„SUAVITAS SERMONIS" ŚW. AMBROŻEGO
na przykładzie diatryby „De Nabuthae historia"
W ubiegłym roku m in ęło i6 0 0 l a t od w ie lk ie j daty w d z ie j a c h ła c iń s k ie g o p iśm ie n n ic tw a c h r z e ś c ij a ń s k ie g o - naw rócenia św. Augu s ty n a . Długa b y ła duchowa droga do c h r z e ś c ija ń s tw a , k tó r ą m u siał p rzebyć R etor z T a g a sty . Ważną r o l ę w t e j wędrówce ku praw dzie ode g r a ł Biskup M ediolanu - św. Ambroży. W 384 r . Augustyn p rzyb ył do M ediolanu. Fakt te n tak o p is u je w sw oich "Wyznaniach":
"Kiedy p r e fe k t Rzymu otrzym ał z M ediolanu l i s t z p rośb ą o p r z y s ła n ie d c te g o m ia sta n a u c z y c ie la r e to r y k i / . . . ' / z g ło s iłe m gotow ość o b j ę c ia t e j pracy / . . . / Sprawdziwszy moje u m ie j ę t n o ś c i, p r e fe k t Symmachus w y s ła ł mnie do M ediolanu. Z astałem tam Twego pobożnego s ł u g ę , bisk u p a Ambrożego; znany on b ył w całym ś w ie c ie jak o c z ło w ie k , któremu n ie w ie lu lu d z i dorównywało d o b r o c ią . Wymowne je g o k a z a n ia h o jn ie u d z ie la ły ludow i t ł u s t o ś c i Twego zb o ż a , w e s o ło ś c i o liw y , trzeźw ego u p o je n ia , jakim da rzy Twe wino / . . . / Boży te n c z ło w ie k p r z y ją ł mnie jak sy n a . Jako biskup r a d o śn ie mnie p r z y w ita ł w swym th le ś- c i e . Pokochałem g o , na r a z ie n ie jak o n a u c z y c ie la praw dy / . . . / le c z jak o c z ło w ie k a , k tó r y mi był ż y c z liw y . Uważnie, a le z niew łaściw ym n astaw ieniem słu ch a łem je g o k azań , g ło sz o n y c h wiernym. Sprawdzałem czy je g o t a le n t y krasomówcze odpow iadają je g o s ła w ie ; czy ka z a n ia s ą l e p i e j , c zy g o r z e j w y g ła sza n e, n iż zapowiada ł a fama. C hciw ie łow iłem je g o sło w a , samej zaś t r e ś c i n ie byłem ciek aw , a nawet n ią g a r d z iłe m . Czarowała mnie je g o wymowa /D e le c ta b a r s u a v it a t e serm onis / . . . / A c h o c ia ż n ie brałem s o b ie do s e r c a t e g o , co mówił Ambroży, a zwracałem uwagę ty lk o na formę je g o wy p o w ie d z i, / . . . / to jednak stopniow o d o c ie r a ła do rnc^o um ysłu, razem z e słow am i, k tó r e mi s i ę podobały, tak że sama t r e ś ć - tak bardzo p r z e z e mnie lekcew ażona"*.
1 S. A u g u stin u s, C o n fe ssio n e s V 1 3 -1 4 , CSEL 33, 99-101 tłu m . Z. Kubiak /S w . A ugustyn, Wyznania, Warszawa 1 9 7 8 /, 83—8 4 .
K u n szt k rasom ów czy, owa " s u a v it a s s e r m o n i s " m u s i a ł byó w y ją tk o w y , j e ś l i p orw ał samego n a u c z y c i e la r e t o r y k i . Argumenty m u s ia ły byó s t a r a n n ie d obrane i t r a f n e , j e ś l i p r z e k o n a ły t e g o , k t ó r y k i l k a zdań d a l e j p i s a ł : "W ątpiłem we w s z y s tk o i trw ałem z a w ie s z o n y m ięd zy r ó ż nymi t e o r ia m i " .
