Widok Znaczenie Jezusowej męki w ujęciu św. Łukasza

(1)

ROCZNIKI TEOLOGICZNO-KANONICZNE Tom XVII, zeszyt 1 — 1970

K S. F E L IK S G R Y G L E W IC Z

ZNACZENIE JEZUSOWEJ MĘKI W UJĘCIU SW. ŁUKASZA

Łukasz wielokrotnie mówi o męce Jezusa. Poza jej opisem, który — jak u każdego ewangelisty — zajm uje wielką część Ewangelii, do niej

odnoszą się przepowiednie i aluzje zarówno podczas publicznej działal ności Jezusa, jak i po Jego zm artwychwstaniu, a także wzmianki

apo-i

stołów o niej. Z samej ich liczby wynika, że Łukasz zwraca specjalną uwagę na mękę Jezusa 1. Czy wyraża w tym jakąś własną myśl?

Kilku autorów zajmowało się teologicznymi aspektami Łukaszo- wych wypowiedzi o męce Jezusa. Ukazywali oni te właściwości redak

cyjne, które wyróżniają Łukasza od innych ew angelistów 2. Oprócz tego K. Stalder, a także częściowo G. Voss próbowali określić charakter śmierci Jezusa na podstawie Łukaszowych w ypow iedzi3.

Wyniki ich prac nie są jednak przekonywające. Istnieje raczej ogól ne przekonanie, że męka Jezusa w Ewangelii Łukasza nie ma soteriologicznego znaczenia 4, które spotykam y w innych pismach Nowego Te stam entu. Stwierdzenie takie łatwo dostaje się pod pióro, Łukasz nie

ma bowiem ani jednej własnej wypowiedzi, która by Jezusowej męce przypisywała zbawczy charakter, a naw et opuścił te słowa, które o nim

1 Zob.: G. D e 11 i n g, Pleroo, [W:] T h eo lo g isch es W ó r te r b u c h z u m N e u e n

T e s ta m e n t (TW NT), t. 6, s. 294; G. W. L a m p e , T h e L u c a n P o rtra it o f C h r is t,

„N ew T e s ta m e n t S tu d ie s ” (NTS), 2 (1955— 1956) 165; U. W i l c k e n s , D ie M issio n s-

r e d e n d e r A p o s te lg e s c h ic h te , N e u k irc h e n 1961, s. 108—121.

2 M. D i b e 1 i u s, L a sig n ific a tio n re lig ieu se d e s re c its e v a n g e liq u e s de la

P a ssio n , „R evue d ’H is to ire e t d e P h ilo s o p h ie R e lig ie u se s” , 13 (1933) 30—54; J. S c h m i d, Die D a r s te llu n g d e r P assion in d e n E va n g e lie n , „G eist u n d L e b e n ” (GL), 27 (1954) 6—15.

3 K . S ta ld e r (Die H e ils b e d e u tu n g d es T o d e s J e s u in d e n lu k a n is c h e n S c h r i j t e n , „ I n te r n a tio n a le K irc h lic h e Z e its c h r if t”, 52 (1962) 222—242), w idzi w Ł u k aszo w y m u ję c iu m ę k i J e z u s a p o d k re ś le n ie w in y Ż y d ó w i pogan, zw y cięstw o J e z u s a n a d ś m ie rc ią i u w y d a tn ie n ie z n a c z e n ia p o k u ty . G . Voss (D ie C h risto lo g ie d e r lu k a n i

s c h e n S c h r i j t e n in G ru n d ziig e n f P a r i s 1965, s. 126— 130) je s t p rz e k o n a n y , że śm ie rć

J e z u s a w E w a n g e lii Ł u k a s z a n ie m a c h a r a k te r u o fia ry , a ty m b a rd z ie j zastęp czej o fia ry z a lu d z k ie grzech y . T o ra c z e j p rz y k ła d sy n o w sk ie j p o s ta w y J e z u s a d a n y

lu d zio m .

(2)

3 2 _{K S . F E L I K S G R Y G L E W IC Z}

mówią, choć miał je zanotowane w Markowej E w angelii5. Ma wpraw dzie słowa konsekracyjne, w których mowa o krwi i o nowym przymie rzu (Łk 22, 20), ale słowa te były dobrem całego chrześcijaństwa odzie dziczonym po Jezusie, a Łukasz przejął je z tradycji, prawdopodobnie z tekstów liturgicznych antiocheńskiego Kościoła 6. Sw. Łukasz ma ta k

że Pawłową wypowiedź o Kościele, który Bóg „nabył na własność swoją krw ią” (Dz 20, 28). Nie należy ona jednak do jasnych wypowiedzi. P a weł Ap. bowiem przypisuje Bogu to, czego dokonał Jezus, wprowadził pojęcie nabycia na własność (gr. peripoiein), które nie jest równoznacz ne z odkupieniem 7, a wreszcie mówi o Kościele tylko, a nie o wszyst kich ludziach 8. Czy jednak rzeczywiście u Łukasza Jezusowa męka nie ma soteriologicznego znaczenia?

Chcę zwrócić uwagę na pewne, dotychczas prawie nie zauważone w tekim kontekście aspekty Łukaszowych tekstów, które -— jak się w y daje — wskazują, że on Jezusowej męce soteriologiczne znaczenie przy pisywał. Jest to Boży plan zbawienia (I) i jego wykonanie (II). Jezusowa męka zajm uje w tym planie centralne miejsce. Nadto chcę wskazać na związki Łukaszowych wzmianek o męce Jezusa z Izajaszową perykopą o Słudze Bożym (III). Na końcu (IV) chcę podać przyczyny, dla których znaczenie męki Jezusa w Ewangelii Łukasza nie rzuca się w oczy.

