ZA PISK I
629
c a X V I d o p o c z ą tk u X V III w . (W . M . L e o n t i e w ) , h a n d le m w p ó łn o c n y m d o r z e c z u O b i (W . M . L e o n tie w ), h a n d le m m iast syb eryjsk ich w X V I I w . (T . E. K w i e c i n s k a j a ) . N a sz c z e g ó ło w ą u w a g ę w tej grupie za słu g u je m ający o d m ie n n y ch arak ter a rty k u ł Z . W . B a szk a to w ej o w y tw ó r c z o śc i p rzem y sło w e j na Syberii w X V I I w . w id zian ej o cza m i ó w c z e sn y c h p o d r ó ż n ik ó w , b a d a czy i d y p lo m a tó w . A u to r k a zajęła się p ię c io m a relacjam i: M ik o ła ja S p afarija, M o łd a w ia n in a w słu żb ie rosyjskiej d y p lo m a cji, k tó r y w la ta ch 1675— 1678 o d p r a w ił p o se ls tw o d o C h in i przy tej ok azji p rzejech ał p rzez S yb erię, d y p lo m a tó w : N ik ifo r a W ie n iu k o w a , Isb ra n d ta Id esa i A d a m a B rand ta, k tó r zy z te g o sa m e g o p o w o d u p rzew ę d r o w a li przez Syb erię w k o ń c u X V I I w ., a p rzed e w szy stk im d ziełem Jerzego K riża n icza , C h o r w a ta i k a to lik a , te o lo g a , p o lito lo g a i e k o n o m is ty , g ło sz ą c e g o p o g lą d y zb liż o n e d o m erk a n ty lizm u , z w o le n n ik a z jed n o czen ia S ło w ia n n a d ro d ze ich zjed n o czen ia k o śc ie ln e g o , k tó r y d ą żą c d o realizacji tej id ei sp ęd ził w R osji d w a d zieśc ia lat, w ty m p iętn a ście na S yb erii (1 6 6 1 — 1676) i o p r ó c z w ła sn y ch ob serw acji z a n o to w a ł w ie le w ia d o m o śc i p o d a n y c h m u p rzez in n y ch in fo r m a to r ó w , d o ty c z ą c y c h b o g a c tw n atu ra ln y ch S yb erii, sta n u jej g o sp o d a r k i i jej zn a c z e n ia e k o n o m ic z n e g o ja k o źró d ła su r o w c ó w i ryn k u zb y tu d la R o sji. O p r ó c z w sp o m n ia n ej w yżej ro zp ra w y M in erta , także w a rty k u le K w ieciń sk iej z n a la z ły się ce n n e w ia d o m o śc i 0 X V I I— w ie c z n y c h relacjach m ó w ią c y c h o h a n d lu w m ia sta ch syb eryjsk ich.