W arto po t y s i ą c u s z e ś c i u s e t l a t a c h p ó j ś ć śla d a m i p ię k n a mów B isk u p a M ed io la n u a n a l i z u j ą c k t ó r e ś z j e g o d z i e ł . Jak o p rzed m io t a n a l i z y z c a ł ą p e w n o śc ią może p o s łu ż y ć d ia t r y b a "De N abuthae h i s t o r i a ' , o k t ó r e j p ie r w s z y j e j tłu m a c z na j ę z y k n ow ożytny Mc Guire p i s a ł , ż e pod w zględem s t y l u i k o m p o z y c ji n a le ż y b ez w ą t p ie n ia do n a j p i ę k n i e j s z y c h d z i e ł św . Ambrożego .
Trudno u s t a l i ć d o k ła d n ie c z a s p o w s t a n ia d z i e ł a . S p e c j a l i ś c i z g a d z a j ą s i ę , i ż p o w s t a ło ono m ięd zy 386 a 395 r . , a w ię c być może j e s z c z e p r z e d c h rz tem św . A u g u sty n a , lu b n ie d łu g o po tym w ydarzeniu.
Choć n i e ma c a ł k o w i t e j z g o d n o ś c i co do g a tu n k u l i t e r a c k i e g o t e g o d z i e ł a , t o jed n a k w ię k s z o ś ć u c z o n y c h , w tym wspomniany Mc Guire c z y M aria G r a z ia M ara, k t ó r a d o k o n a ła o s t a t n i o k r y t y c z n e g o wydania t e k s t u i t łu m a c z e n ia na j ę z y k w ł o s k i , t w i e r d z i , ż e j e s t t o d ia tr y b a . Nazwą t ą o k r e ś la n o p o p u l a r n o - f i l o z o f i c z n o - e t y c z n y w y k ła d , ro d za j p a r a n e z y , p e łe n w yszu k an ej p r o s t o t y , a n g a ż u ją c y ś r o d k i obrazowe i a n e g d o ty c z n e , n i e s t r o n i ą c y od chwytów r e t o r y c z n y c h . D ia tr y b a p o w s t a ła w G r e c j i w o k r e s i e h e l l e n i s t y c z n y m , k ie d y t o f i l o z o f o w i e , g łó w n ie c y n i c y , z a c z ę l i p ropagow ać swe id e e w śród lu d u . Formę t ę p r z y j ę l i p ó ź n ie j O jcow ie K o ś c io ła ^ . Omawiane d z i e ł o d o t a r ł o do nas w fo r m ie p is a n e j i t o p r z e z sam ego a u t o r a , co p o tw ie r d z a u ż y ty w tek ś c i e zw ro t "hoc s c r i b o , u t c o g n o s c a t is " ^ . Z g o d n ie z panującym wów c z a s zw yczajem mówca po w y g ło s z e n iu mowy wydawał j ą c z ę s t o na p iśm ie.
2 PL 1 4 , 7 3 1 -7 5 6 lu b CSEL 3 2 / 2 , 4 6 9 - 5 1 6 . P r z e k ła d y p o l s k i e :
M. K ozpra /Ś w i ę t y Ambroży, H i s t o r i a N a b o ta , S an d om ierz 1 9 8 5 ,s s . 80/ o r a z J . J u n d z i ł ł - P . L ib e r a - R. P a n k ie w ic z /P S P 3 5 , 5 - 3 5 = O N a b o c ie / .
3 P o r . M. Mc G u ir e , S . A ia b ro sii d e N a b u th a e. Commentary. T r a n s la -
t i o n . I n t r o d u c t io n , Y .a sh in g to n 1 9 2 7 , 1 6 .
