378
Copyright 2014 Psychologia Spo ecznaDysfunkcjonalne korzystanie z internetu
– przegl!d bada"
Agata B achnio
1, Aneta Przepiórka
1, Tomasz Rowi"ski
2 1 Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw a II2 Uniwersytet Kardyna a Stefana Wyszy!skiego w Warszawie
Artyku zawiera przegl!d bada" z lat 1995–2011 dotycz!cych dysfunkcjonalnego u#ytkowania internetu. Dokonano przegl!du koncepcji wyja$niaj!cych to zjawisko oraz omówiono obraz kliniczny uzale#nie-nia od internetu, kryteria diagnostyczne, odniesienie do innych zaburze", biologiczne i psychospo eczne czynniki wp ywaj!ce na uzale#nienie od internetu. Ponadto przedstawiono w a$ciwo$ci psychometryczne narz%dzia do pomiaru zjawiska.
S owa kluczowe: psychologia internetu, uzale"nienie od internetu, patologiczne korzystanie z internetu, dysfunkcjonalne u"ywanie internetu
Na negatywne konsekwencje utraty kontroli nad cza-sem sp%dzanym w sieci po raz pierwszy zwróci uwag% ameryka"ski psychiatra Ivan Goldberg (1995). W po owie lat 90. w charakterze #artu opisa na pewnej li$ cie dysku-syjnej internaut%, który mia taki problem. Obecnie zja-wisko to jest traktowane powa#nie, jednak nie ma zgod-no$ci co do terminu; u#ywa si% wielu poj%& do jego opisu (Jakubik, Pop awska, 2003; Johnson, 2009). W literaturze mo#na wyró#ni& uzale#nienie od internetu (Internet ad-diction; Grohol, 1999), zale#no$& od internetu (Internet dependency; Anderson, 1998), zespó uzale#nienia od internetu (ZUI, Internet addiction syndrome; Jakubik, Pop awska 2003), problematyczne u#ywanie internetu (problematic Internet use; Davis, Gordon, Flett, Besser, 2002). Pojawia si% te# termin patologiczne u"ywanie in-ternetu (pathological Internet use; Goldberg, 1995, 2002),
które jest paralel! do patologicznego hazardu; nadu#y-wanie internetu (Internet abuse; Morahan-Martin, 2005), kompulsywne u#ywanie in ternetu (compulsive Internet use; Meerkerk, Van Den Eijnden, Garretsen, 2006), za-burzenie kontroli impulsów (impulse-control disorder; Treur, Fabian, Furedi, 2001), nadmierne korzystanie z in-ternetu (Kaliszewska, 2007) oraz dysfunkcjonalne korzy-stanie z internetu (Rowi"ski, 2008). Ka#de z tych poj%& zwraca uwag% na inny aspekt uzale#nienia od internetu: na kwesti% kontroli swojego zachowania, nadmiernej ilo-$ci czasu sp%dzanego w internecie, szkodliwego ywania uzale#nienia na funkcjonowanie osoby czy dys-funkcjonalno$& zachowania. Poj%cia podkre$laj! zespo o-wy charakter objawów uzale#nienia.
Goldberg (1995) wskazuje, #e w patologicznym u#y-waniu internetu wyst%puje dystres, który ma znacz!-cy wp yw na funkcjonowanie osoby w sferze fizycz-nej, psychiczfizycz-nej, interpersonalfizycz-nej, spo eczfizycz-nej, rodzin-nej i ekonomiczrodzin-nej. Kimberly Young (1998, 2004, 2011) konsekwentnie u#ywa poj%cia uzale"nienie od interne-tu, które rozumie jako zaburzenie kontroli impulsów nie-powoduj!ce intoksykacji. Uzale#nienie definiuje, uj!c si% do kryteriów diagnostycznych patologicznego hazardu. Wymienia pi%& typów uzale#nienia zwi!za-nego z komputerem: erotomania internetowa (cyber-sexual addiction), czyli potrzeba ogl!dania i $ci!gania stron pornograficznych; uzale#nienie od internetowych kontaktów spo ecznych (cyber-relationship addiction), Agata B achnio, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw a II,
Katedra Psychologii Emocji i Motywacji, al. Rac awickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: gatta@kul.pl
Aneta Przepiórka, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw a II, Katedra Psychologii Emocji i Motywacji, al. Rac awickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: aneta.przepiorka@kul.pl
Tomasz Rowi"ski, Uniwersytet Kardyna a Stefana Wyszy"skiego w Warszawie, ul. Wóycickiego 1/3, bud. 14, 01-938 Warszawa, e-mail: t.rowinski@uksw.edu.pl
Korespondencj% w sprawie artyku u prosimy kierowa& na adres: gatta@kul.pl
Prace trzeciego Autora zosta y sfinansowane w ramach grantu MNiSW nr NN106 099438.
przejawiaj!ce si% cz%stym sprawdzaniem poczty, kon-taktowaniem si% ze znajomymi wy !cznie przez komu-nikatory; uzale#nienie od sieci internetowej (net compul-sions), czyli obsesyjny hazard online, robienie zakupów online i branie udzia u w aukcjach internetowych; prze-ci!#enie informacyjne, a mianowicie – przymus pobie-rania informacji (information overload), a tak#e uzale#-nienie od komputera w ogóle (computer addiction), czy-li kompulsywne u#ywanie komputera. Warto zaznaczy&, #e uzale#nienie od internetu dotyczy nie medium, lecz tre$ci, z której osoba korzysta (por. Meerkerk i in., 2006).
Zauwa#alny jest brak zgody w$ród badaczy co do na-zwy syndromu i jego natury, a w konsekwencji brak zgodno$ci co do liczby internautów przejawiaj!cych dysfunkcjonalne korzystanie z sieci. Badacze zoriento-wani klinicznie zwracaj! uwag% na wska)niki jako$cio-we i ilo$ciojako$cio-we klasyfikacji uzale#niony–nieuzale#niony. Dlatego b%d! oni w wi%kszym stopniu uwypukla& kli-niczne aspekty uzale#nienia i charakteryzowa& jego na-tur% w sposób kategorialny. Inni badacze, zorientowani spo ecznie czy interdyscyplinarnie, b%d! zwraca& uwag% na dysfunkcjonalny charakter tego syndromu. W tej per-spektywie dysfunkcjonalne/patologiczne/nadmierne ko-rzystanie z internetu mo#na umie$ci& na kontinuum za-burze" zwi!zanych z utrat! kontroli nad czasem online. Autorzy prezentowanego artyku u w swoich analizach przyjmuj! drug! propozycj% jako wyj$ciow!. G ównym powodem jest brak jasnych kryteriów dystynktywnych dla ewentualnie nowej jednostki zaburze" w aktualnym DSM-5. W dalszej cz%$ci pracy b%d! omawiane najwa#-niejsze podej$cia.
E
PIDEMIOLOGIAZJAWISKAUwzgl%dniaj!c zarówno sposób badania, jak i wyniki, mo#na powiedzie& o wyst%powaniu w literaturze $wia-towej wyra)nej ró#nicy mi%dzy zachodni! a wschodni! cywilizacj! (Chiny, Korea, Tajwan) w diagnozowaniu internautów i poziomie dysfunkcjonalnego korzystania z internetu. Morahan-Martin (2005) szacuje, #e w popu-lacji internautów odsetek uzale#nionych od sieci waha si% od 6 do 13%. Pomija – z powodów b %dów metodo-logicznych – pierwsze badania Young (1996), w których odsetek uzale#nionych wyniós ponad 80% (!). W Korei szacuje si%, #e oko o 2% osób w wieku 6–19 lat jest uza-le#nionych od internetu, na Tajwanie jest uzauza-le#nionych 6% studentów college’u (Chou, Hsiao, 2000), w Chinach za$ prawie 14% nastolatków zdiagnozowano w ten spo-sób. W Finlandii nieca e 2% m odzie#y w wieku mi%-dzy 12 a 18 lat jest uzale#nione od internetu (Kaltiala--Heino, Lintonen, Rimpela, 2004). Azjatycka m odzie# cz%sto korzysta z internetu w kawiarenkach
interneto-wych, natomiast m odzi Amerykanie w domu, co po-woduje, #e definiowanie tego fenomenu jest trudniejsze (Block, 2008).
W badaniach studentów przeprowadzonych przez Morahan-Martin i Schumachera (1997) okaza o si%, #e ponad 8% z 277 badanych to osoby patologicznie korzy-staj!ce z internetu. Scherer i Bost (1997, za: Griffiths, 1998) przebadali 531 studentów, z czego 13% zaklasy-fikowali jako uzale#nionych od internetu. Leung (2004) w losowo dobranej grupie 699 internautów jako uzale#-nionych zdiagnozowa (za pomoc! testu Young, 1998) ponad 38% z nich. W badaniach Coopera i zespo u (Cooper, Morahan-Martin, Mathy, Maheu, 2002) blisko 10% respondentów zdiagnozowa o siebie jako uzale#nio-nych od internetu.
Z bada" Poprawy (2011b) na próbie 3925 badanych w wieku od 11. do 65. roku #ycia wynika, #e w$ród m o-dych internautów do 24. roku #ycia nieco ponad 13% uzy-skuje wysokie wyniki i nale#y do grupy ryzyka patolo-gicznego u#ywania internetu. Natomiast oko o 2% uzy-skuje wyniki bardzo wysokie, co mo#e wskazywa&, #e ich korzystanie z internetu jest patologiczne. Podobne wyniki otrzymano w grupie osób powy#ej 24. roku #y-cia: w grupie ryzyka jest ponad 12%, a w grupie wyni-ków bardzo wysokich prawie 2% przebadanych Polawyni-ków. Z innych bada" dotycz!cych uzale#nienia przeprowa-dzonych w$ród m odzie#y na próbie prawie 2000 ucz niów w wieku 12–18 lat (Juczy"ski, Chodkiewicz, Pi sarski, 2004), przy uwzgl%dnieniu kryteriów z testu Kimberly Young, wynika, #e 7% m odzie#y mo#e by& uzale#nione od internetu, natomiast ponad 5% jest nara#one na le#nienie i nadu#ywa internetu. Najwi%kszy odsetek uza-le#nionych stanowi! ch opcy w wieku 14 i 16 lat. Warto doda&, #e ponad 44% badanej m odzie#y przyznaje si% do tego, #e nie kontroluje czasu sp%dzanego w internecie i cz%$ciej korzystaj! z niego d u#ej ni# wcze$niej zak a-dali. Z bada" Pó torak (2004) na polskich studentach wy-nika, #e 4–10% osób (w zale#no$ci od wieku) o wysokie wyniki w te$cie mierz!cym uzale#nienie od sieci. Wyniki bada" przeprowadzonych w ramach mi%-dzynarodowego projektu EU Kids Online (www.eukid-sonline.net) z udzia em 25 krajów nale#!cych do Unii Europejskiej pokaza y niepokoj!c! skal% zjawiska uza-le#nienia od internetu. W badaniach na polskiej próbie 805 dzieci w wieku 11–16 lat (Kirwil, 2011) wykazano, #e u 9% badanych dzieci wyst!pi y wszystkie wymie-nione objawy uzale#nienia, czyli niejedzenie i niespanie, nieudane próby kontroli czasu sp%dzanego w internecie, uczucie braku przy niemo#liwo$ci korzystania z interne-tu, brak czasu dla rodziny i znajomych oraz zaniedby-wanie obowi!zków, bezcelowe surfozaniedby-wanie po internecie.