D o tem a ty k i ź r ó d ło zn a w cze j p o w r a c a m y w za m y k a ją cy m to m u a rty k u le D . J. R e z u n a . Z ajął się o n o c e n ą ź r ó d e ł d o d z ie jó w m ia st sy b er y jsk ic h w X V I II i w pierw szej p o ło w ie X I X w . z p u n k tu w id z e n ia ich p rz y d a tn o śc i o ra z m e to d a n a lizy p rzez w sp ó łc z e sn ą n a u k ę b a d a ją cą m ia sta i ich p rzeszło ść. Jest to b ard zo cen n e stu d iu m m e to d o lo g ic z n e i h isto rio g ra ficzn e. A u to r traktuje h isto r io g r a fię n ie w sp o s ó b k ro n ik a rsk i, ja k to się d o ść c z ę s to zd a rza , ja k o z b ió r in fo rm a cji b io — 1 b ib lio g r a ficzn y ch , lecz j a k o n a u k ę, której rozw ój z a le ż a ł o d o p a n o w a n ia m a ter ia łu ź r ó d ło w e g o i sto s o w a n y c h m e to d b a d a w czy ch . O d b ie g a te ż o d sc h e m a ty c z n e g o u jm o w a n ia p o w sta n ia i ro zw o ju m ia st j a k o rezu lta tu w y łą c z n ie p rzem ia n g o sp o d a r c z y c h i sp o łe c z n e g o p o d z ia łu p ra cy , zw raca u w a g ę na p o z a e k o n o m ic z n e fun k cje m ia st m a ły c h , n ie b ęd ą cy ch w a żn y m i o śr o d k a m i p ro d u k cji, p od k reśla h e te r o g e n ic z n o ść sp o łe c z n o śc i m iejsk ich , p rz y p o m in a o m o ż liw o śc i e k o lo g ic z n e g o p o d ejścia d o b a d a ń n a d m ia sta m i. P rzyp isy d o a rty k u łu R e z u n a sta n o w ią d o b r ą in fo r m a cję o d o r o b k u nau k i rosyjskiej i radzieckiej w zak resie u r b a n o lo g ii, m a ło z n a n e g o p o z a g ran icam i Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o . S z k o d a , że n ie zn a la zły się w n ich o d e sła n ia d o p racy o b c y c h , zw ła sz c z a tak w a żn y ch dla w ied zy o m ia sta ch o p r a c o w a ń a n g lo sa s k ic h , a w śró d n ich w ielu d zieł h isto r y k ó w am eryk ań sk ich p iszą c y ch o h istorii m ia st ro sy jsk ich (G . R o z m a n , T. S. F e d o r , P. H e r l i h y ) .
W to m ie z a m ie sz c z o n o też k ilk a a r ty k u łó w recenzyjn ych o m a w ia ją cy c h m . in. zb io ro w ą d w u to m o w ą m o n o g r a fię M a n g a z e i, d a w n o ju ż w y d a n ą k sią żk ę h isto ry k a a rch itek tu ry W . I. K o c z e d a m o w a o b u d o w ie n ajstarszych m ia st syb eryjsk ich, k sią żk ę o p rzeszło ści T o m sk a .
A . W.
Jurij I. S z t a k e l b e r g , P ie c zę c ie p o w s ta ń c ze 1863— 1 864. P rzek ła d a u to r y z o w a n y W ik torii Ś I l w o w s k i e j . P rzed m o w ą p o p rzed ził S te fa n K i e n i e w i c z . T a b lice p ieczęci i ilustracje d o d ru k u p r z y g o to w a ł S te fa n K . K u c z y ń s k i , P W N , W a rsza w a 1988, s. 3 89, ilustr.
W ied za o p ieczęcia ch p o w sta ń c z y c h b y ła d o ty c h c z a s ró w n ie p o w sz e c h n a , c o p o w ie r z c h o w n a , c h o ć ich zn a czen ie p o d k reśla li z a r ó w n o u c z e stn ic y w yd a rzeń z lat 1863— 1864, ja k p o to m n i. „ D la m n ie R zą d c en tra ln y istn ia ł ty lk o ja k o p ie c z ą tk a ” — p isa ł M a ria n L a n g iew icz , z a ś J ó z e f P iłsu d sk i stw ierd ził, iż b y ł to „ sy m b o l, k tóry siln ie — b a , nieraz w sze c h w ła d n ie p a n o w a ł n a d lu d ź m i” . N ie tr u d n o w ięc u za sa d n ić w y b ó r tem a tu p o d ję te g o p rzez r a d zieck ieg o b a d a c z a Jurija S z t a k e l b e r - g a , k tó r y w e w stę p ie d o sw e g o stu d iu m p rzy ta cza m . in. p o w y ż sz e c y ta ty . P rzy czy n ą p io n iersk ieg o c h a ra k teru tej p racy są c h y b a g łó w n ie ro zm ia ry b a d a w c z e g o tru du , k tó r y n a le ż a ło p o d ją ć , by o d n a le ź ć , z e s ta w ić i p rz e a n a liz o w a ć r o z p r o s z o n e źró d ła . O d stra sz a ło to h isto r y k ó w , k tó r zy p rze
630
Z A P I S K Iw a żn ie tra k to w a li o d cisk i p ieczęci ja k o a tra k cy jn y m ateriał ilu stracyjn y w y k o r z y sty w a n y przy r ó żn y ch o k a zja ch .