4 P o r . M. G. Mara, La s t o r i a d i N ab oth , L 'A q u ila 1 9 7 5 , 3 8 .
5 T. S in k o , L i t e r a t u r a g r e c k a , Kraków 1 9 4 7 , I I , 1 6 - 1 8 .
N ie p r z e c z y t o w ię c tem u, ż e mowa z o s t a ł a w y g ło s z o n a , o czym św ia d c z ą u ż y t e w d z i e l e ś r o d k i w yrazu typow e d l a mów g ło s z o n y c h , j a k np. zw roty s k ie r o w a n e b e z p o ś r e d n io do s łu c h a c z a : "V ide tim e n te m , ne s u p e r f l u a t cum ulus fru m entoru m , ne su p r a h o r r e a red u n d an s t r a n s f u n d a - t u r i n p a u p e r e s" o r a z l i c z n e f ig u r y r e t o r y c z n e , j a k : a l i t e r a c j a , h o m o io t e le u t o n , sy m p lo k e , a t a k ż e s t o s o w a n ie 'iz o k o lo n ó w z k l a u z u l a — m i, p y ta ń r e t o r y c z n y c h , e k s k la m a c j i. C a ło ś ć d z i e ł a ma u k ła d mowy. P ie r w s z ą c z ę ś c i ą k a ż d e j " o r a tio " b y ł w stę p /p r o e m iu m /, k t ó r e g o za d a niem b y ło z a i n t e r e s o w a n ie s łu c h a c z y i w p row ad zen ie i c h w p r o b lem a ty k ę mowy. R olę t ę s p e ł n i a p ie r w s z y fra g m en t t e k s t u d z i e ł a / c a p . 1 - 4 / , g d z ie ukazana j e s t a k t u a ln o ś ć h i s t o r i i N abota: "N abuthae h i s t o r i a tem pore v e t u s e s t , u su c o t t i d i a n a " . A utor omawia s y t u a c j ę biedaków oraz p o stę p o w a n ie b o g a c z y , k t ó r e - j e g o zd an iem - w c ią ż j e s t t a k i e sam o. N a s t ę p n ie B isk u p M ed io la n u z a r y so w u je s w o ją a r g u m e n ta c ję , uka z u ją c j e d n o ś ć n a tu r y l u d z k i e j , w z g lę d n o ś ć i n ie p r z y d a t n o ś ć b o g a ctw , a ta k ż e b e z s e n s c h c i w o ś c i .
Po w s t ę p ie n a s t ę p u j e n a r r a t i o , c z y l i p r z e d s t a w ie n ie p r z e b ie g u wypadków, z a w a r te w k o le jn y m f r a g m e n c ie t e k s t u / c a p . 5 - 1 4 / , Z aczyna s i ę ona b ard zo typow o:"R ex Achab i n I s r a h e l e r a t e t paup er N abuthae"^
Po p r z e d s t a w ie n iu fa k tó w n a s t ę p u j e p r o b a t io argum entorum , w k tó rym Ambroży u ż y ł argum entów typow o r e t o r y c z n y c h , w ła ś c iw y c h j e g o c z a som. Takim i dowodami, zd an iem A r y s t o t e l e s a , m ogły być entym em aty c z y l i sy lo g iz m y r e t o r y c z n e i p r z y k ł a d y ^ . W " H i s t o r i i N abota" można zn a l e ź ć typow e s y lo g iz m y r e t o r y c z n e :
"C ustos e r g o tuarum e s , non dom inus f a c u lt a t u m , q u l aurum t e r r a e i n f o d i s , m i n i s t e r . u t i q u e e i u s non a r b i t e r . Sed u b i th e s a u r u s t u u s , i b i e t c o r tuum. Ergo i n i l l o au ro c o r tuum t e r r a e l n f o d i s t i " H .
Po p ie r w s z e j p r z e s ła n c e ,m ó w ią c e j o zakopanym z ł o c i e , mimo ż e j e s t t o
7 Tamże, 3 5 , CSEL 3 2 / 2 , 4 8 7 .
8 Tamże, 1 , CSEL 3 2 / 2 , 4 6 9 .
9 Tamże, 5 , CSEL 3 2 / 2 , 4 7 1 .
10 Techne r h e t o r i k e 1356 b : " n d u t e ę 6 e t&ę ntdTELę Tou 5 scxvń vo^
n o to w T c n itotpot6efYp.KTot X śyovT sę f{ śv8upł!p<XTa".