I

Jedyną Łukaszową wypowiedź o planie Bożym dotyczącym zbawie nia ludzi spotykamy w przemówieniu w Milecie. Paw eł Ap. streszcza jąc tem całą swoją działalność powiedział, że wiernym nie zaniedbał oznajmić „całej woli Bożej” (gr. boule, Dz 20, 27). Zwrot ten na ogół egzegeci uważają za stwierdzenie, iż Paweł Ap. głosił wszystko, co n a leży do kościelnej nauki, i że poza nią nie miał żadnej innej nauki włas nej. Tymczasem greckie słowo „boule” (wola) trzeba rozumieć nie o nor malnym kościelnym nauczaniu 9, ale zgodnie z Łk 7, 30; 22, 22; Dz 2, 23;

5 M k 10, 45; M t 20, 28: „złożyć sw o je życie ja k o o k u p za w ie lu ”. P o r.: F . B u c h s e l , L y tr o n , TW N T, t. 4, s. 343— 351; H. W. W o l f f , J e sa ja 53 i m U r c h r is te n tu m , E e rlin 1952, s. 58— 64. 6 K s. F . G r y g l e w i c z , C h le b , w in o i E u c h a r y s tia w s y m b o lic e N o w e g o T e s ta m e n tu , P o z n a ń 1968, s. 88. 7 K. B. G i r d l e s t o n e , S y n o n y m s o f th e O ld T e s ta m e n t, th e ir B e a rin g on C h ristia n D octrine, G r a n d R a p id s 1897, s. 123; M. B l a c k , A n A r a m a ic A p p ro a c h to th e G ospels a n d A c ts , O x fo rd 19673, s. 188.

8 J . D u p o n t (L e d isco u rs de M ile t, P a r is 1962, s. 168— 186) n ie w idzi ty c h t r u d  ności.

(3)

Z N A C Z E N I E J E Z U S O W E J M Ę K I. 3 3

4, 28 o tym , co Bóg przewidział i co przez Niego zadecydowane zostało

4

do wykonania 10. Jest to zatem plan Boży dotyczący zbawienia ludzi. Ani Paweł Ap. w Milecie, ani Łukasz tego planu nie wyjaśnili, może

my jednak znaleźć wiele elementów, które na niego się składają.

Planem Bożym objęty jest Jan Chrzciciel, Jezus z całą swoją dzia łalnością, męką i zmartwychwstaniem, a także nauczanie apostołów i mi sja Kościoła. Męka Jezusa, o której tutaj mówimy, stanowi jeden jego wycinek.

Łukasz zwracał uwagę, że wola Boża, która została wyrażona w Pi śm ie św., musi bądź musiała się spełnić. To głosił Jezus już w zapowie dzi swojej męki: „mówię bowiem wam, że to, co zostało napisane, musi się spełnić na mnie, to: i pomiędzy złoczyńców został zaliczony” (Łk

22, 37; Iz 53, 12). To samo mówił do apostołów po swoim zm artwych wstaniu: „To są słowa moje, które powiedziałem do was, kiedy jeszcze byłem z wami, że trzeba, żeby wypełniło się wszystko, co zostało napi sane w Praw ie Mojżesza, u proroków i w Psalmach o mnie” (Łk 24, 44). O tym samym też zm artw ychw stały Jezus mówił do uczniów w drodze do Emaus: „Czyż nie trzeba było, żeby to wycierpiał Chrystus i tak wszedł do chwały swojej? Potem rozpoczynając od Mojżesza i od wszy stkich proroków w yjaśniał im to, co we wszystkich pismach o nim było”

(Łk 24, 26-27).

W cytowanych wypowiedziach Łukasz wspomina wyraźnie o starotestam entowych tekstach. Także jednak tam , gdzie Łukasz odwoływał się do obowiązku wyrażonego greckim słowem „dei” (trzeba, musi),

wskazywał na wolę Bożą w ynikającą z przepowiedni mniej lub bardziej wyraźnie zaw artych w Piśm ie św.

Przede wszystkim odnosi się to do zapowiedzi męki Jezusa: „trzeba, żeby Syn człowieczy wiele wycierpiał, żeby został odrzucony przez star szych, arcykapłanów i uczonych, żeby został zabity, a trzeciego dnia zeby zm artw ychw stał” (Łk 9, 22); „wpierw jednak trzeba, żeby on wiele cierpiał i żeby został odrzucony przez to pokolenie” (Łk 17, 25); „Syn

człowieczy musi być w ydany w ręce ludzi grzesznych i ukrzyżowany, a trzeciego dnia musi zm artw ychw stać” (Łk 24, 7); „przez trzy szabaty wyjaśniał im z Pism [...], że Mesjasz musiał cierpieć i powstać z m ar tw ych i że to jest Mesjasz, Jezus, o którym ja wam głoszę” (Dz 17, 2-3).

*

Łukasz do tego stopnia podkreślał ten obowiązek i tak wielki kładł na cisk, że greckie słowo „dei”, które go wyrażało, znalazło się u niego samego aż 41 razy na 102 w całym Nowym Testamencie. Jest to trzecia

io G . S c h r e n k , B o u le, T W N T , t. 1, s . 633 n .; C o n z e 1 m a n n, dz. cyt.,

s. 141—144; P . S c h u b e r t , T h e F in a ł C ycle o f S p e e c h e s in th e B o o k o f A c t s , „T h e J o u r n a l o f B ib lic a l L i t e r a t u r e ” , 87 (1968) 2.

