Profesor Kazimierz Nitsch - życie i dzieła

(1)

Maria Biolik

Profesor Kazimierz Nitsch - życie i

dzieła

Prace Językoznawcze 11, 209-212

(2)

2009

PAMIĘCI KAZIMIERZA NITSCHA

M aria B iolik O lsztynie

Profesor Kazimierz Nitsch - życie i dzieła*

P ro fe ss N itsch - th e o r K a z im ie rz N itsch - life a n d w o rk s

This text is in memory of Profesor Kazimierz Nitsch - the researcher of East Prussia Słowa kluczowe: dialektologia, Prusy Wschodnie, Warmia i Mazury, Nitsch

Key words: dialectology, East Prussia, Warmia and Mazury, Nitsch

K azim ierz Ignacy N itsch urodził się 1 lutego 1874 r. w K rakow ie i tu zm arł 26 w rześnia 1958 r. Przeżył 84 lata, napisał p onad 700 tekstów naukow ych. Ten w ybitny polski językoznaw ca, slaw ista, historyk języ k a polskiego i dialektolog zajął „w yjątkow o w ysokie m iejsce w śród uczonych epoki” 1. Jego dokonania nie straciły na aktualności. „U pływ czasu nic nie pom niejszył jeg o zasług nau ko w ych, pedagogicznych i organizacyjnych” - czytam y w artykule u pam iętniają cym setną rocznicę urodzin K azim ierza N itsch a2.

P rofesor K azim ierz N itsch n ależał do najw ażniejszych polskich organizacji naukow ych swojej epoki. Od 1911 r. był członkiem korespondentem , a od 1924 r. członkiem czynnym Polskiej A kadem ii U m iejętności. W latach 1 92 4-1936 p eł nił funkcję sekretarza W ydziału Filologicznego PAU, a od 1946 r. prezesa P ol skiej A kadem ii U m iejętności. P rofesor patronow ał seriom w ydaw niczym P ol skiej A kadem ii Um iejętności, takim jak: „Prace K om isji Językow ej”, „M onografie P olskich C ech G w arow ych” oraz „Prace Językow e Śląskie” . B ył założycielem T ow arzystw a M iłośników Języka Polskiego (1920) oraz w ieloletnim redaktorem

*Tekst został przedstawiony w formie prezentacji multimedialnej na sesji naukowej „Profesor Kazimierz Nitsch badacz dialektów Prus Wschodnich”, która odbyła się w Olsztynie 22 paździer nika 2008 r. Konferencję zorganizowały Instytut Filologii Polskiej UWM w Olsztynie oraz Towa rzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie.

1 Z. Klemensiewicz, Akademia żałobna ku uczczeniu pamięci prof. Kazimierza Nitscha. „Ję zyk Polski” 1959, 39, z. 2, s. 81-82.

(3)

2 1 0 Maria Biolik

czasopism a „Język P olski” (191 3-1 939 , 1945-1958), w spó łtw órcą czasopism „ R o czn ik Slaw istyczny”, „L ud Słow iański” . „R ocznik Slaw istyczny” założony przez trzech krakow skich uczonych - Jana R ozw adow skiego, Jana Ł osia i K azi m ierza N itscha - był przez długie lata w ażnym i bardzo cenionym czasopism em slaw istycznym (R usek 1990, s. 125).

W 1952 r. P rofesor K azim ierz N itsch został członkiem rzeczyw istym P ol skiej A kadem ii N auk, w latach 1952-1957 był w iceprezesem tej instytucji oraz przew odniczącym K om itetu Językoznaw stw a PAN. O d 1932 r. należał do Tow a rzystw a N aukow ego W arszaw skiego, brał też udział w działalności oświatowej Tow arzystw a Szkoły Ludow ej i U niw ersytetu Ludow ego im. A. M ickiew icza.

Przez niem al całe życie zw iązany z M ałopolską, studiow ał filologię p olską i słow iańską n a U niw ersytecie Jagiellońskim w K rakow ie. Tam też u kształtow a ły się je g o zain teresow ania języ k o w e. Tak w spo m in ał lata uniw ersyteckie: „W polszczyźnie rozdział m iędzy języ k iem a literatu rą był najzupełniejszy. P ro fesor języ k a i literatury polskiej Tarnow ski dla gram atyki nie m iał cienia sym pa tii, a naw et teoretycznego u znania” (N itsch 1960, s. 29). Jego nauczycielam i byli Lucjan M alinow ski i Jan B audouin de Courtenay. Z w łaszcza w ykłady Baudo- uina de C ourtenay w yw arły w ielki w pływ n a m łodego N itscha: „M usiałem tym być bardzo zainteresow any, skoro po form alnym przebyciu uniw ersyteckiego czterolecia i pom im o żem bezpośrednio potem w szedł w jarzm o nauczycielskie, cały ro k jeszcze chodziłem n a w ykłady B audouina, nieraz jako jedyny słuchacz” (N itsch 1960, s. 35).