u z u r p a c j a , n a s t ę p u j e d ru ga - b i b l i j n a o ra z w n io se k : z o s t a ł o zak op a ne w z ie m ię s e r c e b o g a c z a . B isk u p M ed iolan u c h ę t n i e p o s łu g u j e s i ę kon k retn y m i i l u s t r a c j a m i p r z y t a c z a j ą c zarów no p ozytyw n e p r z y k ła d y lu d z i b o g a ty c h , k tó r z y d o b rze z a r z ą d z a j ą swym m a j ą t k i e m ^ , ja k i p rzyk ład y p o sta w n egaty w n y ch , k t ó r e s t a r a s i ę o ś m ie c z y ó , n p . c z ło w ie k a ta k c h c i w ego, ż c gdyby mu podanó do j e d z e n i a j a j k o , z a c z ą łb y b o l e ć nad tym, iż
m ógłby być z t e g o k u r cza k . Oprócz argum entów r e t o r y c z n y c h d l a Ambro
ż e g o b ard zo w ażna j e s t a rg u m e n ta c ja b i b l i j n a , k t ó r a s ta n o w i is t o t n ą c z ę ś ć j e g o d o w o d z e n ia . W y sta rc zy w sp o m n ieć , że w t e k ś c i e z n a jd u je s ię o k . 150 c y ta tó w b i b l i j n y c h . O dw ołuje s i ę on r ó w n ie ż do r e f l e k s j i i do ś w ia d c z e n ia ż y c io w e g o s ł u c h a c z y , u k a z u ją c b a rd zo obrazow o b e z s e n s gro m ad zen ia dóbr d l a sp a d k o b ie r c ó w :
" D z ie d z ic c z e k a z z a ło ż o n y m i r ę k a m i. S p a d k o b ie r c a , j e ś l i j e s t z u c h w a ły , uzna wam z a z ł e , ż e j e g o zdaniem z a p óźn o ą m ie r a c ie / . . . / Czy j e s t c o ś b a r d z ie j ż a ło s n e go n i ż t o , ż e n ie z n a j d u j e c i e w d z ię c z n o ś c i nawet u t e g o , d la k t ó r e g o ta k t r u d z i c i e s i ę " i 4 .
Z d u żą e k s p r e s j ą mówi Ambroży o r ó w n o ś c i l u d z i :
"N ie u z n a je n a tu r a r ó ż n i c y m ięd zy nam i, k ie d y s i ę r o d zim y , n i e z n a j e j t e ż , gdy um ieram y. W sz y stk ic h w t e n sp o só b p o w o łu je do ż y c i a i w s z y s t k ic h jednakow o zamyka we w n ę tr z u g r o b u . K tó ż w y k ry je r ó ż n i c ę pom iędzy umar ły m i? Rozkop na nowo z i e m i ę , i j e ś l i p o t r a f i s z , r o z p o zn a j b o g a t e g o . Usuń po n ie d łu g im c z a s i e p ia s e k z mo g i ł y i j e ś l i naw et p o z n a s z , ż e j e s t t o b ie d a k , udowod n i j t o w in n y s p o s ó b , n i ż w t e n , ż e w raz z bogaczem g n i j e b a rd zo w i e l e r z e c z y " 1 5 .
I s t o t n ą c z ę ś ć mowy s ta n o w i r e f u t a t i o - o d p a r c ie przew idyw anych z a r z u tó w . I t ę można s p o tk a ć w " H i s t o r i i N ab ota: "Sed f o r t a s s e d ic a s quod v u lg o s o l e t i s d i c e r e : Non debemus d o n a r e e i c u i Deus i t a m a le- d i x i t , u t eum e g e r e v e l l e t " l .
Końcowy w r e s z c ie moment t o r e c a p i t u l a t i o - z a k o ń c z e n ie , k ońco wa z a c h ę t a . Ambroży k o ń c zy swą mowę w n a s t ę p u j ą c y sp o s ó b : "Sed op orteł
12 P o r . ta m ż e, 5 7 , CSEL 3 2 / 2 , 5 0 1 - 5 0 2 . 13 P o r . ta m ż e , 1 8 , CSEL 3 2 / 2 , 4 7 7 .
14 Tamże, 1 7 , CSEL 3 2 / 2 , 4 7 6 , tłu m . K ozera s . 3 5 .
15 Tamże, 2 , CSEL 3 2 / 2 , 4 7 0 , K o zera 2 8 - 2 9 .
nos t a ł i t e r a g e r e , u t d ig n i bono opere o m n ip o te n tis D el prom issa a c - c ip e r e mereamur"^'.