(4)

część wszystkich wypowiedzi Nowego Testamentu na tem at jakiegoś obowiązku 11 j

W ramach swojego planu zbawienia ludzi Bóg zaprojektował, prze widział i przepowiedział wiele szczegółów, a potem je realizował. Jezu sa więc nie zaskakuje zdrada Judasza, on bowiem to spełnia, co Bóg dla niego przewidział i przeznaczył: „bo Syn człowieczy odchodzi zgodnie z tym, co zostało postanowione” (Łk 22, 22). Piotr Ap. już bezpośrednio po zesłaniu Ducha Św. mówi o Jezusie, że został wydany na śmierć we dług tego, jak w swoim planie zadecydowała i przewidziała wola Boża:

„jego to, gdy według z góry powziętego Bożego planu i postanowienia został wydany, wy rękami bezbożnych przybiliście do krzyża i zgładzi

liście” (Dz 2, 23). To także Bóg przepowiedział ustami wszystkich pro roków, że „będzie cierpiał Jego Mesjasz” (Dz 3, 18, por. w. 20), i to też wypełnił. Prorocy przede wszystkim „przepowiadali o przyjściu spra wiedliwego” (Dz 7, 52), którego Żydzi zaparli się po to, aby „mordercę obdarzyć wolnością” (Dz 3, 14-15).

Wszystko, co w ramach planu Bożego dotyczy projektu zrealizowa nia tych szczegółów, Łukasz wyraził przy pomocy takich słów, które stanowią jego wyłączną własność. Jedno z nich, „horizo” (decyduję)12, w swej treści ma nastawienie na przyszłość, a poza Łukaszem w Nowym Testamencie występuje tylko w Rz 1, 4 i w H br 4, 7. Cechą ośmiu

innych słów użytych do wyrażenia tego projektu jest przedrostek

u Zob.: W. G r u n d m a n n , Dei, TW N T, t. 2, s. 22 n .; E. F a s c h e r, T h e o -

logische B e o b a c h tu n g e n z u „dei”, [W:] N e u te s ta m e n tlic h e S tu d ie n f u r R . B u l t - m a n n , B e rlin 1954, s. 228—254; W i 1 c k e n s, dz. cyt., s. 158; S. S c h u lz (G o ttes V o rse h u n g bei L u k a s , „ Z e its c h rift f u r d ie n e u te s ta m e n tlic h e W isse n sc h a ft” (ZNW),

54 (1963) 110) z a u w a ż y ł zn aczen ie sło w a „ trz e b a ” u Ł u k a s z a i z tego, że coś było p rz e w id z ia n e i m u sia ło się sp ełn ić, w y c iąg a ł w n io sek , że u Ł u k a s z a w s p r a w ie z b a w ie n ia p a n u je konieczność, k tó r ą G re c y n a z y w a li „ ty c h e ” lu b „ a n a g k e ” , a R z y m ia

n ie „ fa tu m ” . O p in ia jego idzie z b y t d alek o , gdyż p rz y ję c ie n a u c z a n ia , o k tó ry m Ł u k a sz pisze, n ie było koniecznością, a le zależało od d o b re j w o li słu ch aczy . Ł u k a sz n p . m ó w i o lu d ziach , k tó rz y p rz y ję li n a u k ę J a n a C h rz c ic ie la i jeg o c h rz e st, o ra z o fa ry z e u s z a c h i uczonych, k tó rz y jeg o n a u k n ie p rz y ję li (Łk 7, 29-30). A n a n ia sz i S a f ir a m o g li n ie s p rz e d a w a ć sw e j p o siad ło ści (Dz 5, 4). G ło szen ie E w a n g e lii w p o g a ń sk ich k r a ja c h zależało od d o b re j w o li P a w ła i jego to w a rz y sz y . J e d e n z nich, M arek , w y co fał się z ta k ie j m is ji (Dz 13, 13), ja k się w y d a je , p rz e c iw w oli P a w ła A p. (Dz 15, 38). N ie ty lk o zaś p rz y ję c ie n a u k m is jo n a rz y , a le n a w e t t r w a n ie w w ie rze było do b ro w o ln e, gdyż P a w e ł i B a r n a b a p ro s ili n a w ró c o n y c h w A n tio c h ii P iz y d y jsk ie j, „ b y tr w a li w ła sc e B ożej” (Dz 13, 43). Zob.: W. C. v a n U n - n i k, T h e B o o k ó f A c ts th e C o n fir m a tio n o f th e G o sp el, „N ovum T e s ta m e n tu m ” , 4 (1960) 48.

(5)

Z N A C Z E N I E J E Z U S O W E J M Ę K I 35

„pro” 13. Rzeczownik „prognosis” (przewidzenie, Dz 2, 23) poza Łuka szem spotykany jest tylko w 1 P 1, 2. Czasownik „prokataggello,, (prze

powiadam, Dz 3, 18; 7, 52) w ystępuje u samego tylko Łukasza; „proke- rysso” (przepowiadam, Dz 13, 24) — również tylko u Łukasza; „prolego”

(przepowiadam, Dz 1, 16) — w 1 Tes 4, 6, w Gal 5, 21 i w 2 Kor 13, 2; „prohorao” (przewiduję, Dz 2, 25; 21, 29) — tylko u Łukasza. „Pro- horizo” (przeznaczam, Dz 4, 28) spotyka się jeszcze 5 razy w listach Pawła A p .14; „procheirizomai” (postanawiam, Dz 3, 20; 22, 14; 26, 16) w ystępuje tylko u Łukasza 15; „procheirotoneo” (wybieram, Dz 10, 41) — także tylko u Łukasza. Jak widzimy z tego zestawienia, myśl o pro

jekcie zrealizowania planu Bożego Łukasz rzeczywiście wyraził słowa mi własnymi. Pięciu spośród nich nie spotyka się w całym Nowym Te stamencie, a inne bardzo rzadko. Jedno z nich, „prokataggello” , poza Łukaszem w ystępuje dopiero u Józefa Flawiusza. W tej części zatem, która dotyczy omawianego projektu, spotykamy się z myślą Łukasza i z bezsprzecznie jego własnym redakcyjnym wysiłkiem, żeby go odpo wiednio wyrazić.

