n u p rz y sw a ja ln e g o dla roślin stosuje się również m etodę m ikrobiologiczną z A spergillus o ryzae [18].
Należy podkreślić, że w glebach ilości rozpuszczalnego w wodzie m a n ganu, j a k również m a n g a n u w ym iennego, zależą nie tylko od w artości p H
oraz od zasobności tych gleb w związki wapniow e, ale i od przebiegu
w glebach procesów redukcyjnych i oksyredukcyjnych. W glebach, w k tó rych procesy utlen ian ia prz ebiegają zbyt intensywnie, m am y zazwyczaj m ałe lub bardzo m ałe ilości czynnego p rz y sw a ja ln e g o dla roślin m a n g a n u .
Na z a w arto ść m a n g a n u czynnego w glebach wyw iera duży wpływ o d czyn. Z pew nym przybliżeniem m ożna twierdzić, że na ogół roz p u szcz al ność w wodzie zw iązków m a n g a n u glebowego, przy odpowiednim p o te n cjale redoks, w pew nych g ra n ic ach w z ra s ta w ra z ze w z ro stem z a k w a sz e nia gleb. Często obniżenie w artości pH, przez w prow adze nie do gleby np. siarki [17], może się okazać równie skutecznym zabiegiem j a k w p ro w a dzenie m a n g a n u .
P onie w aż zarów no potencjał redoks, j a k i w a rtość p H gleb są zmienne, więc i z a w arto ść w glebach m a n g a n u czynnego (łatw o rozpuszczalnego w wodzie, w y m iennego oraz m a n g a n u , który może u legać redukcji) ulega pew nym w a h a n io m n a w e t w poszczególnych okresach tego sam eg o okresu wegetacyjnego.
Okresy suszy w czasie w egetacji powodują w glebach spadek zaw artości m a n g a n u przysw ajaln eg o , a n a to m ia s t opady p odw yż sz ają w nich jego ilość. S tą d też w latach wilgotnych potrzeba naw o żen ia gleb m a n g a n e m maleje.
O p ierając się na tych rozw ażaniach nietrudno w ywnioskować, że o po trzebie n a w o żen ia gleb naw ozam i m an g an o w y m i nie możemy sądzić w y łącznie na podstaw ie zaw artości różnych związków m a n g a n u bez ró w n o czesnego u w z g lę d n ia n ia zachodzących w nich procesów redukcyjno-utle- niających, czynności biologicznej i sta n u uwilgotnienia, a także zasobności w inne mikroelementy, niezbędne dla n o rm aln e g o rozwoju upraw ianych roślin. N ależy również w ziąć pod uw agę, że płodozm iany, w skład k t ó rych wchodzą rośliny motylkowe i wieloletnie trawy, m ogą się przyczyniać do uaktyw nienia za w a rte g o w glebach m a n g a n u [7, 14].
P o trzeb a n aw ożenia m a n g a n e m roślin u p ra w ianych na kw aśnych i sła- bokwaśnych glebach bielicowych zachodzi rzadko. Może się ona jed n ak zaznaczyć n a glebach bielicowych piaskowych, bardzo ubogich w związki m a n g a n u oraz w tych glebach bielicowych zasobnych w m a n g a n ogólny, w których ilość przysw ajaln y ch dla roślin związków m a n g a n a w y c h z n a c z nie z m ala ła po silnym zw apnow aniu.
Inaczej p rz ed staw ia się s p ra w a w przypadku gleb zasobnych w w ę g lan w apnia, np. rędzin, czarnych ziem, gleb brunatnych, zasadow ych gleb torfowych itd. W glebach takich, pomimo dużych z a p asó w m a n g a n u o g ó l nego, m a n g a n czynny może! się okazać w m inim um i rośliny na nich u p r a w ian e m o g ą odczuwać b ra k tego piarw iastka.
W e d lu g E. J. R ussella liczne gleby organiczne, m im o że za w iera ją
zn aczne ilości m a n g a n u ogólnego, słabo z a o p a tru ją rośliny w ten ele m ent [17].
TYTAN
Źródłem t y ta n u w glebach są, między innymi, n astę p u ją c e m inerały: rutyl (TiOz), a n a ta z, ty ta n it (CaTiSiCh), ilmenit (FeTiCb) i różne tyta- nokrzem iany (benitoid, astrofilit, rynkolit i in n e), w chodzące w skład ró ż
nych skal, które w ietrzejąc d o sta rc z a ją glebom zw iązków tytanowych.