S zta k e lb e r g o w i u d a ło się o d n a le ź ć 547 r ó ż n y c h p ieczęci, p o c z y n a ją c o d sto so w a n y c h p rzez R zą d N a r o d o w y i je g o w y d zia ły , p o p rzez w ła d ze cy w iln e i w o jsk o w e szczeb la w o je w ó d z k ie g o i p o w ia to w e g o a ż d o d o w ó d c ó w o d d z ia łó w p a rty za n ck ich o ra z in stytu cji w rod zaju K o m ite tu O b w o d o w e g o P o m o c y R a n n y m w K ra k o w ie. D y s p o n o w a ł też 109 egzem p la rza m i r o zm a ity c h tło k ó w p ieczętn y ch . Z a c h o w a ły się o n e g łó w n ie w a rch iw a ch i m u z e a c h rad zieck ich i p o lsk ic h — p rzy cz y m len in grad zk i h isto ry k d o tych o sta tn ic h m iał je d y n ie p o śre d n i d o stę p , g d y ż u n ie m o ż liw ia n o m u w yjazd d o P o lsk i. P o d c z a s w ielo letn ie j k w eren d y w y k o r z y sta ł a rch iw a lia w y tw o r z o n e p rzez w ła d ze p o w sta ń c z e i car ski ap arat represji; u w zg lęd n ił też p a m ię tn ik i, w k tó r y c h „ m o ty w p ie c z ę c i” c z ę sto się p o ja w ia . W ie lu p r z e k a z ó w d o sta r c z y ło a u to r o w i w y d a w n ic tw o „ P o w sta n ie sty c z n io w e . M a teria ły i d o k u m e n ty ” , k tó r e g o był w sp ó łp ra co w n ik iem .
P raca sk ła d a się z d w ó c h części: p ierw sza to w ła śc iw e stu d iu m p o w sta ń czej sfra g isty k i (s. 13— 185), d ru g ą sta n o w i s z c z e g ó ło w y k a ta lo g p ieczęci (s. 186— 360). D o łą c z o n o d o ń 2 7 tablic z n iezły m i ja k o ś c io w o rep rod u k cjam i; k ilk a n a śc ie ilu stracji z a m ie sz c z o n o też w tek ście. C a ło śc i d o p e łn ia ją a n ek sy ty czą ce się sfragistycznej sp u ścizn y o rgan izacji em ig ra cy jn y ch i K o n fe d e ra cji N a r o d u P o lsk ie g o z la t 1877— 1878. Jest też in d ek s leg en d p ieczęci, in d ek s n a zw isk i n azw g e o g r a fic z n y c h . K sią ż k ę p rzeło ży ła n a ję z y k p o lsk i W ik to r ia Ś l i w o w s k a . W p r z e d m o w ie S tefan K i e n i e w i c z zw raca u w a g ę, iż u sta len ia a u to r a w y k ra cza ją d a le k o p o z a ram y trad ycyjn ie p o jm o w a n ej sfragistyk i. W isto c ie S zta k e lb e rg a in teresu je nie ty lk o w ie lk o ść , k szta łt, lite rn ic tw o i stro n a ik o n o g r a fic z n a p ieczęci p o w sta ń c z y c h . U siłu je o b ja śn ić ich sy m b o lik ę , k tó r a n ierza d k o o d z w ie r c ie d la ła sp o ry id e o w e i p o lity c z n e . W id a ć w ięc ten d en cje rep u b lik a ń sk ie i m o n a r ch isty czn e (o r z e ł z k o r o n ą lub bez!); d o c h o d z ą d o g ło su kręgi fo rsu ją ce e m b lem a ty religijne lu b św ie c k ie (np. m a so ń sk i sy m b o l sp le c io n y c h rąk, k tó r y zd a n iem a u to r a m o ż n a też in te rp reto w a ć ja k o w yraz so lid a r n o śc i m ięd zy sta n o w ej czy m ięd zy n a ro d o w ej).