II

O realizacji planu Bożego mówili Jezus i apostołowie bądź w formie

ogólnych wypowiedzi i wynikającego stąd sposobu nauczania, bądź też przez stwierdzenie, że w konkretnym , szczegółowym wypadku speł niają się mesjańskie przepowiednie. Samo realizowanie tego planu było działalnością Boga. Co On przewidział, co przepowiedział i co było Jego wolą zaw artą w Starym Testamencie, to spełniało się na osobie Jezusa,

specjalnie w tym , co dotyczyło Jego męki.

Poza tekstami, na które powołują się także inni ew angeliści16, Łu kasz sam wielokrotnie wskazuje, że mesjańskie przepowiednie na Jezu sie spełniają się. O tym mówił Jezus uczniom w drodze do Emaus, gdy w yjaśniał te fragm enty „Mojżesza i wszystkich proroków” , które się do Niego odnosiły (Łk 24, 27. 32. 45), a także w jednej z przepowiedni, któ

13 C o n z e 1 m a n n, dz. cyt., s. 141 n .; S c h u l z , a r t. cyt., s. 105 n .; W i 1 - c k e n s, dz. cyt., s. 124.

14 R z 8, 29. 30; 1 K o r 2, 7; E f 1, 5. 11. O zn aczen iu słó w „ p ro h o riz o ” i „ p r o g n o sis” u św . P a w ła p isze F. P r a t ( L a th eo lo g ie de S a in t Paul, P a r is 1949, t. 1, s. 509—512).

15 W i 1 c k e n s, dz. cyt., s. 147.

16 Zob.: Ł k 3, 4; 4, 8. 10; 7, 27; 10, 26; 19, 46; 20, 17. 28. W y p ełn ie n ie s ta ro - te s ta m e n to w y c h p rz e p o w ie d n i za c h a r a k te r y s ty c z n ą cech ę Ł u k a sz o w e j h is to rii z b a w ie n ia u w a ż a E. L o h se, L u ca s ais T h e o lo g e d e r H eilsg esch ich te, „E v an g elisch e T h e o lo g ie ”, 14 (1954) 261—264.

(6)

ra dotyczyła Jego męki: „oto idziemy do Jerozolimy i spełni się wszyst ko, co zostało napisane przez proroków o Synu człowieczym. Będzie

bowiem wydany poganom i wyśmiany, zelżony i opluty, a po ubiczo waniu zamordują Go, ale trzeciego dnia zm artwychwstanie,, (Łk 18,

31-33). I to także zapowiedział Jezus na Ostatniej Wieczerzy w słowach, że to, co Jego dotyczy, „osiąga swój cel” (Łk 22, 37), na które to słowa powoływał się w rozmowie z uczniami do Emaus (Łk 24, 44). Tę samą myśl podnosi P iotr w przemówieniu w portyku Salomona, z tym tylko,

że wyraźnie mówi o Bogu, który wypełnił to, co przedtem przepowie dział ustami „wszystkich proroków” (Dz 3, 18). W Antiochii Pizydyj- skiej wreszcie Paweł Ap. dwukrotnie przypomina, że poddając Jezusa męce i zadając Mu śmierć „mieszkańcy Jerozolimy i ich przełożeni nie poznali go i te słowa proroków, które czytają w każdy szabat, przez skazanie go wypełnili [...] wykonali wszystko, co o 'nim napisano [...]”

(Dz 13, 27. 29).

Starotestam entowe przepowiednie m ają na uwadze również teksty, w których mowa o Jezusowej męce, choć o proroctwach nie ma wyraź

nej wzmianki, np. przepowiednia po przemienieniu Pańskim: „Syn bo wiem człowieczy będzie wydany w ręce ludzi” (Łk 9, 44), a także treść rozmowy Mojżesza i Eliasza z Jezusem podczas przemienienia Pańskie

go. Dotyczyła ona bowiem „Jego odejścia, które miało dokonać się w Jerozolimie” (Łk 9, 31). Później Jezus był świadomy tego, że zbliżają się wyznaczone przez Boga dni Jego męki i uwielbienia (Łk 9, 51). Prze widywał więc, że czeka Go „chrzest”, tj. męka i śmierć, przez którą odkupi wszystkich ludzi. Przewidywanie to było oparte również na prorockich przepowiedniach. Pragnął On wtedy, aby odkupienie odby

ło się jak najprędzej, a równocześnie przejęty był bolesną obawą przed strasznym losem, który Go czeka: „chrztem mam być ochrzczony i jakże jestem udręczony, aż on się spełni!” (Łk 12, 50).

Z męką Jezusa łączy się zdrada Judasza, na nim zatem „musiało się spełnić Pismo, w którym przepowiedział Duch Sw. ustami Dawida” , że nastąpi jego śmierć w warunkach, dzięki którym traktow ano ją jako karę Bożą za zdradę, za to, że „wskazywał drogę tym, którzy Jezusa schwytali” 17. Z męką wreszcie łączy się to, że Bóg wskrzesił Jezusa. Przez to sam „Bóg wypełnił” obietnicę zaw artą w tekście Psalm u (Dz

13, 33; Ps 2, 7).