Po ukończeniu obow iązującego „czterolecia uniw ersyteckiego” N itsch p ra cow ał przez cztery lata jak o zastępca nauczyciela w gim nazjum św. Anny, pisząc o swojej pracy: „U czyłem głów nie łaciny, sam się douczając, a nadto p rzygoto w yw ałem się do egzam inu nauczycielskiego, po d g rozą m yśli, że m oże nie zdam egzam inu z filologii klasycznej, a w tedy jak o »nieegzam inow anego zastępcę nauczyciela« przen io są m nie na prow incję” (N itsch 1960, s. 4 2 -4 3 ). E gzam in nauczycielski zdał je sie n ią 1897 r., a w m aju 1898 r. uzyskał dyplom doktorski, w e w rześniu 1899 r. został nauczycielem gim nazjalnym w Jarosław iu. Po roku pracy na prow incji pow rócił do K rakow a i został profesorem gim nazjum św. Anny, gdzie zaczynał karierę nauczycielską.

W 1903 r. N itsch uzyskał stypendium A kadem ii Um iejętności i w yjechał na studia do Pragi i Paryża. Po pow rocie w 1904 r. rozpoczął badanie dialektów pom orskich. „Podjąw szy się przedstaw ienia zarysu dialektologii polskiej dla »En- cyklopedii filologii słowiańskiej« prof. Jagicia” przekonał się, że „o ogromnej w iększości naszych dialektów nie m am y zupełnie naw et skrom nych danych o j a kiej takiej w artości naukow ej, że w obec tego jedynym sposobem przedstaw ienia ich je s t osobiste zbadanie” (Nitsch 1907, s. 253). W czerw cu 1906 r N itsch prze byw ał na terenie Prus W schodnich. Swoje badania scharakteryzował następująco: „m ogę np. pow iedzieć o m ow ie polskiej w Prusiech W schodnich b ez porów nania

(4)

więcej niż wszystko to, co się o niej wie dotychczas, a je s t rzeczą wątpliwą, czy w niezbyt odległej przyszłości lepsze dane m ieć będziem y” (N itsch 1907, s. 253). W 1908 r. N itsch habilitow ał się pod kierunkiem Jana R ozw adow skiego na pod stawie pracy Stosunki pokrew ieństw a język ó w lechickich.

W 1911 r. został profesorem nadzw yczajnym n a U niw ersytecie Jagielloń skim i pracow ał u boku Jana Łosia. W 1917 r. przeniósł się do L w ow a i na tam tejszym uniw ersytecie objął sam odzielne stanow isko profesora ję z y k a p o l skiego, ale ju ż w 1920 r. w rócił n a U niw ersytet Jagielloński, b y objąć opuszczone przez Jana Ł osia stanow isko profesora filologii słow iańskiej, a po śm ierci Ł osia w 1928 r. także katedrę języ k a polskiego. W 1939 r. K azim ierz N itsch przeszedł n a em eryturę. W latach 1 939-1940 był w ięziony w obozie hitlerow skim w Sach senhausen.

Po 1945 r. podjął na now o w m acierzystej uczelni w ykłady w katedrze dialektologii słow iańskiej, które prow adził przez osiem lat do 1953 r.

K azim ierz N itsch był żonaty z A n ielą z G ruszeckich, pisarką, córką A rtura G ruszeckiego, pisarza i publicysty. Stryjecznym bratem K azim ierza był R om an Nitsch, m ikrobiolog, członek Polskiej A kadem ii U m iejętności.