Rutyl w ystępuje w p eg m a ty ta c h gabrow ych z apatytem , w łupkach k r y s t a licznych i w niektórych skałach osadowych (w w apieniach i rzadko w do lom itach). A n a ta z w ystępuje często w zwietrzelinach skał krystalicznych krzem ianowych. Ilm enit sam, bądź zm ieszany z m a g n ety tem występuje w skalach gabrow ych, w sjenitach, w diorytach, w lupkach krystalicznych i w dolomitach. T y tan it z n a jd u je się w g ra nita ch, w sjenitach, diorytach, g n e jsa c h , łupkach mikowych, w łupkach krystalicznych, zaw ierających amfibol oraz w niektórych w a pieniach ziarnistych. Tytanokrzertiiany sp o tykam y w niektórych s kałac h m agnow ych, np. w skałach gabrowych.
Ze skał m agn o w y c h zasobne w ty tan są m a g m y bazaltow e (m ogą z a w ierać do 1,49% t y ta n u ) . Z n acznie mniej tego pierw iastka z a w iera ją g r a nity (do 0,2% T i), a jeszcze mniej p egm atyty (do 0,05% Ti). Ś red n ia z a w a rto ść t y ta n u w skałach osadowych je st w y ra źn ie niższa od średniej z a w arto ści tego p ierw ia stka w skałach m agnow ych [19].
Z a w a rto ś ć ty ta n u ogólnego w poszczególnych typach gleb ś w iata w a ha się w bardzo szerokich g ra n ic a c h i wynosi (w m g/kg s.m.) w glebach:
1. am erykańskich [6] — 1500— 24 000, 2. haw ajskich [6] — 113 000— 121 000, 3. centralnej Afryki [6] — 3400—24 000, 4. w czarnoziemac.il Z S S R [6] — 4500— 5300, 5. szw ajcarskich [6] — 4800— 6500, 6. szwedzkich b runatnych [6] — 3000— 3300, 7. niemieckich [6] — 1700—5300, 8. polskich [4, 13, 14, 15, 20] — ś la d — 7950,
Niektóre mikroelementy w glebach 21
T a b l i c a 4 Z aw arto ść t y ta n u w g le b a c h N iz ia y M azo w ieck o -P o d lask iej 1 W ielk o p o lsk o rK u jaw sk iej
o ra z c z ę ó c i wyżyny łó d z k i e j i K rakow sko-C zęstochow skiej
T itan iu m c o n te n t i n s o i l s o f t e h M azow iarr-Podlasie and th e G re a t P o la n d -K u ja v ia n Lowland and o f p a r t o f th e Łódź and Cracow-Częstochowa H ighland
T i ro z p u s z c z a ln y w stężonym H^SO, mgAg a.m . Razwa gleby T i s o lu b le i n c o n c. HgSO^ i n m gAg d.m .
S o i l ty p e
warstwy w ie rz c h n ie w arstwy g łę b s z e u p p e r la y e r s lo w er la y e r s
Rędziny kredowe i j u r a j s k i e CL3,14,1!0
C re ta c . and J u r a s s i c r e n d z in a s 435^-2263 540-7950 Gleby b ie lic o w e pieskow e lu ź n e [13,14]
P o d s o lic lo o s e sand s o i l s 715-1120 350-1950 Gleby b ie lic o w e piaskow e e ł a b o g l i n i a s t e
0 3 , 1 4 ,1 9 723-1540 150-2425
P o d s o lic s l i g h t l y loamy sand s o i l s
Gleby b ie lic o w e piaskow e g l i n i a s t e [jL3,14,l5]
P o d s o lic loamy sand s o i l s 694-1590 150-1980 Gleby b ie lic o w e wytworzone z g l i n zwałowych
0 -3 ,1 4 ,1 9 770-2575 70-3860
P o d s o lic s o i l s from b o u ld e r loams
Gleby b ie lic o w e wytworzone z utworów pyłowych
wodnolodowcowych Q .3,14,l§] 1090-3725 40-3435 P o d s o lic s o i l s from s i l t sed im en ts o f w a te r
and g l a c . o r i g i n Czarne ziem ie [13,14,15] B lack e a r t h s 975-2550 1120-3976 Mady CL3,14,15] A l lu v ia l s o i l s 765-3570 555-3860 Gleby mułówo'-bagierm e [13,14,15] S i l t y bog s o i l s 305-1830 n .o . Gleby to rfo w e n i s k i e [l3 ,1 4 ,1 5 | Lowmoor s o i l s 90-343 140-790 T a b l i c a 5 Zaw artoéô ty ta n u w gleb ach Niziny M azow iecko-P odlaskiej i W iclkopolsko-K uJaw skieJ