Charakterystyczną cechą wszystkich wskazanych tutaj wypowiedzi o spełnieniu się starotestamentowych przepowiedni dotyczących Jezuso

17 Dz 1, 16. 20. J . D u p o n t, L a d e s tin e e d e J u d a s p ro p h e tise e p a r D avid, „T h e C ath o lic B ib lical Q u a r te r ly ”, 23 (1961) 41—51 (p rz e d ru k w : E tu d e s s u r les

(7)

Z N A C Z E N I E J E Z U S O W E J M Ę K I... 3 7

wej męki jest powtarzanie się dwóch greckich słów: „pleroo” 18 i „teleo”. W yrażają one tę samą treść, bowiem św. Pawłowi mówiącemu o jero

zolimskich Żydach nieświadomie wypełniających te proroctwa, które każdej soboty odczytują w synagogach, Łukasz przypisuje w tym sa

mym zdaniu użycie raz pierwszego (Dz 13, 27, por. w. 33), raz drugiego słowa (Dz 13, 29). W innych wypadkach, jakby się wydawało, Łukasz używa również bądź pierwszego 19, bądź drugiego wyrazu 20, nie robiąc pomiędzy nim i żadnej różnicy. Faktycznie greckie słowo „pleroo” pod

suwa zawsze myśl o pełni tego, o czym mówi 21, podczas gdy „teleo” ma na uwadze to, że przepowiednie spełnią się do ostatniego szczegółu. Łukasz pierwszego używa tam , gdzie miał na uwadze wszystko, co J e

zus spełni podczas swojej publicznej działalności (Łk 4, 21) i co prze powiadali wszyscy prorocy (Łk 24, 44; Dz 3, 18); drugiego — przede wszystkim w słowach Jezusa o czekającej Go męce. Zapewne chciał przez to podkreślić, że w najdrobniejszych nawet szczegółach zrealizuje się w tedy wszystko, co w tej sprawie przewidział Bóg i co przepowie dzieli prorocy 22.

Wszystkie te teksty stanowią własność Łukasza. W umieszczeniu ich widzimy dążność do uw ydatnienia obydwóch aspektów myśli, jaką on widział w tym , że m usiały się spełnić starotestam entowe zapowiedzi odnoszące się do męki i śmierci Jezusa. Drugiego z tych słów jednak, „teleo”, nie spotykam y w tym znaczeniu ani w synoptycznych Ewan geliach, ani w pismach zredagowanych przed dziełami Łukasza. W

ta-♦

kim znaczeniu, w jakim ono u Łukasza występuje, widzimy je dopiero w czwartej Ewangelii i w Apokalipsie. Na skutek tego dochodzimy do przekonania, że Łukaszowi zależało specjalnie na uw ydatnieniu tego aspektu treści, które ono wyraża. Słowo to — jego zdaniem — bardzo dobrze, zapewne dokładniej od poprzedniego wyrażało myśl o wielkich cierpieniach Jezusa, i dlatego wprowadził je w swoje opowiadanie o Nim.

Tym, co u Łukasza także wskazuje na zbawcze znaczenie męki Je

18 W Dz 13, 33 w y s tę p u je to sa m o słow o o w zm o cn io n y m zn aczen iu , „ e k p le ro o ” , a w Ł k 9, 51 — „sy m p lero o ” . O b y d w a one s ą w N ow ym T e s ta m e n c ie te rm in a m i

w y łą c z n ie Ł u k a sz o w y m i. P rz e c iw k o n a d a w a n iu z n a c z e n ia Ł u k a sz o w e ę o , p le ro o ” sło w u „ p le ro fo re o ” u Ł k 1, 1 w y s tę p u je G. K le in (L u k a s 1, 1 ais th eo lo g isch es P ro -

g r a m m , [W:] Z e it u n d G e sch ic h te (D a n kesg a b e an R. B u ltm a n n ), T iib in g en 1934,

s. 19C— 199).

Ł k 4, 21; 9, 31; 24, 44; Dz 1, 16; 3, 18. 20 Ł k 12, 50; 18, 31; 22, 37.

21 U Ł u k a s z a w y s tę p u je jeszcze słow o „ p ro p o re u o m a i” (p o p rzed zam , Ł k 1, 76; D z 7, 40), n ie s p o ty k a n e poza n im w N o w y m T estam e n c ie.

(8)

38 _{K S . F E L I K S G R Y G L E W IC Z}

zusa, są słowa skierowane do drugiego zbrodniarza. Na jego prośbę, by Jezus przypomniał sobie o nim, kiedy już przyjdzie do swego królestwa, otrzymał odpowiedź, że jeszcze tego samego dnia będzie z n im .w raju (Łk 23, 42-43). Choć życie zakończy jako zbrodniarz, to jednak dzięki swojej postawie wobec ponoszącego mękę Jezusa (zob.: Łk 23, 40-41) będzie razem z Nim szczęśliwy.

III

Łukasz niejednokrotnie isięgał do Starego Testamentu i wiele szcze

gółów wziętych stam tąd podaje w mowie św. Szczepana w Jerozolimie

(Dz 7, 2-53), a np. w przemówieniu Pawła Ap. w Antiochii Pizydyjskiej

■ ^

(Dz 13, 16-41) nawiązania do niego występują niemal na każdym kroku. Plan Boży i jego realizowanie z jednej, a wspomniane nawiązywania z drugiej strony wskazują, że w Łukaszowym ujęciu nie ma granicy po między Starym a Nowym Testamentem. Działalność proroków S tare go Testamentu, Jezusa, a potem apostołów to jest jedno zbawcze dzieło Boga 23. Łukasz tę jedność widzi tak wyraźnie, że — jak się wydaje — nie chce nawet, aby jego pisma różniły się od pism na ten tem at wcześ

niejszych. Choć go zatem było stać na język piękny, klasyczny — za sygnalizował to w prologu do Ewangelii — to jednak ze względu na

jedność z tym, co było w Starym Testamencie i o czym S tary Testa m ent pisze, swoje opowiadanie o Jezusie i Jego apostołach ułożył naśla dując pełen semityzmów język Septuaginty 24.