Natomiast wyst%powanie pojedynczych symptomów zg osi o od 18 do 38% z przewag! ch opców. 41% dzieci nie wskaza o u siebie #adnych z podanych objawów uza-le#nienia od internetu. W porównaniu z Europ!, gdzie $rednio 30% badanych dzieci wskazywa o wyst%powa-nie u siebie pojedynczych lub wi%cej symptomów uza-le#nienia, w Polsce odsetek tych osób wyniós 23%. We W oszech odsetek ten wyniós 17% i by najni#-szy w$ród badanych krajów, najwy#najni#-szy za$ odnotowa-no w Portugalii (49%) i w Estonii (50%). Jak pokazuj! badania z raportu EU Kids Online (Kirwil, 2011) prze-prowadzone w 2010 roku na próbie 25 142 dzieci w wie-ku 9–16 lat, z internetu zaczynaj! korzysta& coraz m od-sze dzieci – pierwod-sze logowanie odnotowano mi%dzy 7. a 11. rokiem #ycia. W Polsce wiek ten wyniós 9 lat. Badania te wskazuj! jednoznacznie, #e internet staje si% coraz bardziej dost%pny, a korzystanie z niego jest wpi-sane w codzienn! aktywno$&, st!d problem uzale#nie-nia od internetu mo#e narasta&, zw aszcza je$li ze stro-ny rodziców brakuje kontroli, w jaki sposób i jak d ugo dziecko korzysta z internetu. Jak wida&, temat uzale#-nienia od internetu pojawia si% te# w polskich opracowa-niach (Kaliszewska, 2007; Kirwil, 2011; Poprawa, 2011a; Py#alski, 2009), aczkolwiek brakuje wci!# danych poka-zuj!cych rzeczywist! skal% problemu.
Na podstawie powy#szych danych trudno szacowa& rzetelnie odsetek uzale#nionych i okre$li& problem na poziomie spo ecze"stw. Wydaje si%, #e jednym z powo-dów takiej rozbie#no$ci mog! by& ró#nice w wielko$-ciach prób badawczych, sposobie zbierania danych (onli-ne vs. offli(onli-ne), brak randomizacji i/lub brak reprezenta-tywno$ci. Oprócz tego wraz z rozwojem spo ecze"stwa informacyjnego $redni czas online wzrasta (Batorski, 2007, 2011), co pozbawia kryterium czasu jakiejkolwiek mocy dyskryminacyjnej. Ilo$& sp%dzanego czasu online mo#e nie by& dobr! miar! tego syndromu. Jednak g ów-nym winowajc! rozbie#no$ci w rezultatach s! metoda badawcza i przyj%ta definicja uzale#nienia.
K
RYTERIADYSFUNKCJONALNEGOKORZYSTANIAZINTERNETU
Dysfunkcjonalne korzystanie z internetu per se nie zo-sta o wpisane do #adnej klasyfikacji chorób (Yellowless, Marks, 2007; Young, 2004). Ameryka"skie Towarzystwo Psychiatryczne (APA) planowa o w !czenie tego zabu-rzenia do klasyfikacji DSM-5 (Augustynek, 2008; Block, 2008). Ostatecznie w Sekcji III DSM-5 zamieszczono (do dalszych bada") zaburzenie zwi!zane z graniem online (Internet gaming disorder), ale rozumianym jako gry, np. MMORGP, nie jako hazard (APA, 2013, s. 795–798). Zaproponowano dziewi%& ogólnych kryteriów, które
pokrywaj! si% z tymi wyró#nionymi przez Young (1998), tj. (1) zaabsorbowanie grami sieciowymi; (2) wyst!pienie symptomów odstawienia, gdy nie ma dost%pu do gier on-line; (3) tolerancja, czyli potrzeba sp%dzania coraz wi%k-szej ilo$ci czasu, graj!c online; (4) bezskuteczne próby kontroli zaanga#owania w gry online; (5) utrata zainte-resowa" wcze$niejszymi hobby i rozrywkami, z wyj!t-kiem gier online; (6) kontynuowanie gry online pomimo wiedzy o psychospo ecznych problemach tym spowodo-wanych; (7) oszukiwanie bliskich osób co do ilo$ci czasu po$wi%canego grom sieciowym; (8) korzystanie z gier in-ternetowych w celu ucieczki od problemów lub radzenia sobie z negatywnym nastrojem; (9) ryzykowanie utrat! lub utrata wa#nych relacji spo ecznych, pracy lub szko y z powodu gier online.
Block wymienia cztery komponenty uzale#nienia od internetu: (1) nadmierne u#ywanie – cz%sto zwi!zane z brakiem poczucia up ywu czasu i z zaniedbywaniem podstawowych obowi!zków; (2) wycofanie po !czone ze z o$ci! i napi%ciem i/lub depresj! w sytuacji, gdy kompter jest niedost%pny; (3) tolerancja jest zwi!zana z wyd u-#eniem czasu sp%dzanego przed komputerem i potrzeb! udoskonalania sprz%tu, aby osi!gn!& satysfakcj%: tre$ci stopniowo trac! swoj! pocz!tkow! warto$& nagradzaj!c! i potrzebna jest silniejsza i d u#sza dawka; (4) negatyw-ne reperkusje w postaci sprzeczek, k ótni, niskich osi!g-ni%&, spo ecznej izolacji i zm%czenia (Block, 2008).
W literaturze pojawi y si% próby ustalenia kryte-riów dia gnostycznych dla uzale#nienia od internetu na wzór kry teriów uzale#nienia od hazardu zapisanych w DSM-IV i ICD-10 (Augustynek, 2008; Woronowicz, 2001; Young, 1999, 2011). W obu kryteriach podstaw! do zdiagnozowania uzale#nienia jest konieczno$& korzysta-nia z internetu i wyst%powakorzysta-nia objawów przynajmniej przez rok.
Jedn! z propozycji, zbie#n! z powy#sz! ide!, jest de-finicja uzale#nienia autorstwa Piesa (2009). Podejmuje on kwesti% wydzielenia uzale#nienia od internetu jako odr%bnej jednostki nozologicznej. Autor wskazuje na zamieszanie terminologiczne i powi!zanie uzale#nie-nia z zachowauzale#nie-niami kompulsywnymi czy impulsywny-mi. Aby uzale#nienie od internetu zosta o wyodr%bnione jako odr%bna jednostka chorobowa w DSM-5, potrzebne s! wyra)ne kryteria diagnostyczne, a tak#e wiele bada" przeprowadzonych na wi%kszych próbach i z u#yciem metod psychofizjologicznych, które mog yby potwier-dzi& wskazywane symptomy odstawienia, np. zmiany ci$nienia krwi, pulsu.
Wed ug Piesa (2009), pod etykiet! uzale#nienia od in-ternetu mie$ci si% wiele objawów klinicznych. W$ród ar-gumentów przemawiaj!cych za w !czeniem uzale#nienia
od internetu do klasyfikacji DSM-5 jako odr%bnej jed-nostki jest mi%dzy innymi swoisty wzorzec symptomów, wymienia on te# komponent opiatowy jak przy innych rodzajach uzale#nienia. Argumentom tym przeciwsta-wia przede wszystkim brak bada" potwierdzaj!cych fi-zjologiczne objawy zespo u odstawienia i tolerancji or-ganizmu, czy te# wskazuje potrzeb% dok adniejszych ba-da" przy u#yciu metod neuroobrazowania mózgu. Autor twierdzi, #e uzale#nienie od internetu mo#e by& w !czo-ne do istniej!cej klasyfikacji zaburze" obsesyjno-kom-pulsywnych. Wydzielenie odr%bnej kategorii uzale#nie-nia od internetu mo#e da& impuls dla powstauzale#nie-nia kategorii uzale#nie" od innych urz!dze" technicznych, co podej-muje Griffiths (1998), tworz!c szersz! kategori% uzale#-nie" technologicznych.
Kratzer i Hegerl (2008), jak i Morahan-Martin (2010), wskazuj!, #e wyst%powanie u osób zaklasyfikowa-nych do grupy z patologicznym u#ytkowaniem interne-tu symptomów innych chorób, mi%dzy innymi zaburze" l%kowych – u 27 osób na 30 badanych stwierdzono za-burzenie tego typu– mo#e by& argumentem przeciw wy-odr%bnianiu uzale#nienia od internetu jako odr%bnej jed-nostki chorobowej.
Odnosz!c si% do kryteriów z DSM-IV, wyst!pienie przy najmniej trzech z wymienionych w tabeli 1 objawów mo#e $wiadczy& o uzale#nieniu od internetu (Griffiths, 1998).
Beard i Wolf (2001), opieraj!c si% na kryteriach Young (1998), na nowo definiuj! sposób diagnozy internau-tów. Wed ug autorów musi jednocze$nie wyst!pi& pi%& objawów (kryteriów) uzale#nienia od internetu: zaan-ga#owanie w internet, potrzeba coraz d u#szego korzy-stania z niego, aby osi!gn!& podobny poziom satysfak-cji, nieudane próby kontroli i ograniczenia czasu sp%-dzanego w internecie, wyst%powanie niepokoju, irytacji
i obni#onego nastroju w razie ograniczania czasu sp%-dzanego w internecie, sp%dzanie wi%kszej ilo$ci czasu w internecie ni# si% pierwotnie planowa o.
Ponadto musi zaistnie& przynajmniej jeden objaw (kry-terium) z trzech ni#ej wymienionych: z powodu interne-tu osoba ryzykuje utrat% znacz!cych relacji, pracy, mo#-liwo$ci nauki, rozwoju kariery; ok amywanie cz onków rodziny, terapeutów i innych osób odno$nie do stopnia zaanga#owania w internet oraz u#ywanie go jako spo-sobu na ucieczk% od problemów lub agodzenia nastro-ju dysforycznego.