o raz c z ę ś c i Wyżyny Ł ódzkiej i K rakow sko-C zęstochow skiej
T itan iu m c o n te n t in s o i l s o f th e M azow iarr-Podlasie and th e G reat P o lan d -K u jav ian Lowland and o f p a r t o f th e Łódź and Cracow-Częstochowa H ighland
Nazwo gleby S o il ty p e
Ti ro z p u szc z aln y w etężonym H^SO^ mgAg o.m. T i o o lu b le in conc. ^S O ^ in mgAg d.m. warstwy w ie rz c h n ie upper la y e r s warotv^ g łę b sz e low er la y e r s s k ały c l i f f s
Oleby ordwiku piaskowcowego
O rd o v ician s an d sto n e эо11з 1220-1730 2960-5190 1730-^3460 Gleby i l a s t e łupkowego G otlandu
G otland s h a le clay ey s o i l s 690-5190 13CO-6920 1320-4150 Gleby w y k ształco n e z piaskowców
t r i a s u , l e k k ie
L ig h t s o i l s from T r la s 3 ic s a n d s to n e s
420-3460 390-3910 -45—5190
Gleby t r i a s u iłow ego
T r i a s s i c c la y s o i l s 45О-4 1 5 О 380-5190 730-6920 Gleby na utw orach r e t y k o l i a s u
S o il s on R h a e tic o -L ia ss oedim enta 230-5928 298-5928 241-6959 Oleby tr z e c io r z ę d u iło w e g o r^ ię ż k ie
Heavy T r i a s s i c c la y s o i l s 521-5187 511-3989 868-4610 Rędziny dew ońskie, p e rm sk ie , j u r a j s k i e ,
górnokredowe
D evonian, P erm ie, J u r a s s i c and Upper Chalk re n d z in a s . 63-3460 t r ! “ 5960 £ ; - 3 3 7 0 Rędziny tria s o w e i trz e c io rz ęd o w e węglanowe T r i a s s i c and T e r t ia r y c a r b . re n d z in a s 340-1870 110-1580 «;-1бзо Rędziny gipsowe Ctyps. re n d z in a s 1280-1911 S : - « * 61. t r .
a) w glebach Niziny M azowiecko-Podlaskiej i W ielkopolsko-Kujaw- skiej oraz w części W yżyny Łódzkiej i K rakow sko-C zęstochow skiej (tabl. 4) — 70— 7950,
b) w glebach torfowych zm urszałych [4] — 100— 300,
c) w glebach „p rzed c z w a rto rz ę d u ” woj. kieleckiego (tabl. 5) —
ś l a d — 5928.
O dnośnie w ystęp o w a n ia ty ta n u rozpuszczalnego w stężonym H2S O4
w glebach Polski posiadam y już pewien m ateriał.
Z badań przeprow adzonych na terenach Niziny M az ow iecko-P odlas
kiej i W ielkopolsko-Kujawskiej oraz części W yżyny Łódzkiej i
Krakowsko-Częstochowskiej [4, 13, 14, 15, 16] można w y c ią g n ąć n astę p u ją c e wnioski**
1. W wierzchnich w a rstw a c h zbadanych gleb najw iększe ilości tytanu o gólnego znaleziono w niektórych glebach bielicowych pyłowych i w m a dach, a najm n iejsze — w niektórych glebach torfowych
2. N ajw iększe w a h a n ia w zaw artości ty ta n u ogólnego w ykazyw ały
w ierzchnie w a rs tw y niektórych gleb m ułowo-bagiennych, rędzin i mad, a n ajm niejsze — wierzchnie w a rs tw y niektórych gleb bielicow)ch p iasko
wych. t
3. W ah an ia zaw artości t y ta n u ogólnego w głębszych w a rs tw a c h gleb o m aw iane go terenu są znacznie większe niż w ich w a rs tw a c h wierzchnich.
Głębsze w a rs tw y zbadanych rędzin, czarnych ziem i gleb torfowych zaw ierają, w p o rów na niu z ich w a rstw a m i wierzchnimi, większe ilości ty ta n u ogólnego. N a to m ia st w a rs tw y głębsze gleb bielicowych pyłowych
za w iera ją zwykle mniej tego pierw iastka niż ich w a rstw y wierzchnie.
W pozostałych glebach nie stw ierdzono ściślejszej zależności między
z a w artośc ią t y ta n u w poszczególnych w a rs tw a c h a głębokością ich z a
legania.