Poza tym i nawiązaniami pozostało jeszcze jedno, najbardziej znane, bo wielokrotnie spotykane w pierwszej Ewangelii. Mateusz wiele razy mówił o tym, że przez każdy swój czyn Jezus wypełnił jakąś starotesta- mentową przepowiednię, którą przy tym cytuje. Łukasz mało podaje biblijnych tekstów, realizację ich jednak inaczej sygnalizuje. Poza

23 H . C o n zelm an n bardzo^ m ocno u w y d a tn ia tr z y e ta p y h is to rii z b a w ie n ia : czas Iz ra e la , J e z u s a i K ościoła. O p in ia jego z y sk a ła w ie lu zw o len n ik ó w , choć a r g u m e n ta c ja , k tó r a ją p o p ie ra , n ie je s t bez z a rz u tu . Zob. np.: G . B r a u m a n n , Das

M itte l d er Z e it, ZNW , 54 (1963) 117—145; P . S. M i n e a r , L u k e ’s Use o / th e B ir th Sto ries, [W:] S tu d ie s in L u k e - A c t s (E ssays [...] P . S c h u b e r t), N a s h v ille 1968, s. 111—

130. G ra n ic e p o m ięd zy e ta p a m i, o k tó ry c h m ó w i H . C o n z e lm a n n , są b a rd z o tr u d n e do w y zn aczen ia, n a to m ia s t m y śl o p la n ie z b a w ie n ia je s t w całości je d n o lita . W y d a je się zatem , że n ie e ta p y trz e b a u w y d a tn ia ć u Ł u k a sz a , a le ra c z e j p o w z ię tą d a w n ie j p rz e z Boga m y śl (Dz 2, 23; 4, 28) i re a liz o w a n ie je j z a ró w n o w życiu J e zusa, ja k i w d z iałaln o ści K ościoła. Zob.: R . S c h n a c k e n b u r g , N e u te s ta -

m e n tlic h e T heologie, M u n c h e n 1963, s. 76 n.

24 Zob.: N. T u r n e r , T h e R e la tio n o f L u k ę I a n d I I to H eb ra ic S o u rc e s a n d

(9)

Z N A C Z E N I E J E Z U S O W E J M Ę K I 3 9

wspomnianymi wyżej wzmiankami, w których mówi o biblijnych prze powiedniach, Łukasz zamiast cytować, swoje opowiadanie redaguje słowami proroka 25. Za przykład pod tym względem może służyć opo wiadanie o zwiastowaniu Najśw. Maryi Pannie (Mt 1, 22-23; Iz 7, 14),

gdzie cały tekst przepowiedni wszedł w Łukaszowe opowiadanie (Łk 2, 31). W ten sposób Łukasz unikając wyraźnego cytowania sygnalizował swoje przekonanie, że poczęcie Jezusa jest realizacją Izajaszowej przepo

wiedni mesjańskiej.

W tekstach mówiących o męce Jezusa widzimy w Łukaszowej re dakcji związki z przepowiednią o Słudze Bożym, gdzie Izajasz prorok

mówi o cierpieniach za ludzkie grzechy26. Nawiązania widzimy po przez pojęcia: „wydać” (gr. paradidonai) w zapowiedziach męki i „lu

dzie” (gr. anthropoi) oraz przez podkreślenie niewinności Jezusa.

Z perykopą Izajasza wiążą się przepowiednie Jezusa o Jego męce poprzez greckie słowo „paradidonai” (wydać). U Izajasza mówi to słowo o Bogu, który swego Sługę wydał na śmierć za ludzkie grzechy (53, 12).

Choć więc ewangeliści wiedzą, że Judasz był zdrajcą Jezusa, to jednak stwierdzają, że Jezus musiał być wry d a n y 27, bo taka była wola Boża.

Judasz zatem zdradzając Jezusa, nieświadomie spełniał to, co zadecy dował Bóg. To jednak nie zwalniało go od odpowiedzialności za niego dziwy czyn, Jezus bowiem sam wyraźnie stwierdza, że „odchodzi zgodnie

z tym, co zostało postanowione, ale biada temu człowiekowi, który go w ydaje” 28. Poza n u tą potępienia dla czynu Judasza, która występuje

u wszystkich ewangelistów przy każdej o nim wzmiance, Mateusz mówi o „grzechu” , który Judasz popełnił „wydając krew sprawiedliwą” (27, 4), a Jan o „większym grzechu” tego, kto go wydał (19, 11). Łukasz nie

różni się w tym od innych ewangelistów. Dopiero w ostatniej zapowie dzi męki, bezpośrednio przed wyjściem Jezusa z wieczernika lub w dro

dze do Ogrodu Oliwnego, przypomniał, że musi się na nim spełnić prze powiednia: „został zaliczony pomiędzy złoczyńców” (Łk 22, 37). Nie użył wprawdzie słowa „wydać” , ale w tym miejscu zacytował tekst, któ ry u Izajasza (53, 12) bezpośrednio łączy się z przepowiednią o wydaniu

25 Zob.: A. S t o g e r, S p ir itu a lita t d e r lu k a n is c h e n K in d h e its g e s c h ic h te ,

„T h eo lo g isch e J a h r b u c h ” , 1966, s. 352 (p rz e d ru k z: G L 36, 1963, 407 n.).

26 C hcę tu zw rócić u w a g ę p r z e d e w sz y stk im n a o k re ś le n ie J e z u s a n a z w ą S łu gi B ożego w Dz 3, 13. 26; 4, 27. 30. P o r.: O. C u l l m a n n , Die C hristologie des

N e u c n T e s ta m e n ts , T u b in g e n 19582, s. 72 n .; W o l f f , dz. cyt., s. 86—90. Zob. p o 

n a d to Dz 8, 32, g d zie je s t c y to w a n y Iz 53, 7 n.