Goldberg (2002), nawi!zuj!c do kryteriów diagno-stycznych uzale#nie" wg ICD-10, które s! cz%sto przy-taczane przez innych badaczy (Shapira i in., 2003; Woronowicz, 2001), w swojej klasyfikacji podaje nast%-puj!ce kryteria:
I. Tolerancja na bod)ce dostarczane przez internet jest definiowana jako:
A. potrzeba coraz d u#szego korzystania z internetu w celu uzyskania odpowiedniej satysfakcji; B. wyra)ne obni#enie poziomu satysfakcji przy
nie-zmiennej, tej samej ilo$ci czasu przebywania w sieci.
II. Zespó abstynencyjny manifestuj!cy si% jako A lub B: A. charakterystyczne syndromy odstawienia spe
-niaj!ce poni#sze kryteria 1, 2 lub 3:
1. mia o miejsce znaczne i d ugotrwa e ograni-czenie czasu korzystania z internetu;
2. w ci!gu kilku dni od ograniczenia z kryte-rium 1. pojawiaj! si% dwa lub wi%cej objawów: pobudzenie psychoruchowe, l%k, obsesyjne my$lenie o tym, co si% dzieje w sieci, fanta-zjowanie i marzenie o internecie, dowolne lub mimowolne poruszanie palcami w sposób, w jaki pisze si% na klawiaturze.
Tabela 1
Sze#$ kryteriów operacjonalizuj%cych poj&cie uzale"nienia wg GrifÞ thsa
1. Dominacja – dane zachowanie staje si dla osoby najwa!niejsze w codziennym funkcjonowaniu i dominuje w jej my"lach, uczuciach i zachowaniu. Nawet gdy nie jest zaj ta aktualnie tym zaj ciem, my"li o nim i o chwili, kiedy b dzie mog#a to robi$.
2. Zmiany nastroju – szybkie zmiany uczu$ zwi%zane z danym zachowaniem, np. przyjemne pobudzenie.
3. Tolerancja – coraz wi cej czasu i zaanga!owania jest potrzebne, aby móc osi%gn%$ ten sam stopie& satysfakcji czy pobudzenia. 4. Symptomy odstawienia – nieprzyjemne stany emocjonalne jako reakcja na przerwan% aktywno"$ lub brak kontynuacji danego
zachowania.
5. Konßikt – odnosi si do konßiktu pomi dzy uzale!nionym a najbli!szym otoczeniem, pomi dzy ró!nymi obowi%zkami uzale!nionego, np. prac%, obowi%zkami domowymi oraz konßikty intrapsychiczne zwi%zane z uzale!nieniem.
3. objawy z kryterium 2 znacznie zaburzaj! fun-kcjonowanie spo eczne, zawodowe oraz w in-nych sferach funkcjonowania.
B. korzystanie z sieci w celu unikni%cia przykrych objawów odstawienia.
III. Brak kontroli nad czasem korzystania z sieci. IV. Pojawiaj! si% nieudane próby kontrolowania lub
za-przestania korzystania z internetu.
V. Wyszukiwanie zaj%& zwi!zanych z internetem (np. kupowanie ksi!#ek na temat sieci, testowanie no-wych przegl!darek stron www, porz!dkowanie $ci!gni%tych z internetu materia ów).
VI. Z powodu nadmiernego korzystania z internetu ogranicza si% czas po$wi%cony innym aktywno$-ciom o charakterze spo ecznym, zawodowym, re-kreacyjnym.
VII. U#ywanie internetu, mimo #e ma si% $wiadomo$& wynikaj!cych z tego problemów natury somatycz-nej, psychologicznej lub spo ecznej.
D
YSFUNKCJONALNEKORZYSTANIEZINTERNETUAINNEZABURZENIA
Badania wskazuj!, #e dysfunkcjonalne korzystanie z internetu cz%sto wspó wyst%puje z innymi zaburzenia-mi, takimi jak depresja, samotno$& czy zaburzenia sek-sualne (Armstrong, Phillips, Saling, 2000; Cooper i in., 2002; Morahan-Martin, 2010; Young, Rodgers, 1998). Young (1997) twierdzi, #e osoby depresyjne, cechuj!ce si% niskim poczuciem w asnej warto$ci, obawiaj!ce si% odrzucenia, o niskiej motywacji i odznaczaj!ce si% du#! potrzeb! akceptacji przez innych, s! bardziej nara#one na dysfunkcjonalne korzystanie z internetu. Równie# w badaniach prowadzonych przez Yu i Zhao (2004, za: Augustynek, 2008) okaza o si%, #e uzale#nienie od in-ternetu wspó istnia o z innymi problemami psychiczny-mi pacjentów, takipsychiczny-mi jak depresja, l%k spo eczny, a tak-#e wspó wyst%powa o z innymi na ogami, g ównie alko-holizmem.
Rezultaty dotychczasowych bada" nie pozwalaj! jed-nak ostatecznie stwierdzi&, co jest przyczyn!, a co skut-kiem. Do$& ciekawe pod tym wzgl%dem s! badania Caplana (2007), który za pomoc! analizy $cie#ek pró-buje ustali& najwa#niejsze zmienne dla tego syndromu. Trudno rozstrzygn!&, czy pojawienie si% depresji poprze-dza szkodliwe u#ytkowanie internetu, czy te# depresja pojawia si% jako efekt nadmiernego korzystania z inter-netu g ównie przez to, #e prowadzi do izolacji spo ecz-nej (Young, Rodgers, 1998). W badaniach przeprowa-dzonych na grupie 1890 uczniów, gdzie $rednia wieku wynosi a 16,26 roku ± 1 rok, testowano zale#no$& mi%-dzy uzale#nieniem od internetu a depresj!, symptomami
ADHD, fobi! spo eczn! i wrogo$ci! wobec rówie$ników (Yen, Ko, Yen, Wu, Yang, 2007). Jak si% okaza o, dys-funkcjonalne u#ytkowanie internetu wspó wyst%powa o z wy#szym poziomem depresji oraz objawami ADHD. Ponadto w grupie ch opców zosta wykryty zwi!zek mi%dzy wrogo$ci! a uzale#nieniem od internetu. Wydaje si%, #e internet daje mo#liwo$& roz adowania pojawiaj!-cego si% napi%cia i negatywnych emocji, cho& oczywi-$cie poczucie bezkarno$ci i anonimowo$ci w internecie mo#e nasila& t% spiral%. Osoby uzale#nione od internetu cechowa równie# wy#szy poziom fobii spo ecznej, jed-nak w analizie regresji fobia spo eczna nie okaza a si% istotnym predyktorem.
Na fali krytyki koncepcji kryteriów uzale#nienia od internetu (Morahan-Martin, 2007) powsta o pytanie o mo# liwo$& diagnozy tego syndromu. Cooper, Putman, Plan chon i Boies (1999) wskazuj!, #e uzale#nienie od seksu online to nic innego, jak kompulsywne zachowania seksualne, które przejawiaj! si% w tej postaci. W ramach tego podej$cia skupianie si% na symptomach uzale#nie-nia nie jest w a$ciwe i powinno si% raczej stawia& diagno-z% w kierunku rzeczywistego problemu. Istnieje te# inne podej$cie, np. diateza–stres, w którym uzale#nienie od internetu rozwija si% ze wzgl%du na pewn! dyspozycj% osoby oraz specyficzn! charakterystyk% aplikacji onli-ne, np. komunikatory czy platformy spo eczno$ci wirtu-alnych, np. Facebook (B achnio, Przepiórka, Rudnicka, 2013; Morahan-Martin, 2007).
Jednym z badaczy, który próbowa okre$li& zaburze-nia wyst%puj!ce przed diagnoz! dysfunkcjonalnego ko-rzystania z internetu, by Shapira (2000, za: Morahan--Martin, 2007). Z dwudziestoma pacjentami, którzy zg osili si% z powodu negatywnych skutków utraty kon-troli nad internetem, przeprowadzono wywiad w kierun-ku identyfikacji wcze$niejszych problemów. Okaza o si%, #e prawie 2/3 badanych by o wcze$niej zdiagnozowa-nych jako pacjenci z chorob! dwubiegunow! afektyw-n!, ponad 80% przechodzi o wcze$niej psychoterapi% z ró#nych powodów, a 75% z nich by o leczonych $rod-kami psychotropowymi. Wydaje si%, #e internauci prze-jawiaj!cy specyficzne uzale#nienie od internetu (Davis, 2001) mog! wcze$niej do$wiadcza& zaburze" zachowa-nia, a dysfunkcja zwi!zana z aktywno$ci! online masku-je rzeczywisty problem (Shaffer i in., 2000, za: Morahan--Martin, 2007).
E
TIOLOGIADYSFUNKCJONALNEGOKORZYSTANIAZINTERNETU
Poszukiwanie mechanizmów powstawania dysfunk-cjonalnego korzystania z internetu ma na celu rozwi!-zanie podstawowego problemu: czy internet powoduje
pewne zaburzenia, czy te# wcze$niej istniej!ce proble-my uaktywniaj! si% w kontakcie z internetem. Jak podaje Morahan-Martin (2007, 2010), obie hipotezy maj! swoje potwierdzenie w badaniach. Jednak wi!#e si% to z zupe -nie innym pojmowa-niem dysfunkcji. W podej$ciu kli-nicznym si% podkre$la, #e uzale#nienie od internetu mo#e by& zwi!zane z wcze$niej istniej!cymi zaburzeniami, np. brakiem kontroli impulsów (Orzack, 1999). Wydaje si% zatem, #e internet sam w sobie nie jest uzale#niaj!cy (Joinson, 2003; Young, 1998). Jednak inni autorzy wska-zuj! na zupe nie inn! etiologi% tego zaburzenia. Niektóre przypadki opisane w literaturze (Griffiths, 2000; Young, 1996) wskazuj!, #e uzale#nieniu od internetu mog! sprzy-ja& nie tyle okre$lone wcze$niej istniej!ce zaburzenia, ile potrzeba kontaktu, rozmowy, poczucia przynale#no$ci czy prze#ycia przygody. Spo eczny aspekt komunikacji przez internet jest czasami tak stymuluj!cy, #e internau-ci mog! trainternau-ci& kontrol% nad czasem sp%dzanym online, a tym samym do$wiadcza& negatywnych skutków utraty kontroli (Griffiths, 2000; King, Moreggi, 1998). Oba sta-nowiska próbuje integrowa& w swej teorii poznawczo-be-hawioralnej Shapira (Shapira, Goldsmith, Keck, Khosla, McElroy, 2000), a za nim Caplan (2002, 2005). Wcze$niej w psychologii pojawi y si% próby okre$lenia kryteriów diagnostycznych dla tego syndromu.