B ad an ia gleb „p rzed c z w a rto rz ę d u ” woj. kieleckiego [20] pozwoliły
ustalić co następuje:
Tytan należy do wybitnie n iere g u larn ie rozproszonych p ie rw ia st
ków. O jego zaw artości w glebie m usim y raczej sądzić na podstaw ie a n a
liz, a nie na za sadzie geologiczno-petrograficznych wskaźników. Ściśle
gleboznawcze wskaźniki typologiczne, z w yjątkiem gleb silnie próchnicz- nych, jeszcze bardziej zawodzą.
2. W glebach w yróżniających się dużą za w arto śc ią próchnicy, np. w rę
dzinach, ty ta n grom adzi się często w pokaźnych ilościach. W glebach tych możemy jed n a k nie znaleźć większych ilości ty ta n u wtedy, gdy p ie rw ia st ka tego nie zaw iera zupełnie skała m acierzysta (tytan może się oczywiś cie znaleźć w tych glebach poprzez drogę w o d n ą lub eoliczną). W g le bach m ało i średnio próchnicznych, pow stałych ze skał zasobnych w tytan,
Niektóre mikroelementy w glebach 23
nie za zn ac za się w sposób ilościowo uchw ytny jego kum ulacja. W ystę
puje ona jedynie na terenach ubogich w ten pierwiastek.
3. Gleby „p rz e d c z w a rto rz ę d u ” różnych typów zasobne w ty ta n nie w y
kazują na ogół różnic profilowych w zaw artości ty tanu, o ile nie n ależą do gleb silnie próchnicznych. Ubogie w ty ta n gleby darniowo-bielicowe za w iera ją często ten pierw iastek głównie w poziomie ściółkowo-darniowym i iluwialnym. W y raźn a je d n a k kum ulacja iluw ialna ty ta n u zachodzi dość rzadko.
Są przypuszczenia, że n o rm aln e gleby ilaste i glin ia ste poza terenam i Polski z a w iera ją większe ilości ty ta n u w najdrobniejszych frakcjach kolo idalnych. W glebach laterytow ych tytan grom adzi się w ich w a rstw a c h p o wierzchniowych,' a w glebach bielicowych i czarnoziem ach z d e g ra d o w a nych w koloidach podglebia [6].
STRESZC ZEN IE
W referacie zostały omówione dotychczasowe b a d a n ia dotyczące z a w a r tości molibdenu, miedzi, kobaltu, cynku, boru, m a n g a n u i ty ta n u w g le bach, ze szczególnym uw zględnieniem gleb Polski.
LITERATURA
[1] K a b a t a A.: O .zaw artości kobaltu w niektóryoh glebach obszaru św iętokrzyskiego
RoczirL. Glcbo;zn., 1953, t. 3, s. 324—334.
[2] K a ; b a t a A.: W ystępow anie -kobaltu w .gl-eba-ch łąkow ych i; pastw iskow ych n ie których tenemów górskich. Roczn. Nauk Roln., 1955, t. 70-A, s. 609—615.
[3] К aib ait a A.: Zawa<rtość kobaltu, miedzi i niklu w w ażn iejszy ch .glebach o raz w sian-iie nadnoteckioh i nadobinz.ańslkioh terenów łąkowy d i. Roczn. Naulk Roln., 1958, t. 78-A-3,
[4] L i w s к i S.: B ad an ia n a d z'aw:airtośicią* m ikroelem entów w* torfa:ćh zm urszałych oraiz w roślinności łąkow ej. Zeszyifcy Problem . P o stęp ó w N auk Roln-, PW RiL, z. 13. [5] L i i w s ' k i S.: M ikroelem enty Mn, Fe, B, Cu, Co, Zm i M o w -roślinności łąkowej
i baigiemnej. W arszaw a, 1959, m aszynopis.
[6] Ma i k s i m o w A.: M ikroelem enty i m ik ran a wozy. P IW R , 1949.
[7] M a k s i m ó w A.: M ikroelem enty i ich znaczenie w życiu o:rgainiizmówv PW RiL, 1954 (cytow ane idane H olm esa, A lbena i Boodisa,).
[8] M ajj e w-s к i F.: W ystępow anie i 'zaichowame się boru w glebach. P o stęp y N auk Roln., n<r 3/45/1957.
[9] M u s i e r o w i c z A., R u t W.: Z aw arto ść boru w globaich okręgu lw ow skiego, t a r nopolskiego i sta/nisław ow skieg^. RoczmiiK N auk -Rolo. i Leśn., 1948, t 50.
[10] M u s i e r o w i c z * A., <Kirz y s z k o w s k i J., W on-d* г a u s с h A.: Sjtudią nad w pływ em w ielkości daiwki siarczan u miedizi ш w ysokość plomu ziarn a. Roczn.