Biskup M ediolanu n ie t y lk o ch ce pouczać /d o c e r e / sw oich s ł u ch aczy, l e c z ta k ż e p oru szyć ic h s e r c a . Ukazuje w ięc obrazowo wzru s z a ją c e s c e n y , np. o p is wygnańca, k tó r y musi o p u ś c ić o jco w izn ę z żo ną i z d z ie ć m i, nad którym i c ią ż y widmo g ło d u oraz udać s i ę na tu ła c z k ę , c zy t e ż d łu g i p sy c h o lo g ic z n y o p is w a lk i w ew n ętrzn ej, k tó r a to czy s i ę w duszy o j c a zmuszonego sp rzed a ć z a Chleb swego syn a w n i e wolę^ . Sceny t a k i e , n ie w ą tp liw ie w z r u sz a ją c e , kończy Ambroży apo s t r o f ą i bezpośrednim zwrotem do s łu c h a c z y , chcąc u zyskać pożądany e f e k t . Dużo j e s t ta k ż e w je g o t e k ś c i e pytań r e to r y c z n y c h , an gażu ją cych s łu c h a c z y , czy e k sk la m a c ji, p rzez k tó r e mówca p rze k a z u je s łu c h a czom w łasne sta n y e m ocjon aln e. N ie k ie d y myśl swą u b ie r a w sfo r m u ło wania p a r a d o k sa ln e , by b a r d z ie j wypunktować podaną prawdę: "O d i v e s , n e s c is quam pauper s i s , quam in op s t i b l ip s e v i d e a r i s , qui t e d i v i - tern d i c i s " . N ie s t r o n i on rów n ież od i r o n i i i k p in , aby ukazać z ło płynące z n ie w ła ś c iw e j postaw y:
"K obiety c i e s z ą s i ę nawet z k ajd an , b yleb y b yły ze z ł o t a . N ie zw ażają, że s ą c i ę ż k i e , byleby b y ły k o sz to w n e . N ie d o s t r z e g a j ą , że s ą to w ię z y , j e ś l i b ły sk a w n ich c o ś c en n eg o . Nawet rany sp r a w ia ją im r a d o ś ć , b yleb y t y lk o u m ie śc ić w u szach z ł o t o i j e s z c z e o b c ią ż y ć p erła m i" 2 0 .
Trzecim obok d o c e r e i movere elementem mowy b y ło " d e le c ta r e " . Ambroży b y ł, zdaniem Nordena, m istrzem w t e j d z ie d z in ie ^ ^ . Był on, jak wiemy, autorem w ie lu hymnów, k tó r e sta n o w iły nowość na ła c iń sk im gru n cie c h r z e ś c ija ń s k im . D la te g o t e ż w je g o p r o z ie zauważono l i c z n e elem enty ję z y k a p o e ty c k ie g o ^ ^ . W ś w i e t l e w sp ó łc z e sn e g o językoznaw stw a,
17 Tamże, 7 3 , CSEL 3 2 /2 , 5 1 6 .
18 Tamże, 2 2 -2 4 , CSEL 3 2 /2 , 4 7 8 -4 8 0 . 19 Tamże, 4 , CSEL 3 2 /2 , 4 7 1 .
20 Tamże, 2 6 , CSEL 3 2 /2 , 4 8 1 , K ozera 4 0 .
21 E. Norden, D ie a n tik e K u n stp rosa, L e ip z ig und B e r lin i9O9, Bd. 2, 652.
22 Problem p r z e n ik a n ia 3 ię p o e z j i i prozy w tw ó r c z o śc i Ambrożego omawia J . F o n ta in e , P rose e t p o e s ie : L 'in t e r f e r e n c e d es gcnres e t dos s t y l e s dans l a c r e a t io n l i t t e r a i r e d'Am broise de M ilan, w: Ambrosius E p isc o p u s. A t t i d e l C ongresso a cura d i G. L a z z a t i, M ilano 1976, t . i , 124 -1 7 0 .
naw iązującego z r e s z t ą do A r y s t o t e le s a i c a ł e j t r a d y c j i r e to r y c zn ej^ ^ , o ję z y k u poetyckim można mówić w tedy, gdy fu n k c ja p o ety ck a dominuje w s tr u k tu r z e komunikatu nad innymi fu n k cja m i, t j . nad fu n k c ją poznaw c z ą , fa ty c z n ą i m etajęzykow ą. Dominująca fu n k c ja p o ety ck a wyraża s ię w nadanej o r g a n iz a c j i to n ic z n e j kom unikatu, a ta k ż e " p od k reśla za s a d n ic z ą r o lę p a r a le liz m u w s tr u k tu r z e planu e k s p r e s j i t e k s t u poe ty c k ie g o i z a sa d n ic z ą je g o m eta fo r y c zn o ść w p la n ie t r e ś c i " .