Psychologowie poszukuj! przyczyn uzale#nienia w czyn nikach biologicznych, wybranych korelatach oso-bowo$ciowych lub innych zaburzeniach, stanowi!cych pewn! dyspozycj%, która le#y u pod o#a uzale#nienia. W sytuacji gdy zadzia a odpowiednio silny stresor w kry-tycznym dla jednostki czasie, z du#ym prawdopodobie"-stwem mo#na za o#y&, #e dysfunkcja si% rozwinie (por. Sue, Sue, Sue, 1994).
Istotn! rol% mo#e odgrywa& tak#e temperament. Ro -wi"ski (2006), w ramach bada" prowadzonych z wyko-rzystaniem Regulacyjnej Teorii Temperamentu Stre laua, wskaza na zwi!zki pomi%dzy dysfunkcj! a #wawo$ci! i perseweratywno$ci! oraz reaktywno$ci! i aktywno$-ci!. Uk ad wspó zale#no$ci wskazuje na struktur% tem-peramentu $wiadcz!c! o mniejszej mo#liwo$ci przetwa-rzania informacji przez system nerwowy. Najwy#szy wynik osi!gn% y osoby, które maj! zharmonizowa-n! struktur% temperamentu w zakresie charakterystyki czasowej zachowania (CCZ), wskazuj!c! na tendencj% do roz adowywania wysokiego poziomu zwyczajowe-go pobudzenia. W przypadku energetycznezwyczajowe-go pozio-mu zachowania (EPZ) najwy#szy poziom dysfunkcji przejawiaj! osoby z niezharmonizowan! struktur!, tzn. przy ma ej mo#liwo$ci przetwarzania stymulacji oso-by te s! bardzo aktywne. Bior!c pod uwag% mo#liwo-$ci stymulacji, jakie niesie ze sob! internet, taki uk ad
cech temperamentu mo#na traktowa& jako swego rodzaju dyspozycj%. Wed ug McLuhana (2004) tzw. gor!ce mass media silnie oddzia uj! na jeden zmys , znosz!c rodzaj stymulacji zwi!zany z innymi zmys ami. Pozwalaj! tak-#e na ca kowit! kontrol% wszelkich bod)ców natury fi-zycznej czy spo ecznej. Jednak sama przestrze" interne-tu niesie ze sob! do$& du#! stymulacj%, np. poprzez gry MMORPG czy mo#liwo$& prowadzenia rozmów z kilko-ma osobami jednocze$nie.
Oprócz temperamentu badacze wskazuj! na inne czynniki, które mog! sprzyja& rozwojowi dysfunkcji. Beard i Wolf (2001) w$ród czynników predysponuj!-cych do uzale#nienia od internetu wymieniaj!: samot-no$& (spo eczn! izolacj%), zafascynowanie technolo-gi! komputerow! i mo#liwo$ciami internetu oraz intro-wertyzm. Jak wynika z bada", introwertycy i neurotycy w internecie umiejscawiaj! swoje Ja realne. W zwi!zku z tym preferuj! kontakty zapo$redniczone przez kompu-ter (Amichai-Hamburger, Wainpel, Fox, 2002). Podobnie Koch i Pratarelli (2004) zauwa#yli, #e osoby bardziej introwertyczne cz%$ciej by y szcz%$liwe z powodu by-cia online, bardziej ceni y sobie znajomo$ci, przewa#-nie dwukrotprzewa#-nie wy#ej ocenia y warto$& i wa#no$& roz-mów online ni# ekstrawertycy i przywi!zywa y do nich wi%ksz! wag%. Autorzy t umacz! t% tendencj% w$ród in-trowertyków tym, #e internet eliminuje l%k przed byciem zak opotanym, odrzuconym czy te# poddanym spo ecz-nej krytyce (Griffiths bardziej przypisuje to poczuciu bezpiecze"stwa i klimatowi cyberprzestrzeni zach%ca-j!cemu do otwarto$ci emocjonalnej). Z drugiej strony McKenna (2007) podaje, #e ujawnianie Ja prawdziwego online (w rozumieniu Rogersa) jest zwi!zane z samym internetem jako takim i jest charakterystyczne dla CMC. Interakcja czynnika osobowo$ciowego i cech komunika-cji CMC mo#e wzmaga& efekt zwi!zany z ujawnianiem prawdziwego Ja w sieci.
Ponadto w badaniach istotna okaza a si% otwarto$& emocjonalna (Leung, 2004). Cecha ta oraz korzystanie z funkcji internetowych pozwalaj!cych na interakcj% po-mi%dzy internautami (ICQ, gry online, fora dyskusyj-ne) s! g ównym predyktorem uzale#nienia od interne-tu. Osoby uzale#nione deklarowa y wi%ksz! samotno$& (Morahan-Martin, Schumacher, 2000), cho& i w tym przypadku nie jest jeszcze znany kierunek zale#no$ci – czy uzale#nienie nasila samotno$&, czy to samotno$& zwi%ksza prawdopodobie"stwo uzale#nienia.
Z bada" Landersa i Lounsbury (2006) wynika, #e ugodowo$& i sumienno$& negatywnie koreluj! z korzy-staniem z internetu. Osoby mniej ugodowe i mniej su-mienne preferuj! komunikacj% sieciow!. A zatem ce-chy te wraz z innymi zmiennymi mog! predysponowa&
do bardziej dysfunkcjonalnego korzystania z interne-tu. Równie# Hamburger i Ben-Artzi (2000) stwierdzili, #e pewne cechy osobowo$ci, jak na przyk ad zewn!trz-sterowno$&, mog! sprzyja& dysfunkcjonalnemu korzy-staniu z internetu i tym samym prowadzi& do uzale#nie-nia od internetu. Osoby zewn!trzsterowne przejawiaj! trudno$ci w kontrolowaniu czasu u#ytkowania internetu, cz%sto wyd u#aj! zaplanowany czas korzystania, nara#a-j!c si% w ten sposób na pogorszenie relacji spo ecznych, utrat% pracy czy niewykorzystanie swoich mo#liwo$ci.
Lavoie i Pychyl (2001) podaj!, #e dysfunkcjonalne korzystanie z internetu mo#e mie& przyczyn% w trak-towaniu go jako strategii radzenia sobie z problemami. Odk adanie obowi!zków na pó)niej z powodu interne-tu (Internet procrastination) jest zwi!zane z traktowa-niem tego medium jako formy rozrywki oraz ucieczki
od sytuacji stresowych. Davis z zespo em (2002) poda-j!, #e mo#e by& to niekonstruktywna forma radzenia so-bie, która w konsekwencji prowadzi do dysfunkcjonalne-go korzystania z sieci oraz do zwi%kszenia poziomu stre-su w #yciu osoby.
Lavin, Marvin, McLarney, Nola i Scott (1999) spraw-dzali na grupie ameryka"skich studentów, czy poszuki-wanie wra#e" (sensation seeking) w teorii Zuckermana cechuje osoby uzale#nione od internetu. Jak si% o, osoby odznaczaj!ce si% patologicznym korzystaniem z internetu uzyska y ni#sze wyniki, je$li chodzi o wy-miar poszukiwania wra#e" ni# jego pozostali u#ytkow-nicy. Przeciwne wyniki uzyskali Tsai i Lin (2003), w ba-daniach których grupa uczniów na Tajwanie uzale#nio-na od internetu mia a wy#szy poziom cechy okre$lanej jako poszukiwanie wra#e". Tak sprzeczne wyniki mo#-Tabela 2
Cechy sprzyjaj%ce uzale"nieniu i nadmiernemu korzystaniu z internetu – przegl%d literatury
Cechy sprzyjaj%ce uzale!nieniu od internetu Pozycja
M#ody wiek Juczy&ski i in., 2004; Rowi&ski, 2006, 2007, 2008
M !czy'ni, ch#opcy Juczy&ski i in., 2004; Niemz, Gri(ths, Banyard, 2005 Kobiety – inteligentne, po 40., szukaj%ce w sieci romantycznych przygód Young, 1996
Zewn%trzsterowno"$ B#achnio, Gózik, 2007; Hamburger, Ben-Artzi, 2000
Wewn%trzsterowno"$ Wallace, 2001
Niskie poczucie warto"ci Orzack, 1999
Samotno"$ Anolli, Villani, Riva, 2005; McKenna, 2007; McKenna, Bargh, 1999;
Morahan-Mar)n, 1999, 2007; Morahan-Mar)n, Schumacher, 2000; Niemz, Gri(ths, Banyard, 2005
Kobiety: uleg#o"$ w kontaktach z innymi Chak, Leung, 2004 Niezaspokojone potrzeby: wsparcia i przynale!no"ci Suler, 1996
L k spo#eczny Anolli i in., 2005; Caplan, 2002, 2005, 2007; McKenna, Bargh,
1999; Morahan-Mar)n, 2007; Yang, Tung, 2007
Nie"mia#o"$ Caplan, 2005; Chak, Leung 2004; Yuen, Lavin, 2004
Otwarto"$ w kontaktach online, dominacja komunikacji online Caplan, 2010, Niemz, Gri(ths, Banyard, 2005
Cechy sprzyjaj%ce nadu!ywaniu internetu Pozycja
Nie"mia#o"$ Chak, Leung, 2004
Niski poziom kompetencji spo#ecznych Caplan 2002, 2005, 2007; Henne, 2003
Niski poziom inteligencji emocjonalnej Henne, 2003
Neurotyzm B#achnio, Gózik, 2007; B#achnio, Przepiórka, 2007; Rowi&ski, 2006, 2007
Introwertyzm Kraut, Kiesler, Boneva, Cummings, Helgeson, Crawford (2002)
Typ osobowo"ci: niedostateczna kontrola (niska sumienno"$, wysoka neurotyczno"$)
Rowi&ski, 2006, 2007
na t umaczy& ró#nicami kulturowymi i wiekiem bada-nych oraz rodzajem aktywno$ci online. W przypadku uczniów z Tajwanu mog! to by& g ównie bardzo stymu-luj!ce gry online.
Douglas i wspó pracownicy (2008) w wyniku meta-analizy opartej na 10 badaniach z tematyki uzale#nie-nia od internetu przeprowadzonych w latach 1996–2006 wskazali, #e moderatorem dla relacji mi%dzy motywa-mi wewn%trznymotywa-mi (push factors) korzystania z interne-tu a negatywnymi skutkami nadmiernego korzystania z tego medium s! motywy zewn%trzne (pull factors), dla których osoba korzysta z internetu, czyli jego dost%p-no$&, )ród o informacji, mo#liwo$& komunikacji, ró#no-rodno$& aplikacji, czy mo#liwo$& zast%powania tradycyj-nych mediów.