27 M k 9, 31; 10, 33; M t 17, 22; 20, 18-19; 26, 2. 45; Ł k 9, 44; 18, 32; 24, 7.

(10)

40 _{K S . F E L I K S G R Y G L E W IC Z}

Go na śmierć, i je scharakteryzował tak właśnie, jak to miało miejsce podczas Jezusowej m ę k i29.

Ewangelie synoptyczne podają nam trzy przepowiednie Jezusa do tyczące Jego przyszłej mąki. W przeciwieństwie do pierwszej z nich, gdzie są wyliczeni starsi, arcykapłani oraz uczeni, i do trzeciej, gdzie mowa jest o poganach, druga przepowiednia mówi o „ludziach” 30. W niej jednak Marek i Mateusz po wzmiance o „ludziach” mówią o tym,

że oni zamordują Jezusa, podczas gdy Łukasz zatrzym uje się na tym, że Jezus „będzie wydany w ręce ludzi”. Przez ten sposób zredagowania Łukasz na ostatnim słowie, „ludzie”, położył mocny nacisk. Jest to to samo słowo, które dwukrotnie w ystępuje w przepowiedni o Słudze Bożym (Iz 52, 14; 53, 3).

Tenże prorok uwydatnia niewinność Sługi Bożego. On „przestępstwa nije popełnił, a podstępu nie było w jego ustach” (Iz 53, 9). W Łukaszo-

wym opisie męki niewinność Jezusa jest czymś pierwszoplanowym. W jego redakcji Piłat ogłasza niewinność Jezusa bezpośrednio po oskar żeniach, jakie Żydzi na Niego wnieśli (Łk 23, 4). To u Piłata w Łuka- szowym opisie przewodu sądowego nie jest niczym usprawiedliwione. Trzeba dopiero sięgnąć do Janowej Ewangelii (18, 33-38), żeby poznać faktyczny przebieg w ypadków 31. Łukaszowi jednak tak zależało na uwydatnieniu niewinności Jezusa, że nie zauważył tej niekonsekwencji.

Później Łukasz korzysta z każdej sposobności, aby uwydatnić nie winność Jezusa. O niej mówi szata, w którą Herod Antypas kazał

przybrać Jezusa; słowa, w których Piłat powołuje się na badania w łas ne (Łk 23, 14) i na badania Heroda Antypasa (Łk 23, 15), a także jego słowa o Jezusie przed wydaniem na Niego wyroku. Te ostatnie słowa spotykamy u Marka (15, 14) i Mateusza (27, 23) w formie krótszej. Łukasz do zapytania „co uczynił złego?” dodaje uwagę Piłata: „niczego, co by zasługiwało na karę śmierci, nie znalazłem u niego” (Łk 23, 22). O nie winności Jezusa mówi jeden spośród ukrzyżowanych: „On nic złego nie uczynił” (Łk 23, 41), a także rzymski oficer: „naprawdę ten człowiek

był sprawiedliwy” (Łk 23, 47).

Poza ostatnim wszystkie poprzednie stwierdzenia niewinności Je zusa zostały ujęte ogólnie i negatywnie. Mówią o tym , że Jezus nie po pełnił niczego, co by zasługiwało na karę śmierci. Tak samo negatyw nie jest ujęta niewinność Sługi Bożego. Oprócz tego wspomina się tam o przestępstwach i podstępie, podczas gdy tu taj w ystępuje określenie „sprawiedliwy”. Nacisk, jaki na niewinność Jezusa położył Łukasz

29 W o l f f , dz. cyt., s. 5 7 n. 30 M k 9, 31; M t 17, 22-23; Ł k 9, 44.

31 A. V a n h o y e, S tr u c tu r e et theologie d es r e c its de la P assion d a n s les

(11)

Z N A C Z E N I E J E Z U S O W E J M Ę K I 41

w swoim opisie męki, podsuwa myśl o tym , że cierpienia Jezusa m ają charakter zastępczy za grzechy ludzi. To właśnie wyraźnie zostało w y powiedziane w Izajaszowej przepowiedni.

Jak widzimy z tego zestawienia, zapowiedź męki Jezusa i jej opis, a nawet późniejsze o niej wzmianki wiążą mękę z perykopą o Słudze Bożym. Jak on cierpiał i um arł za ludzkie grzechy, tak samo Jezus. Choć sam niewinny, to jednak za ludzi i za ich grzechy poniósł mękę i złożył

swoje życie. Przez to zrealizował On tę część Bożego planu, który doty czył zbawienia ludzi.

IV

Dwa są powody, dla których zbawczy charakter Jezusowej męki nie występuje w Łukaszowych pismach tak wyraźnie, jak byśmy sobie tego

życzyli. Jednym z nich jest Łukaszowy sposób redagowania pism, a d ru gim rola, jaką męka zajmuje w realizacji Bożego planu zbawienia 32.

Wiemy o tym , że Łukasz w swojej Ewangelii scharakteryzował Je zusa jako zbaw cę33, stw ierdzam y jednak równocześnie, iż tenże Łu kasz unikał nadawania Mu określenia zbawcy. W ten sposób nazywa Go tylko raz — na początku swojej Ewangelii (Łk 2, 11). Wprawdzie podaje polecenie o nadaniu dziecku imienia Jezus, które wyraża Jego zbawczy charakter, tej treści jednak już nie wyjaśnia 34. Później w Dzie jach Apostolskich tylko 3 razy wspomina o Jezusie jako zbaw cy35. O charakterze Jego osoby, działalności i Jego znaczeniu czytelnik ma

się sam przekonać. To samo odnosi się do Jezusa odkupiciela. Łukasz raz tylko wspomniał o tym , że Jezus ma przynieść „odkupienie Jerozo

limie” (Łk 2, 38). To odkupienie sprawi, że ludzie poprzez wszystkie swoje dni „będą postępowali w świętości i sprawiedliwości” wobec swo jego Boga (Łk 1, 75, por. w. 68). Na tej jednej wzmiance zawartej w opi sie dzieciństwa kończy się to, o czym Łukasz pisze wyraźnie, a co zreali zowało się później przez mękę. Czytelnik jednak ma się sam przekonać z faktów i ze sposobu ich opisania, że Jezus rzeczywiście odkupił ludzi z grzechów. Odczytanie tej treści nie jest sprawą najłatwiejszą.