N auk Rolni., 1948, *t. 50.
[H ] M u s i e r o w i c z A., G ó r s k i A., Z a \g i t z J. : M aterialiÿ d o ipoznannai z a w a r to ści m a n g an u w glebach polskich. Roczn1. N auk R olnw i Leśn., t, 51.
[12] M u s i e r o w i c z A., K*u ź n.i «ck i F., Z ai g i t z J.: M a te ria ły do> poznrairwai z a w a r tości m a n g a n u w glebach polskich. Z aw arto ść w glebach m an g a n u w ym iennego. Roczini. Gleboizo., 1950, t. 1.
[ 13] M u s j e r c< w i с z A., L e s z c z y ń s k a E., Z o w a 1 1 H. : Z aw arto ść w glebach w oj. w arszaw skiego 'm anganu i ty ta n u ogólnego rozpuszczalnego w stężonym k w a sie -siarkowym. Roczn. Glebozn., 1952, t. 2.
[ 14] M u s i e r <>«w i с z A., O l s z e w s k i Z., К u ź n i с к i F., Ś w i ę c i c k i G., К o- n e'cik а - В e t<l e у K., L e s z c z y ń s k a E.: Gleby w oj. w arszaw sk ieg o . Roczin. Nauk
Roln., 1956, .t. 75-D.
[15] M u s i e r o w i c z A.: Glebbzmawistwo ogólne. PW RiL, 1956.
[ 16] M .u s 1 e r o w i c z A., O l s z e w s к i Z., B r o d o w s k i Z., С h 1 i .p a 1 s к a- E., К ę p 1< a М., К о in e с к a - В e 't 1 e y Iv, K r ó l H., К u ź o i с к i F., L e s z c z y ń - s .к a E., S k o r u p s k a T., Ś w i ę c i c k i C., T u s z y ń s k i M.: G leby w oj. łó d z kiego Roczry. N auk Roln., t. 86-D, 1960.
[16ai] M u s i e r o w i c z A., С z a r n o w s к a K.: Mamgam w glebach woj. łódzkitego. M aszynopis.
[17] R u s s e l l E. J., Warumki glebow e a w z ro st ro ślin (.tłum aczenie w g wyd. V III), PW RiL, 1958, W arszaw a.
[ 17a] P i s z c ъ ç k J.: Miangam w glehach kairpac!<\ich terenów fliszowych. Ajn,n.ailes Univ. M. O urie-Sklodiow ska, Sectio E, vol. XI, 1956, Lu'b.liin, s. 31 — 50.
[18] S clh eif f eir iF., S с h laicih t s -sic!h a b e 1 P .: Lehrbuch .der A grikultuirdiem ie u n d B o denkunde I Teil. Bodenkunde 1956, S tu ttg a r t.
[19] San u 1.iik o w is k i K.: G eochemia, P IG 1952, W arszaw a.
[20] S t r z e m,s к i М., G a W ę d ai Z.: In w en tary zacja ty ta n u w glebach ,,przedczw arto-rzęd u “ woj. kieleckiego. Roczn. N auk Role., Ш54, t. 70-A-l.
[21] S ' t T z e m s k i M., G a w ę d a Z.: Inwemtaryz'aoja m an g an u w glebaich „przedczwa.r- tonzędu” woj. kieleckiego. Roczn. N auk RUn., 1954, t. 70-A-I.
[22] T e r l i k o w s k i F., N o w i c k i R.: Z aw arto ść boru w n iektórych glebach, rośli-naoh, .nawozach potasow ych. Roczn. Nauk Roiln., t. 28, 1932, 135— 144.
К МУСЕРОВИЧ МОЛИБДЕН, МЕДЬ, КОБАЛЬТ, ЦИНК, БОР, МАРГАНЕЦ И ТИТАН В ПОЧВАХ Р е з ю м е В ст а т ь е п о д в е р г а л и с ь о б с у ж д е н и ю и с с л е д о в а н и я по с о д е р ж а н и ю в п очвах м ол и бд ен а, меди, к о б а л ь т а , цинка, б о р а, м а р га н ц а и титана, с о с о б е н н ы м уч ето м п очв П ольш и.
Niektóre mikroelementy w glebach 25
A. M U SIE R O W IC Z
S O M E M IC R O E L E M E N T S IN S O IL S
Dep. of Soil Science, G entr. School of Aigrîc. Econom ics S -u m m a r y
Author surveys the in vestigations m ad e hitherto on soil content of m o lybdenum, copper, cobalt, zinc, boron, m a n g a n e s e and tita n iu m with special re g ard to P olish soils.