W tabeli 2 zestawili$my badania odpowiadaj!ce na pytanie, kto jest nara#ony na uzale#nienie od internetu. Przegl!daj!c literatur%, mo#na powiedzie&, #e s! to oso-by m ode, cz%$ciej ch opcy, osooso-by sfrustrowane, zagu-bione, potrzebuj!ce dowarto$ciowania, cierpi!ce na za-burzenia emocjonalne, z trudno$ciami nawi!zywania kontaktów interpersonalnych, introwertyczne, uzale#-nione od czego$ innego, osoby bez sta ego zaj%cia, z nis-k! samoocen!, samotne, nie$mia e, z niskim poziomem kompetencji spo ecznych i inteligencji emocjonalnej.
K
ONCEPCJEWYJA NIAJ!CEDYSFUNKCJONALNEU"YWANIEINTERNETU
Koncepcja poznawczo-behawioralna patologicznego korzystania z internetu Davisa
Koncepcja Davisa (2001) odwo uje si% do poznawczej etiologii depresji. Wed ug niego w przypadku patologicz-nego korzystania z internetu (PIU) dzia aj! mechanizmy
oparte na tej samej zasadzie. Wyró#ni on dwa rodzaje uzale#nienia: specyficzne (e-mail, cyberseks itp.) oraz zgeneralizowane (kompulsywne korzystanie z sieci).
Specyficzne, patologiczne korzystanie z internetu, zwi!zane z wcze$niejszymi problemami u#ytkownika, odnosi si% do jednej funkcji internetowej, pomijaj!c ca y wachlarz mo#liwo$ci. Natomiast zgeneralizowane pato-logiczne korzystanie z internetu jest nast%pstwem ecznej izolacji i wi!#e si% z potrzeb! kontaktu spo ecz-nego. W swojej koncepcji autor korzysta z modelu dia-teza–stres, w którym wcze$niejsze czynniki (dalsze przyczyny) mog! prowadzi& do powstania PIU. Davis (1999) traktuje t% diatez% jako warunek sine qua non po-wstania syndromu (rysunek 1).
Jednak dopiero stres oraz specyficzny sposób my$lenia (maladaptive cognition) o sobie i $wiecie powoduj! poja-wienie si% symptomu patologicznego korzystania z sieci. Do$wiadczenia #ycia codziennego mog! spowodowa&, i# dochodzi do skojarzenia danej aktywno$ci w internecie z lepszym samopoczuciem, co prowadzi do nieprzysto-sowawczych schematów poznawczych. Davis (2001) po-równuje objawy patologicznego korzystania z internetu do objawów opisanych przez Young (1996) – w wymia-rze zachowa" traktowanych jako syndrom psychiatrycz-ny – ale g ówpsychiatrycz-ny nacisk k adzie na aspekt poznawczy.
Koncepcja zgeneralizowanego patologicznego korzystania z internetu Caplana
Caplan w swoich badaniach (2002, 2005, 2007) zmody-fikowa koncepcj% Davisa (2001). Dotyczy to g ównie roli samotno$ci w rozwoju zgeneralizowanego patologiczne-go korzystania z internetu (gPIU). Przeprowadzona ana-liza $cie#ek wskazuje, #e l%k spo eczny jest predyktorem
preferencji kontaktów online, co w efekcie mo#e prowa-dzi& do negatywnych skutków w postaci gPIU. Poczucie samotno$ci nie odgrywa tak istotnej roli w genezie gPIU. Wydaje si%, #e l%k spo eczny prowadzi do poczucia sa-motno$ci, jak i zgeneralizowanego patologicznego ko-rzystania z internetu. Wed ug Caplana (2005, 2007) klu-czow! rol% w mechanizmie powstawania uzale#nienia odgrywaj! umiej%tno$ci spo eczne. Caplan wymienia tu umiej%tno$& autoprezentacji oraz samokontrol% (identity management). L%k spo eczny wi!za by si% z nieumiej%t-no$ci! prezentowania siebie w obecno$ci innych. Internet jest adekwatnym $rodowiskiem dla komunikacji inter-personalnej, bo l%k spo eczny mo#e by& tam zredukowa-ny do minimum. Oprócz tego daje subiektywne poczu-cie kontroli nad prezentowaniem informacji o sobie i po-zwala unikn!& niepo#!danego wra#enia na innych. Efekt ten jest nadal istotny przy w !czeniu do analizy sposobu korzystania z internetu. Poza tym teoria poznawczo-be-hawioralna w wyja$nianiu genezy patologicznego korzy-stania z internetu (Davis, 2001) pozwala na analiz% kon-tekstu, w jakim zachodzi komunikacja online, a nie tylko specyficznych funkcji sieciowych. Dodatkowo postawy wobec komunikacji online i twarz! w twarz mog! odgry-wa& rol% moderatora mi%dzy l%kiem spo ecznym, prefe-rencj! komunikacji online i gPIU (Caplan, 2007).
Koncepcje neurobiologiczne
Uzale#nienie od internetu wed ug genetyczno-neu-roprzeka)nikowego modelu jest rozumiane jako zabu-rzenie równowagi mi%dzy dwoma uk adami neuroprze-ka)nikowymi – uk adem nagrody, za który odpowiada uk ad dopaminergiczny w mózgu, i uk ad kary, za któ-ry odpowiada uk ad serotoninergiczny (Augustynek, 2008). Najpro$ciej mówi!c, u osób uzale#nionych maleje wp yw uk adu kary, a ro$nie wp yw nagrody. Czynno$& korzystania z internetu staje si% w tym przypadku em natychmiastowej gratyfikacji. Przyjemno$&, jak! daje u#ytkowanie internetu, oddzia uje na uk ad nagro-dy. Logowanie si% do internetu jest rodzajem nagrody, tak jak wszelkie znajdowane w nim informacje, zaku-py, gry komputerowe, które daj! poczucie zadowolenia. W przypadku braku dost%pu do internetu osoba uzale#-niona do$wiadcza zespo u abstynencji. W miar% up ywu czasu nast%puj! zmiany w neuronach, tym samym uza-le#niony internauta, chc!c odczuwa& przyjemno$& tak samo siln!, jak na pocz!tku, potrzebuje silniejszych da-wek, a wi%c oznacza to sp%dzanie wi%kszej ilo$ci czasu w sieci i poszukiwanie tam stymulacji.
Na internetowe uzale#nienie szczególnie podatne s! osoby z zespo em niedoboru nagradzania (Augustynek, 2008). Zaburzenie to uniemo#liwia odczuwanie
no$ci w #yciu, w poszukiwaniu której uciekaj! w $wiat wirtualny. Ka#dorazowe wej$cie do internetu uruchamia u nich neuroprzeka)niki o dzia aniu podobnym do opio-idów, co podwy#sza poziom dopaminy i daje poczucie zadowolenia.
W ramach tej koncepcji mo#na odwo a& si% równie# do neuropsychologicznego modelu uzale#nienia od interne-tu, zaproponowanego przez zespó chi"skich naukowców (Young, Yue, Ying, 2011). Model ten zosta przedstawio-ny na rysunku 2. Etapy uzale#nienia s! umieszczone na a"cuchu, którego ogniwa przechodz! z jednego do dru-giego. Poszczególne ogniwa to: prymitywny pop%d (pri-mitive drive), czyli potrzeba d!#enia do przyjemno$ci i unikanie bólu, co powoduje impuls do korzystania z in-ternetu. Nast%pnie do$wiadczenie przyjemno$ci (eupho-ric experience), gdy osoba korzysta z internetu stymulo-wany jest CUN, co powoduje uczucie rado$ci i zadowo-lenia. Kolejny etap to tolerancja (tolerance): konieczno$& wyd u#enia czasu sp%dzanego w internecie w celu uzy-skania pocz!tkowej satysfakcji. Dalej s! reakcje odsta-wienia (abstinence reaction), czyli skutki psychologicz-ne i fizyczpsychologicz-ne po odstawieniu lub ograniczeniu korzysta-nia z internetu, tj. dysforia, bezsenno$& czy chwiejno$& emocjonalna. Nast%pnie pojawiaj! si% bierne strategie ra-dzenia sobie (passive coping), niemo#no$& dostosowania si% do $rodowiska, przejawianie zachowa" agresywnych i ucieczkowych. Cykl zamyka efekt lawiny (avalanche effect), który nast%puje po tolerancji i reakcji odstawie-nia. Autorzy sugeruj!, #e kluczow! rol% w uzale#nieniu od internetu odgrywaj! zmiany neuroprzeka)nikowe w mózgu, szczególnie dopaminy.
Koncepcja emocjonalno-motywacyjnych determinantów uzale#nienia Gasiula
Wielu autorów zwraca uwag% na dominuj!cy relacyj-ny charakter internetu (Joinson, 2003; Morahan-Martin, Schumacher, 2000; Peris i in., 2002; Wallace, 2001; Young, 1996). Aspekt relacyjny mo#e by& szans! reali-zacji pewnych mo#liwo$ci czy te# motywów, których nie mo#na osi!ga& w realnym #yciu (Bargh, McKen na, Fitzsimons, 2002; McKenna, Bargh, 1998; Murray, 2000).
Wydaje si%, #e koncepcja Gasiula motywacyjno-emo-cjonalnych mechanizmów uzale#nie" mo#e by& pomoc-na w wyja$nianiu tego zaburzenia. Gasiul (2003) koncen-truje si% na dwóch rodzajach motywów: d!#enie do przy-wi!zania i d!#enie do szcz%$cia (rysunek 3).
W powstawaniu uzale#nie" istotn! rol% odgrywa cha-rakterystyka obiektu, który jest przedmiotem uzale#nie-nia (Gasiul, 2002; Joinson, 2003) – w tym wypadku inter-netu. Krytycznym momentem jest mo#liwo$& zwi%zania z dan! aktywno$ci! w sieci, która spe nia motywy ukry-te (d!#enie do przywi!zania jest ogóln! zasad! ukierun-kowuj!c! dzia alno$& cz owieka i okre$laj!c! jego roz-wój). Emocje pozytywne pojawiaj!ce si% online s! mani-festacj! spe niania motywów ukrytych. Warunkiem sine qua non powstania dysfunkcji jest niemo#no$& lub zablo-kowanie realizacji motywów ukrytych w relacjach z in-nymi w $wiecie realnym. Internet jest swego rodzaju wy-zwalaczem, który umo#liwia prze#ywanie po#!danych stanów emocjonalnych, ale jednocze$nie uzale#nia.