Wspominane normy mają swe o d z w ie r c ie d le n ie w omawianej d ia try b i e . P a r a le liz m , ja k o je d e n z wyznaczników p o e ty c k o ś c i t e k s t u , za c h o d z i bardzo c z ę s t o . Całe d z i e ł o , poza wstępem i zakończeniem , skła da s i ę z dwu p a r a le ln y c h c z ę ś c i , m iędzy którym i r ó ż n ic e s ą bardzo wi d o c z n e . P ie r w sz a j e s t mocno zretoryzow an a i porównać j ą można do mło d z ie ń c z e g o ć w ic z e n ia r e to r y c z n e g o , druga z a ś j e s t s p o k o jn ie js z a i przeważa w n ie j argum entacja b i b l i j n a . Obie c z ę ś c i z a c zy n a ją s ię op isam i s y t u a c j i /n a r r a t lo /^ ^ , a przy końcu każdej z n ic h j e s t r e - f u t a t i o 2 6 . Wewnątrz k a żd ej c z ę ś c i z n a jd u je s i ę rów nież dużo p a r a le l nych w ypow iedzi zbudowanych c z ę s t o w fo rm ie a n t y t e z . Między człon a mi n ierza d k o zachodzą chiazm y, a n ie k ie d y stosow ana j e s t podwójna p r o z o p o p e ja . Skutkiem te g o z a b ie g u s z e r e g p a r a le ln y c h a n ty te z przy b ie r a formę d ia lo g u i narzuca p odobieństw o do stosow an ej w tragediach g r e c k ic h s ty c h o m y tii:
"Tu d i c i s : destruam h o r r e a . Dominus d i c i t : s in e magis quidqu id l n t r a horreum e s t pauperibus d e p u ta r i / . . . / Tu d i c i s : m aiora faciam e t i l l o congregabo omnia quae n a ta su n t m ih i. Dominus d i c i t : Frange e s u r i e n t i panem tuum. Tu d i c i s : to lla m p au p eri domum suam. Dominus autem d i c i t - u t egenos non h ab en tes tectum ln d u cas in domum tuam" .
M etaforyozn ośó t r e ś c i oddana j e s t p rzez c z ę s t e s to so w a n ie m etafor, k tó r y c h j e s t ponad 5 0 , m eton im ii ok. 20 i pleonazmów ok . 1 0 . W oce n ie m etafor można z g o d z ić s i ę z Morawskim, k tó r y t w ie r d z i, że n ie k tó r e z n ic h " vix e x p l i c a r l e t e x c u s a r i p o ssu n t" ^ °, ja k np. metafora:
23 R. Jakobson, P oetyka w ś w i e t l e język ozn aw stw a, "Pam iętnik L it e r a c k i" 5 l / i 9 6 O / 4 3 5 -4 3 9 .
24 M. R. Mmyenowa, Poetyka t e o r e ty c z n a , Wrocław i9 7 8 , 96.
25 De Nabuthae h i s t o r i a 5 -1 4 i 4 1 -4 3 , CSHL 3 2 /2 , 471-4 7 5 i 4 9 1 -4 9 2 . 26 Tamże, 40 i 7 0 -7 2 , CSEL 3 2 /2 , 490 i 5 i4 - 5 1 5 .
27 Tamże, 4 5 , CSKL 3 2 /2 , 4 9 3 .
" Ita e t a ce r v u s d iv ltia r u m cumulo haren osu s s p e c io s u s e s t u s u .o t io autem i n u t i l i s habetur"^ ^.
Ambroży c h ę t n ie s t o s u j e porów nania, ja k np. ch ciw o ść porównuje do o t c h ła n i n ie n a s y c o n e j, do p ę k n ię te j c y s t e r n y , z k tó r e j w y c ie k a ją ca woda tw orzy n ie p r z y d a tn e b ło t o , a w s t o j ą c e j w o d z ie , k tó r e j n ik t n ie c z e r p ie , l ę g n i e s i ę robactwo**^, to znów do d r a b in y , po k tó r e j c zło w iek w spina s i ę , by spaść**!.