K azim ierz N itsch w raz z Janem R ozw adow skim i Janem Ł osiem położył duże zasługi w rozw ój polskiego językoznaw stw a, a przede w szystkim dialekto logii. O pisał kolejno dialekty Prus Z achodnich (1907), Prus W schodnich (1907), Śląska (1909), w ydał p o pularną syntezę w iedzy o dialektach polskich M ow a ludu polskieg o (1911) oraz ich opracow anie naukow e: D ialekty ję z y k a po lskieg o (1915) z przedrukam i w ro k u 1923 i 1958. B ył inicjatorem badań słow nictw a ludow ego oraz atlasów językow ych. W spólnie z M ieczysław em M ałeckim w y dał A tlas ję zy k o w y polskieg o P odkarpacia (1934), rozpoczął pracę i w ydał dw a pierw sze tom y: M ałego atlasu g w a r p o lskich (t. 1-13). A rtykuł profesora K azi m ierza N itscha z 1913 r. O w zajem nym stosunku g w a r ludow ych i ję z y k a literac kiego zainicjow ał dyskusję nad pochodzeniem polskiego języ k a literackiego. B adał też rym y polskie. W ersologii dotyczą prace: Z historii rym ów polskich. Studium ję zy k o w e (1912), O now ych rym ach (1925), O rym ach głębokich i nie zupełnych (1926). N apisał w iele artykułów dotyczących daw nego i w spółczesne go m u ję z y k a polskiego. Zebrał je w Wyborze p ism p olon istyczn ych (t. 1-4, 1954-1958). N apisał liczne rozpraw y dotyczące onom astyki, leksykografii, dia lektologii i gram atyki opisow ej. Z w ielu innych jeg o dzieł na w spom nienie zasługują Studia z historii p olskiego słow nictw a (1948) oraz w ielokrotnie w zna w iany Wybór p o lskich tekstów gw arow ych (1929), ja k też książka Z e w spom nień języko zn a w cy, w ydana w K rakow ie dw a lata po śm ierci P rofesora (1960).

K azim ierz N itsch w iele m iejsca w sw oich p racach pośw ięcił kulturze języ k a i w ypow iedzi, ogłosił m nóstw o porad i spostrzeżeń dotyczących pisow ni p o l skiej. W ynikiem tych zainteresow ań był udział P rofesora w reform ie ortografii i redakcja P isow ni p o lskiej PA U (w ydanie IX i X). Życie i działanie profesora

(5)

2 1 2 Maria Biolik

N itscha opisała jeg o żona, A niela G ruszecka-N itschow a, w książce C ałe życie na d p rzyro dą m ow y polskiej. K azim ierz N itsch i je g o pra ce, w ydanej w K rako w ie w 1977 r.

Po latach Tadeusz L ehr-Spław iński napisał: „szkoła krakow ska kierow ana przez profesorów Ł osia i N itscha p rzy ścisłym w spółdziałaniu prof. Jana R ozw a dow skiego, który przyczynił się w znacznym stopniu do jej w ysokiego poziom u teoretyczno-m etodycznego, zyskała sobie ju ż przed p ierw szą w o jn ą św iatow ą pow ażny rozgłos w św iecie naukow ym polskim i pozapolskim ” (R usek 1990, s. 125-126). D zięki pracom K azim ierza N itscha dialektologia polska zyskała d osk onałą syntezę gw ar w postaci zbioru D ialekty ję zy k a p o lskieg o oraz dosko nałe m onografie dla w iększych obszarów gw arow ych, w tym dla Prus W schod nich, Z achodnich i Śląska (Zaręba 1989, s. 128).

Literatura

Nitsch K. (1907): Dialekty polskie Prus Wschodnich. Materiały i Prace Komisji Językowej AU. T. III, s. 397-487.

Nitsch K. (1960): Ze wspomnień językoznawcy. Kraków 1960.

Rusek J. (1990): Slawistyka w Uniwersytecie Jagiellońskim na przełomie XIX i XX wieku. [W:] Slawistyka na przełomie XIX i XX wieku. Red. M. Basaj, S. Urbańczyk. Wrocław- -Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1990, s. 117-126.

Urbańczyk S. (1993): Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751-1950). Kraków 1993. Zaręba A. (1989): Dialektologia słowiańska w latach 1918-1939 (Problemy i metody badań.

Krytyczny przegląd dorobku). [W:] Słowianoznawstwo w okresie międzywojennym 1918-1939. Cz. I. Red. M. Basaja, S. Urbańczyka. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s. 123-151.

Summary

This works shows the silhouette of Professor Kazimierz Nitsch - the distinguished polish linguist and recalls his achievements in dialectology and his written works. The text has been shown as a media presentation during the research session entitled „Professor Kazimierz Nitsch - the researcher of East Prussia dialects”.