Rozwa#aj!c znaczenie interakcji w rozwoju i kszta to-waniu si% Ja, Gasiul (2002, 2003) podkre$la znaczenie
interakcji z obiektem znacz!cym (najcz%$ciej jest to druga osoba). Zaburzenia na drodze rozwoju Ja mog! w pewnym zakresie t umaczy& powstawanie dysfunk-cjonalnego korzystania z internetu i wyja$nia&, dlaczego aplikacje (programy dzia aj!ce w sieci) zwi!zane z regu-lacj! afektywno-spo eczn! s! tak istotne (Weiser, 2001). Na podstawie wyników bada" dotycz!cych tej dysfunk-cji mo#na przyj!& pewn! grup% zmiennych, które okre$-laj! preferencj% us ug internetowych.
Silne pozytywne emocje, które towarzysz! danej ak-tywno$ci online (zawsze zwi!zane z mo#liwo$ciami, ja-kie daj! aplikacje online, np. komunikatory, forum in-ternetowe, Facebook), s! przejawem realizacji danego motywu Ja (Gasiul, 2002). Przyj%cie rozró#nienia na mo-tywy ukryte i jawne jest pomocne w zrozumieniu relacji mi%dzy motywacj! i emocjami. Mo#liwo$ci, jakie daje to medium, s! ogromne, st!d uaktywnienie motywów mo#e by& sytuacj! cz%sto spotykan! (co obserwuje si% u pocz!tkuj!cych internautów).
Podsumowaniem dla przytoczonych koncepcji mo#e by& propozycja modelu przedstawiaj!cego modyfikato-ry zachowa" w internecie (modyfikato-rysunek 4). Model ten pod-kre$la interakcj% dwóch czynników: predyspozycji same-go internauty oraz w a$ciwo$ci internetu, czyli mo#liwo-$ci jakie daje osobom korzystaj!cym, jakie ich potrzeby i motywy zaspokaja. Dopiero interakcja obydwu czynni-ków decyduje o wyst!pieniu patologicznego korzystania z internetu i prawdopodobie"stwie rozwini%cia si% uza-le#nienia.
M
ECHANIZMPOG$%BIANIASI%UZALE"NIENIAJednym z mo#liwych kierunków wyja$niania pog %bia-nia si% uzale#nie%bia-nia jest odwo anie si% do zjawiska zwa-nego efektem trzeciej osoby. Efekt ten by dobrze opisa-ny w przypadku zachowa" spo eczopisa-nych (zob. Grzelak, 2002; Skar#y"ska, 2002) i znajduje coraz cz%$ciej zasto-sowanie w przypadku problematycznych zachowa" onli-ne (por. Paradise, Sullivan, 2012; Xigen, 2008). B achnio, Przepiórka i Fortuna (2010) wykazali, #e internauci obni-#ali w asne prawdopodobie"stwo popadni%cia w nienie od internetu, natomiast byli przekonani, #e uzale#-nienie, jak i jego negatywne skutki w wi%kszym stopniu mog! dotkn!& przeci%tnego internaut% ni# ich samych.
N
ARZ%DZIAPSYCHOMETRYCZNEW literaturze przedmiotu mo#na tak#e dostrzec, #e wyniki analiz czynnikowych cz%sto tworz! zupe nie inny obraz dysfunkcjonalnego korzystania z interne-tu ni# za o#enia teoretyczne. Tabela 3 przedstawia prze-gl!d wybranych spo$ród najcz%$ciej stosowanych w ba-daniach metod do pomiaru uzale#nienia od internetu. Najpopularniejszym narz%dziem jest skala IAT opra-cowana przez Young. Posiada ona wiele adaptacji j%zy-kowych (Barke, Nele, Kröner-Herwig, 2012; Ferraro, Caci, Amico, Blasi, 2007; Hawi, B achnio, Przepiórka, w druku; Khazaal, Billieux, Thorens, Khan, Louati i in., 2008; Panayides, Walker, 2012; Pawlikowski, Altstötter--Gleich, Brand, 2013; Poprawa, 2011; Sahin, Kõr+ehir, 2011). Mo#na jednak zauwa#y&, #e wy onione czynniki Rysunek 4. ModyÞ katory zachowa" w internecie.
Ta be la 3 P rz eg l% d w yb ra n yc h m et o d b a d a w cz yc h d o p o m ia ru p ro b le m a ty cz n eg o u "y w a n ia i n te rn et u K w es ) o n a ri u sz Sk a le /l ic zb a p o zy cj i K ry te ri a /k o n ce p cj a P ró b a R ze te ln o "$ Tr a fno "$ S ka la z g e n e ra li zo w a n e g o problematycznego u y tk o w a n ia i n te rn e tu (Generaliz ed Problema ! c In terne t Use Sc ale, GPIUS; Caplan, 2002) P odsk ale: z aburz enia nas tr oju, spos trz eg ane k orz y" ci w w ymiarz e spo #e cz n y m , n e g a ty w n e s ku tk i k o rz ys ta n ia z i n te rn e tu , k o m p u ls y w n e k o rz ys ta n ie z t eg o m e d iu m , nadmierna ilo "$ g odzin po "wi cana na in terne t, sy m p tom y o d st a w ie n ia i s p o st rz e g a n a k on tr o la korz ys tania z sieci, 15 s twier dz e & N = 386, dor o "li w wiek u 18–57 la t " = 0,80–0,86 Sk ala po znania online (Online Cogni ! on Sc ale ; Da vis i in., 2002) P o cz u ci e k om fo rt u w r e la cj a ch s p o #eczn ych , p o cz u ci e osamotnienia/depr esji, obni !o n a k on tr o la i m p u ls ó w or az ucieczk a, 36 po zy cji Pr oblema ty czne u !y w a n ie in te rn e tu r o zu m ia n e j a ko ko n st ru k t s k #adaj % cy si z c zt e re ch w y m ia ró w N = 211, s tudenci W ynik og óln y: " = 0,94, podsk ale: " = 0,77–0,87 CF A K wes ! onarius z uz ale nienia od in terne tu (K al ) ali-Heino i in., 2004) 7 p o zy cj i N a p o d st a w ie k ry te ri ó w pa tologiczneg o haz ar du DSM-IV N = 7229 m #odzie ! w wiek u 12–18 la t " = 0,56–0,70 st abilno "$ be zw zgl dna: w zór Spearmana: 0,62 Sk ala uz ale nienia od in terne tu (Nichols, Nicki, 2004) W ynik og óln y; 31 pyt a & N a b a zi e s ie d m iu k ry te ri ó w Gri ( tsa N = 233, s tudenci w wiek u 18–24 la t " = 0,95 K wes ! onarius z uz ale nienia od in terne tu (Pr a tar elli, B ro w n e , 2 0 0 2 ) Og óln y cz ynnik uz ale !nienia or az dw a cz ynniki egz og eniczne: k orz ys tanie w celach gr a ty Þ kacji sek sualnej or az k orz ys tanie z sieci w og óle, 19 po zy cji N = 527, s tudenci w wiek u 18–53 la t " = 0,92 EF A; CF A Sk ala r yzyk a nadmiernego u y w a n ia i n te rn e tu , SNUI (K alis ze w sk a, 2007) 4 6 i te m ó w Sk ala S1 ( 1 8 p o zy cj i) n e g a ty w n yc h m y" li o sobie, ot ocz eniu i r elacji z ot ocz eniem; Sk ala S2 (14 po zy cji) niee fektywna samor egulacja jednos tki; Sk ala S3 (9 p o zy cj i) n e g a ty w n e s ku tk i u tr a ty k on tr o li ; Sk ala P (16 po zy cji) s #u !y do ocen y s topnia utr a ty k on tr oli nad korz ys taniem z in terne tu N = 405, dor o "li w wiek u od 18 do 55 la t " = 0,69–0,94 A k ty w n o #$ w in ternecie, A WI (R o w i& ski, 2006, 2014) Siedem sk al or az w ynik og óln y:
Dominacja relacji online
, Utrat a k on troli , Ukr ywanie prawdy prz ed bliskimi , Syndrom y ods tawienia , N e g a ty w n e k o n se k w e n cj e w s zk ole/pracy , U ci e cz ka o d p ro b le m ó w , N ie u d a n e p ró b y kon troli ; 36 pyt a & /28 pyt a & K ry te ri a w yr ó !nione prz e z Young (1998) N = 340, od 16 do 60 la t N = 2342, od 14 do 82 la t " > 0,80 EF A/CF A ci !g d al sz y t ab el i 3 n a n as t% pn ej s tr on ie
K w es ) o n a ri u sz Sk a le /l ic zb a p o zy cj i K ry te ri a /k o n ce p cj a P ró b a R ze te ln o "$ Tr a fno "$ Tes t problematycznego u y w a n ia i n te rn e tu ( In terne t Addic ! on T es t; K. Y oung , p o ls ka a d a p ta cj a : P o p ra w a , 2011; Ha wi, Blachnio , Prz epiork a, w druk u) S tr u k tu ra j e d n o cz y n n ik o w a , 2 2 s tw ie rd ze n ia ( P o p ra w a , 2011), 20 s twier dz e & (Ha wi, Blachnio , Prz epiork a, w druk u) K ry te ri u m : o p is z a b u rz e & kon tr oli na w yk ó w i pop d ó w z D S M -I V N = 6 1 1 9 , o so b y w wiek u 9–65 la t " = 0,93 EF A Sk ala odnos z% ca si & do problematycznego u y tk o w a n ia i n te rn e tu (In terne t-R elat ed Problem Sc ale , IRBS; Arms tr ong i in., 2000) W ynik og óln y, 20 pyt a & K w es ) o n a ri u sz b a zu je n a k ry te ri a ch u za le !nienie od su b st a n cj i w g D S M -I V N = 50, dor o "li w wiek u 25–30 la t EF A (Widy an to , Gri ( ths, 2007; ro zwi % zanie 4 -c zy n n ik o w e ) K wes ! onarius z problematycznego korzys tania z in terne tu (PIUQ ; D e m e tr o v ic s i i n ., 2 0 0 8 ) W y n ik o g ó ln y o ra z t rz y p o d sk a le : o b se sj a ( o b se ss io n ), za n ie d b y w a n ie ( neglect ) i z aburz enie k on tr oli ( con trol disorder ), 18 pyt a & N = 1064, "r ednia wiek u 23 la ta W ynik og óln y: podsk ale: " = 0,87; " = 0,74–0,85 Sk ala do pomiaru pat ologicznego u y w a n ia in terne tu (Mor ahan-Mar ) n, Schumacher , 2000) 13 s twier dz e & N = 277, "r ednia wiek u 20 la t " = 0,87 Chi ' sk a sk ala uz ale nienia od In terne tu – ( C IA S -R ) Sk #ada si z 5 p o d sk a l: k o m p u ls y w n e u !y w a n ie , w yc of anie, t oler ancja, pr oblem y in terper sonalne i z dr o w otne or az pr oblem y z z arz % dz aniem cz asem, 26 po zy cji B a zu je n a z a p ro p o n o w an yc h k ry te ri a ch z a b u rz e & k on tr oli im p u ls ó w , z a b u rz e & ko rz ys ta n ia z s u b st a n cj i i p ro p o zy cj i k ry te ri ó w uz ale !nienia od in terne tu " dla pos zcz eg óln ych podsk al w ynosi od 0,79 do 0,83 K wes ! onarius z do badania uz ale nienia od in terne tu (KBUI; P a w #o w sk a , P ot e m b sk a , 2 0 0 9 ) Sk #ada si z 5 podsk al: ak cept acja, gry , funk cja u !y tk o w a , uz ale !nienie od in terne tu, pornogr a Þ a, 50 pyt a & B a zu je n a o b ja w a ch uz ale !nienia od in terne tu opisan ych prz e z inn ych badacz y, m.in. Y oung N = 349 w wiek u od 16. do 19. r ok u !y cia " Cr onbacha dla pos zcz eg óln ych podsk al w ynosi 0,92; 0,92; 0,84; 0,89, 0,90, a dla w ynik u og ólneg o " = 0,93 EF A r o zwi % zanie 5 -c zy n n ik o w e ci !g d al sz y t ab el i 3 z p op rz ed ni ej s tr on y
i konstruowane na ich bazie testy s! do siebie do$& po-dobne.