W Łukaszowym ujęciu nie tylko męka, ale cała publiczna działai-32 Z d a n ie m D u p o n ta (dz. c y t.t s. 183) p rz y c z y n ą , d la k tó r e j Ł u k a s z n ie m ów i o zb aw czej ro li m ę k i Je z u s a , je s t to, że w s z y s tk ie p rz e m ó w ie n ia w D ziejach A p o sto lsk ic h są s k ie ro w a n e do ty c h , k tó rz y d o p iero m a ją się n aw ró cić.

33 K s. F . G r y g l e w i c z , J e z u s C h r y s tu s w oczach e w a n g e lis tó w , „A ten eu m K a p ła ń s k ie ” , 67 (1964) 235—238.

34 T re ś ć tę p o d a ł M a teu sz: „on b o w iem w y b a w i lu d sw ó j od g rz e c h ó w ” (M t

|

21

).

(12)

4 2 K S . F E L I K S G R Y G L E W IC Z

ność Jezusa m ają wydźwięk zbawczy. C harakterystyka Jezusa jako zbawcy cechuje Łukasza i odróżnia go od innych ewangelistów. Jezus podczas całej swojej publicznej działalności realizuje Boży plan zba

wienia. Łukaszowe wypowiedzi dotyczące zbaw ienia36, mówiące o J e zusie jako zbawicielu37 czy też zbaw cy38, odnoszą się do całego ży

cia Jezusa. Męka zatem w Bożym planie zbawienia — jak go widzi Łu-

i *

kasz — stanowi tylko jeden jego epizod. O nim Łukasz mówi częściej aniżeli o innych okresach życia Jezusa. To wskazuje, że mękę Jezusa uważał za coś mającego większe znaczenie aniżeli etapy inne. Niemniej traktow ał ją tylko jako część tego, co stanowiło realizację Bożego pla

nu zbawienia. Przez to nie wybija się jej znaczenie tak mocno, jak np. u Pawła Ap., który jedynie jej przypisuje znaczenie soteriologiczne.

Dwa podane powody — Łukasz nie pisze wyraźnie i bezpośrednio o zbawczym charakterze Jezusowej męki oraz to, że Jezusowa męka

jest u Łukasza tylko jednym z epizodów zbawczego charakteru osoby Jezusa i Jego działalności — sprawiają, iż soteriologiczny charakter tej męki nie narzuca się czytelnikowi tak wyraźnie, jak przy czytaniu listów

Pawła Ap. Łukasz jednak w Jezusowej męce uw ydatnił charakter so teriologiczny. Widzimy go przede wszystkim poprzez Boży plan zbawie nia, jego realizację oraz poprzez związki tego, co Łukasz pisze o tej mę ce, z Izajaszową perykopą o Słudze Bożym.

L E SEN S DE L A P A S S IO N D E JE S U S C H E Z S A IN T L U C R ś s u m e

L e p la n du s a lu t des h o m m e s d e v a it s ’acco m p lir. T e lle f u t la v o lo n te d e D ieu e x p rim ó e p a r le v e r b e dei. S a in t L u c n o u s re n s e ig n e q u e D ieu a v a it p r£ v u les d e ta ils d e la P a ssio n d e J e s u s , e t lorsqu*il en p a r le il e m p lo ie u n iq u e m e n t d es t e r - m es g recs c o m m e n ę a n t p a r le p r e f ix e „ p ro ” .

L a ró a lis a tio n d e ces d e ta ils e s t e x p rim e e p a r le s v e rb e s pleroo e t teleo . L e c a r a c te r e s a lu ta i r e d e l a P a s s io n d e J e s u s e s t e x p rim e a u s s i p a r: l a re s s e m b la n c e

de la la n g u e des e c rits d e L u c av ec la la n g u e d es S e p to n te s ; la re p e titio n d es fo r- m u le s d es p re d ic tio n s b ib lią u e s d a n s le re c it d e le u r re a lis a tio n e t a u s s i P e n c h a in e - m e n t d a n s la d e sc rip tio n de la P a ssio n de J e s u s a u re c it du S e r v ite u r de Y a h v ś ch ez Isaie, v is ib le g ra c e a T em ploi des m o ts p a ra d id o n a i, a n th r o p o s e t a T in sista n - ce s u r 1’in n o c en c e de Je su s. L u c c a r a c te r is a it J e s u s c o m m e le s a u v e u r e t le r ś - d e m p te u r, m a is ce n ’e ta it q u ’e x c e p tio n n e lle m e n t q u ’il le d e s ig n a it p a r ces m o ts. D e p lu s, la P a ssio n d e J e s u s n ’e s t q u ’u n s e u l ć p iso d e d u p la n d iv in d e s a l u t d es h o m m es. Ces d e u x tr a i t s c a ra c te ris tiq u e s p o u r les e c rits d e L u c so n t la ra is o n p o u r la q u e lle le c a r a c te r e s a lu ta ir e de la P a ssio n y e s t si p e u visible.

36 Zob. Ł k 1, 69. 71. 77; 19, 9; D z 4, 12; 7, 25; 13, 26. 47; 16, 17; 27, 34. 37 Ł k 2, 30; 3, 6; Dz 28, 28. 38 Ł k 2, 11; Dz 5, 31; 13, 23.