S zta k e lb e rg usiłu je z r e k o n str u o w a ć d zieje p o sz c z e g ó ln y c h o g n iw o rg a n iza cji cyw iln ej i o d d z ia łó w w o jsk o w y c h , o k tó r y ch m ilc z ą in n e źró d ła . P rób uje u sta lić, w ja k ic h o k o lic z n o śc ia c h p o ja w iło się z a p o tr z e b o w a n ie na d a n ą p ieczęć, n a czyj ro zk a z ją sp o r z ą d z o n o , k ied y jej u ży w a n o . P isze też o d a lszy c h lo sa c h tło k ó w p ieczętn y ch , c z ę s to zw ią za n y ch z d ra m a ty cz n y m i dziejam i u ż y tk o w n ik ó w , k tó r zy w p a d li w ręce rosyjskiej p o licji lu b w o jsk a . W iele ce n n y c h in form acji p rzy n o si ro zd zia ł „S tru k tu ra organ izacji n a ro d o w ej w św ie tle sfra g isty k i” . W k sią żc e zn a la zły się ró w n ież sk ą p e p rzew a ż n ie d a n e o tw ó rca ch p ieczęci, graw erach z W arszaw y, P o z n a n ia , W iln a , K ra k o w a i L w o w a . N ie z a p o m n ia n o też o fałszerstw a ch i n a d u ży cia ch d o k o n y w a n y c h p rzez w r o g a lub zw ią za n y ch z w ew n ętrzn y m i w a lk a m i p o lity c z n y m i. W sz y stk o t o b y ło m o ż liw e d zięk i tem u , że d a n y ch o p ro w en ien cji w ielu p ieczęci d o sta r c z y ło sy ste m a ty c z n e zesta w ie n ie ich c e c h zew n ętrzn y ch , z n a k o m ic ie p o sze rza ją ce in fo r m a cje za cze rp n ięte ze ź ró d eł p isa n y ch .
O p isy k a to lo g o w e — b ard zo isto tn e w p o d o b n e j p racy — sk ład ają się z o d tw o r z e n ia legen d y, in fo rm a cji o w y m ia ra ch o d c isk ó w i m a ter ia le, z k tó r e g o w y k o n a n o tło k i o r a z o o k resie ich w y k o r z y sta n ia . W sp o m in a też a u to r o u ż y tk o w n ik a c h , o p ieczęcia ch p o p rzed za ją cy ch d a n y egzem p la rz i tych , k tóre p o nim n a stę p o w a ły . S ą n a w et d a n e o k o lo r z e u ż y w a n e g o tuszu; nie brak też o c z y w iśc ie in form acji ź r ó d ło w y c h i b ib lio g r a fic z n y c h (z a z n a c z o n o np. p o p r z e d n ie reprodukcje w literatu rze p rzed m io tu ). R z a d k o , rzecz ja sn a , u d a ło się o d p o w ie d z ie ć n a w sz y stk ie p y ta n ia w c h o d z ą c e w sk ład tak sz ero k o z a k r o jo n e g o p rogram u — ale i tak o d n o śn y c h d a n y ch jest n a d sp o d z ie w a n ie w iele. N ie ulega w ą tp liw o ś c i, że p rzyszli b ad a cze sp o ty k a ją c o d cisk i p ieczęci p o w sta ń c z y c h b ęd ą m u sieli p o r ó w n y w a ć je z o w y m k a ta lo g ie m i id e n ty fik o w a ć . B yć m o ż e w sp o r a d y c z n y c h p rzy p a d k a ch za z n a c z ą , iż n a tr a fili n a p ieczęć „ n iezn a n ą S z ta k e lb e r g o w i” ...