P
ODSUMOWANIEPrzytoczone w tek$cie dane wskazuj! jednoznacznie, #e problem uzale#nienia od internetu mo#e dotkn!& wie-lu internautów. Jednak stosunkowo ma o bada" zosta o przeprowadzonych na osobach, które korzystaj! z pomo-cy specjalisty z powodu negatywnych skutków nadmierne-go korzystania z internetu. Niektórzy autorzy neguj! wy-st%powanie uzale#nienia od internetu odr%bnie od inne-go rodzaju uzale#nienia (por. Augustynek, 2010; Kratzer, Hegerl, 2008). Porównywanie dotychczasowych bada" mo#e by& trudne, poniewa# istnieje spór co do natury tego zespo u, autorzy pos uguj! si% ró#nym nazewnictwem, ist-nieje wiele definicji uzale#nienia od internetu, w ramach tej samej definicji badacze operacjonalizuj! j! za pomoc! rozmaitych narz%dzi, ponadto w niezadowalaj!cy sposób s! wyja$nione mechanizmy powstawania zespo u.
Dalsze badania powinny raczej prowadzi& do opraco-wania jasnej teorii wyja$niaj!cej patomechanizm u. Propozycja w !czenia do klasyfikacji DSM-5 nowej jednostki opisuj!cej uzale#nienie od internetu (Block, 2008) pokazuje, #e problem jest istotny i by rozwa#any jako nowa kategoria uzale#nienia. Przyj%cie jasnej jego definicji w DSM-5 pozwoli oby na rozwi!zanie proble-mu nazewnictwa i definicji syndroproble-mu, a tak#e da oby lepsze mo#liwo$ci diagnozowania. Operacjonalizacja uzale#nienia by aby atwiejsza i pozwoli a na rozdzie-lenie bada", w których zak ada si% dysfunkcj% i okre$la jej poziom od bada" wyodr%bniaj!cych grup% ze zdiag-nozowanym uzale#nieniem. Jednak w ostatecznej wer-sji DSM-5 (APA, 2013) uzale#nienie od internetu nie zo-sta o w !czone do oficjalnej klasyfikacji zaburze" psy-chicznych.
Internet stale si% rozwija, powstaj! nowe aplikacje i pojawiaj! si% nowe mo#liwo$ci jego wykorzystania. Rozumiej!c uzale#nienie od internetu jako rodzaj uza-le#nienia behawioralnego, mo#na przypuszcza&, #e b%-dzie ono przybiera& ró#ne formy dominuj!cego sposobu korzystania z tego mass medium.
L
ITERATURACYTOWANAAmichai-Hamburger, Y., Wainpel, G., Fox, S. (2002). On the Internet no one knows I’m an introvert: Extraversion, neuroticism, and Internet interaction. CyberPsychology & Be -havior, 5 (2), 125–128.
Anderson, K. (1998). Internet use among college students: An exploratory study. Pobrano z: http://www.rpi.edu/~anderk4/ research.html (20.05.2008).
Anolli, L., Villani, D., Riva, G. (2005). Personality of people using chat: An on-line research. CyberPsychology & Behavior, 1 (8), 89–95.
APA/American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, Fifth edition: DSM-5. Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Armstrong, L., Phillips, J., Saling, L. (2000). Potential deter-minants of heavier Internet usage. International Journal of Human-Computer Studies, 53, 537–550.
Augustynek, A. (2008). Psychologia. Jak #limak pi% si& pod gór&. Warszawa: DiÞ n.
Augustynek, A. (2010). Uzale#nienia komputerowe – mity i fakty. W: T. Rowi"ski, R. Tadeusiewicz (red.), Psychologia i informatyka: synergia i kontradykcje (s. 15–43). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna a Stefana Wy -szy"skiego.
Bargh, J. A., McKenna, K. Y. A., Fitzsimons, G. J. (2002). Can you see the real me? The activation and expression of the true self on the Internet. Journal of Social Issues, 58, 33–48. Barke, A., Nele, N., Kröner-Herwig, B. (2012). The German
version of the Internet Addiction Test: A validation study. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 15 (10), 534–542
Batorski, D. (2007). Uwarunkowania i konsekwencje korzys-tania z technologii informacyjno-komunikacyjnych. W: J. Czapi"ski, T. Panek (red.), Diagnoza spo eczna 2007: Warunki i jako#$ "ycia Polaków (s. 274–294). Warszawa: Vizja Press & IT.
Batorski, D. (2011). Diagnoza spo eczna 2011. Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych. Contempo-rary Economics, 5 (3), 299–327.
Beard, K. W., Wolf, E. M. (2001). ModiÞ cation in the proposed diagnostic criteria for Internet addiction. CyberPsychology & Behavior, 3 (4), 377–383.
B achnio, A., Gózik, A. (2007). Psychologiczne determinanty uzale#nienia od Internetu. W: M. Soko owski (red.), Oblicza Internetu. Architektura komunikacyjna sieci (s. 207–218). Elbl!g: Pa"stwowa Wy#sza Szko a Zawodowa.
B achnio, A., Przepiórka, A. (2007). Internet dla wybra-nych. Kto lepiej wyjdzie, korzystaj!c z Internetu – Jacek czy Placek? W: E. Mastalerz, K. Pytel, H. Noga (red.), Cyberuzale"nienia. Przeciwdzia anie uzale"nieniom od kom-putera i Internetu (s. 85–93). Kraków: Niezale#ne Zrzeszenie Studentów Akademii Pedagogicznej w Krakowie.
B achnio, A., Przepiórka, A., Fortuna, P. (2010). The effect of the third person in Internet. W: A. B achnio, A. ka, T. Rowi"ski (red.), Internet in psychological research (s. 149–168). Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
B achnio, A., Przepiórka, A., Rudnicka, P. (2013). Psychological determinants of using Facebook: A research review. Inter-national Journal of Human-Computer Interaction, 29 (11), 775–787, doi:10.1080/10447318.2013.780868.
Block, J. (2008). Issues for DSM-V: Internet addiction. The Ame rican Journal of Psychiatry, 165 (3), 306–307.
Caplan, S. E. (2002). Problematic Internet use and psycholo-gical well-being: Development of a theory-based
cognitive--behavioral measure. Computers in Human Behavior, 18, 533–575.
Caplan, S. E. (2005). A social skill account of problematic In -ternet use. Journal of Communication, 55, 721–736. Caplan, S. E. (2007). Relations among loneliness, social an
xiety, and problematic Internet use. CyberPsychology & Be -havior, 10 (2), 234–242.
Caplan, S. E. (2010). Theory and measurement of generalized problematic Internet use: A two-step approach. Computers in Human Behavior, 26, 1089–1097.
Chak, K., Leung, L. (2004). Shyness and locus of control as predictors of Internet addiction and Internet use. Cy -berPsychology & Behavior, 7 (5), 559–570.
Chou, C., Hsiao, M. C. (2000). Internet addiction, usage, gra-tiÞ cation, and pleasure experience: The Taiwan college stu-dents’ case. Computers & Education, 35, 65–80.
Chen, S., Weng, L., Su, Y., Wu, H., Yang, P. (2003). De -velopment of a Chinese Internet Addiction Scale and its psychometric study. Chinese Journal of Psychology, 45 (3), 279–294.
Cooper, A., Morahan-Martin, J., Mathy, R. M., Maheu, M. (2002). Toward an increased understanding of user demo-graphic in online sexual activities. Journal of Sex & Marital Therapy, 28, 105–129.
Cooper, A., Putman, D., Planchon, L., Boies, S. (1999). Online sexual compulsivity: Getting tangled in the net. Sexual Addiction and Compulsivity, 7, 5–30.
Davis, R. A. (1999). A cognitive-behavioral model of patholo-gical Internet use (PIU). Pobrane z: http://www.victoriapo-int.com/PIU.htm (2.05.2009).
Davis, R. A. (2001). A cognitive-behavioral model of pathologi-cal Internet use. Computers in Human Behavior, 17, 187–195. Davis, R. A., Gordon, L., Flett, D., Besser, A. (2002). Vali-dation of a new scale for mesauring problematic Internet use: Implications for pre-employment screening. Cyber-Psychology & Behavior, 5 (4), 331–345.
Demetrovics, Z., Szeredi, B., Rózsa, S. (2008). The three--factor model of internet addiction: The development of the Problematic Internet Use Questionnaire. Behavior Research Methods, 40 (2), 563–574.
Douglas, A. C., Mills, J. E., Niang, M., Stepczenkowa, S., Byun, S., RufÞ ni, C., Lee, S. K., LoutÞ , J., Lee, J.-K., Atallah, M., Blanton, M. (2008). Internet addiction: Meta-synthesis of qualitative research for the decade 1996–2006. Computers in Human Behavior, 24, 3027–3044.
Ferraro, G., Caci, B., D’Amico, A., Blasi, T. (2007). Internet addiction disorder: An Italian study. Cyberpsychology & Be -havior, 10, 170–175.
Gasiul, H. (1998). Perspektywa osoby jako istoty emocjonalnie uwik anej. Studia nad Rodzin%, 2, 47–63.
Gasiul, H. (2002). Teorie emocji i motywacji. Rozwa"ania psy-chologiczne. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Gasiul, H. (2003). Emocjonalno-motywacyjne mechanizmy uzale#nie". W: W. Bo oz, M. Ry$ (red.), Mi&dzy "yciem a #mierci%. Uzale"nienia, eutanazja, sytuacje graniczne (s. 17–40). Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Goldberg, I. (1995). Internet addiction disorder – Diagnostic cri teria. Pobrano z: http://www.psycom.net/iadcriteria.html (20.10.2010).
Goldberg, I. (2002). Internet Addictive Disorder (IAD). Diag-nostic criteria. Pobrano z: http://www.psycom.net/iadcrite-ria.html (20.05.2008).
GrifÞ ths, M. (1998). Internet addiction: Does it really exist? W: J. Gackenbach (red.), Psychology and the Internet. In -trapersonal, interpersonal and transpersonal implication (s. 61–76). San Diego: Academic Press.
GrifÞ ths, M. (2000). Does Internet and computer “addiction” exist? Some case study evidence. CyberPsychology & Be -havior, 2 (3), 211–218.
Grohol, J. (1999). Too much time online: Internet addiction or healthy social interactions? CyberPsychology & Behavior, 2, 395–401.
Grzelak, J. (2002). Kontrola, preferencje kontroli, postawy wobec problemów spo ecznych. W: J. Grzelak, M. Lewicka, (red.), Jednostka i spo ecze!stwo (s. 131–148). Gda"sk: Gda" skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Hamburger, Y. A., Ben-Artzi, E. (2000). The relationship between extraversion and neuroticism and the different uses of the Internet. Computers in Human Behavior, 16, 441–449. Hawi, N. S., Blachnio, A. Przepiorka, A. (w druku). Polish
revalidation of the Internet Addiction Test. Computers in Human Behavior.
Henne, K. (2003). Kompetencja spo eczna i inteligencja emo-cjonalna a zaanga#owanie w Internet. Psychologia Jako#ci 'ycia, 2 (1), 111–130.
Jakubik, A., Pop awska, J. (2003). Zespó uzale#nienia od Internetu a osobowo$&. Studia Psychologica, 4, 123–132. Johnson, N. F. (2009). The multiplicities of Internet addiction:
The misrecognition of leisure and learning. Burlington: As -gate Publishing Company.
Joinson, A. N. (2003). Understanding the psychology of Internet behavior. Virtual worlds, real lives. London: Palgrave. Juczy"ski, Z., Chodkiewicz, J., Pisarski, A. (2004). Zachowania
ryzykowne i szkodliwe dla zdrowia dzieci i m odzie"y. Nie publikowany raport z bada". *ód): Miejski O$rodek ProÞ -laktyki i Terapii Uzale#nie".
Kaliszewska, K. (2007). Nadmierne u"ywanie Internetu. Cha rakterystyka psychologiczna. Pozna": Wydawnictwo Na -ukowe UAM.
Kaltiala-Heino, R., Lintonen, T., Rimpela, A. (2004). Internet addiction? Potentially problematic use of the Internet in a population of 12–18 years old adolescents. Addiction Re -search and Theory, 1 (12), 89–96.
King, S. A., Moreggi, D. (1998). Internet therapy and self--help group – The pros and cons. W: J. Gackenbach (red.), Psychology and the Internet. Intrapersonal, interpersonal and transpersonal implications (s. 77–110). San Diego: Aca-demic Press.
Kirwil, L. (2011). Polskie dzieci w Internecie. Zagro"enia i bezpiecze!stwo – cz&#$ 2. Cz&#ciowy raport z bada! EU Kids On -line II przeprowadzonych w#ród dzieci w wieku 9–16 lat i ich rodziców. Warszawa: SWPS – EU Kids Online – PL.
Khazaal,Y., Bilieux, J., Thorens, G., Khan, R., Louati, Y. i in. (2008). French validation of the Interenet Addiction Test. CyberPsychology & Behavior, 11 (6), 703–706.
Koch, W. H., Pratarelli, M. E. (2004). Effects of intro/extraver-sion and sex on social Internet use. North American Journal of Psychology, 3 (6), 371–382.
Kratzer, S., Hegerl, U. (2008). Is “Internet addiction” a disorder of its own? A study on subjects with excessive Internet use. Psychiatrische Praxis, 35 (2), 80–83
Kraut, R., Kiesler, S., Boneva, B., Cummings, J., Helgeson, V., Crawford, A. (2002). Internet paradox revisted. Journal of Social Issues, 58 (1), 49–74.
Landers, R. N., Lounsbury, J. W. (2006). An investigation of Big Five and narrow personality traits in relation to Internet usage. Computers in Human Behavior, 22, 283–293.
Lavin, M., Marvin, K., McLarney, A., Nola, V., Scott, L. (1999). Sensation seeking and collegiate vulnerability to Inter net dependence. CyberPsychology & Behavior, 2 (5), 425–430. Lavoie, J. A., Pychyl, T. A. (2001). Cyberslacking and the
procrastination highway: A web-based survey of on-line pro crastination, attitudes and emotion. Social Science Com -puter Review, 19, 431–444.
Leung, L. (2004). Net-Generation attributes and seductive pro-perties of the Internet as predictors of online activities and Internet addiction. CyberPsychology & Behavior, 3 (7), 333– 348.
McKenna, K. Y. A. (2007). Through the Internet looking glass: Expressing and validating the true self. W: A. N. Joinson, K. Y. A. McKenna, T. Postmes, U. D. Reips (red.), The Oxford handbook of Internet psychology (s. 205–222). Oxford: Ox -ford University Press.
McKenna, K. Y. A., Bargh, J. (1998). Coming out in the age of the Internet: Identity “demargilization” through virtual group participation. Journal of Personality and Social Psy -chology, 75, 681–694.
McKenna, K. Y. A., Bargh, J. (1999). Causes and consequen-ces of social interaction on the Internet: A conceptual frame-work. Media Psychology, 1 (3), 249–269.
McLuhan, M. (2004). Zrozumie$ media: Przed u"enia cz o-wieka. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Meerkerk, G.-J., Van Den Eijnden, R., Garretsen, H. (2006).
Predicting compulsive Internet use: It’s all about sex! CyberPsychology & Behavior, 9 (1), 95–103.
Morahan-Martin, J. (1999). The relationship between loneliness and Internet use and abuse. CyberPsychology & Be -havior, 2, 431–439.
Morahan-Martin, J. (2005). Internet abuse. Addiction? Disor-der? Symptom? Alternative explanations? Social Science Computer Review, 23 (1), 39–48.
Morahan-Martin, J. (2007). Internet use and abuse and psycho-logical problems. W: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U. D. Reips (red.), The Oxford handbook of Internet psy -chology (s. 331–345). Oxford: Oxford University Press. Morahan-Martin, J. (2010). Problematic Internet use: Research
trends and theories. W: A. B achnio, A. Przepiórka, T. Ro
-wi"ski (red.), Internet in psychological research (s. 133– 148). Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Morahan-Martin, J., Schumacher, P. (1997). Gender differen-ces in Internet usage, behaviors, and attitudes among under-graduates. W: G. Salvendy (red.), HCI International ’97:
Proceedings of the 7th International Conference on Human –
Computer Interaction. Amsterdam: Elsevier Science. Morahan-Martin, J., Schumacher, P. (2000). Incidence and
cor-relates of pathological Internet use amongst college students. Computers in Human Behavior, 16 (1), 13–29.
Murray, B. (2000). A mirror of the self. Monitor on Psychology, 4, 16–19.
Nichols, L. A., Nicki, R. (2004). Development of a psychome-trically sound Internet Addiction Scale: A preliminary step. Psychology of Addictive Behaviors, 4 (18), 381–384.
Niemz, K., GrifÞ ths, M., Banyard, P. (2005). Prevalence of pathological Internet use among university students and cor-relations with self-esteem, the General Health Questionnaire (GHQ), and disinhibition. CyberPsychology & Behavior, 8 (6), 562–570.
Orzack, M. (1999). Computer addiction: Is it real or virtual? Harvard Mental Letter, 15 (7), 8.
Panayides, P., Walker, M. J. (2012). Evaluation of the psycho-metric properties of the Internet Addiction Test (IAT) in a sample of Cypriot high school students: The research mea-surement perspective. Europe’s Journal of Psychology, 8 (3), 327–351.
Paradise, A., Sullivan, M. (2012). (In)visible threats? The third--person effect in perceptions of the inß uence of Facebook. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 15 (1), 55–60.
Pawlikowski, M., AltstötterGleich, C., Brand, M. (2013). Va -lidation and psychometric properties of a short version of Young’s Internet Addiction Test. Computers in Human Behavior, 29 (3), 1212–1223.
Paw owska, B., Potembska, E. (2009). W a$ciwo$ci psychome-tryczne Kwestionariusza do badania uzale"nienia od inter-netu (KBUI). Badania nad Schizofreni%, 10, 310–321. Peris, R., Gimeno, B. A., Pinazo, D., Ortet, G., Carrero, V.,
Sanchiz, M., Ibanez, I. (2002). Online chat rooms: Vir tual space for interaction for socially oriented people. Cyber-Psychology & Behavior, 1 (5), 43–51.
Pies, R. (2009). Should DSM-V designate “Internet addiction” a mental disorder? Psychiatry, 6 (2), 31–37. Pobrano z: http:// www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2719452/ (2.05.2012). Pó torak, A. (2004). Osobowo#$ i dobrostan psychiczny a uza-le"nienie od Internetu. Niepublikowana praca magisterska, Uniwersytet Warszawski, Wydzia Psychologii, Warszawa. Poprawa, R. (2011a). Problematyczne u#ywanie Internetu –
nowe wyzwanie dla psychologii zdrowia. W: M. Górnik--Durose, J. Mateusiak (red.), Psychologia zdrowia – kon-teksty i pogranicza (s. 215–243). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu ,l!skiego.
Poprawa, R. (2011b). Test problematycznego u#ywania In ter-netu. Adaptacja i ocena psychometryczna Internet Addiction Test K. Young. Przegl%d Psychologiczny, 54 (2), 193–216.