N ie trudno j e s t w omawianej d ia t r y b ie wykryć nadmiar o r g a n iz a c j i f o n ic z n e j . Biskup M ediolanu c z ę s t o s t o s u j e a n a fo r ę i e p i f o r ę , a n iek ie d y p o łą c z e n ie obu ty c h f ig u r - sym ploke. Nadaje to wypowie d z i ch arak ter podobny do mowy w iązan ej rymem. Nadto c z ę s t o zd arza s i ę , że oba c z ło n y mają jednakową i l o ś ć g ło s e k / i z o k o l o n / , a g ł o s k i podobną w a rto ść m etry czn ą . Również wtedy wypowiedź n a b ie r a c h a r a k te ru mowy w iązan ej rytmem. D la p rzyk ład u można podać dwa p a r a le ln e c z ło ny z p ierw szeg o r o z d z ia łu :
" c o t id ie pauper o c c i d i t u r , c o t i d i e Nabuthae stern itu r" **^ .
Po zbadaniu w a r to ś c i m etrycznych o k a z a ło s i ę , że w w ypowiedzi t e j zachodzi k la u z u la zwana podwójnym k retyk iem lu d / lu d , k tó r ą c z ę s t o wprowadzał Cyceron****. Rytm p o w sta je ró w n ież w wyniku n ierza d k o stosow anej p rzez Ambrożego i n w e r s j i . P rzed staw ion e wyrazy w nowym szyku tw orzą k la u z u lę r e to r y c z n ą , np. wypowiedź: " avari s p i r i t u s r e - g is" w wyniku I n w e r s ji otrzym ała k la u z u lę 1 - / LUd / . Zdaniem M. R. Mayenowej j e s t t o n a j c z ę s t s z a k la u z u la Cycerona***.
O rg a n iza cję fo n ic z n ą t e k s t u w zbogacają nadto wprowadzone p rzez Ambrożego t a k ie fig u r y r e to r y c z n e , ja k : a l i t e r a c j a c z y l i p o w tó rzen ie jednakowych z g ło s e k lub zesp ołów zgłoskow ych na początk u s ą s ia d u j ą cych ze sob ą wyrazów, oraz d ia f o r a c z y l i p o w tó rzen ie sło w a sk o ja r z o n e
29 De Nabuthae h i s t o r i a 5 2 , CSEL 3 2 /2 30 Tamże. 31 Tamże, 4 , CSEL 3 2 ,/ 2 , , 4 7 1 . 32 Tamże, 1, CSEL 3 2 /2 , 470. 33 P o r . M. R. Mayenowa, d z . c y t . , 3 8 4 . 34 Tamże.
z e zmianą je g o z n a c z e n ia , jak n p .: "cny e i c i t i s consortem n atu rae e t v i n d i c a t i s v o b is p o ssesio n em naturae" . W pierwszym c z ł o n i e wyraz "natura" ma z n a c z e n ie f i l o z o f i c z n e i oznacza lu d zk ą n a tu r ę , w drugim n a to m ia st ozn acza św ia t i przyrodę** . Ambroży s t o s u j e ró w n ież parono- m azje, c z y l i z e s t a w ie n ia podobnie brzm iących s łó w .
Język Biskupa M ediolanu j e s t bardzo z w ię z ły , co o s ią g a m .in . p r z e z u n ik a n ie przyimków. Przyimek "in" z a sa d n ic z o n ie w ystępuje w omawianym utw orze we właściwym z n a c z e n iu , a j e ś l i j e s t u ż y ty , to
zaw sze m e ta fo r y c z n ie . Bardzo c z ę s t o o p u szcza rów nież inne przyimki. W " H is t o r ii Nabota" można sp o tk a ć ta k ż e an ak olu ty c z y l i za łam an ia s i ę str u k tu r y sk ła d n io w e j z zachowaniem jednak konsekwencji m y ś li. Autor n asz nadto z m ie n ia lic z b y i p rzy p a d k i, s to s u ją c figu rę r e to r y c z n ą zwaną synekdochą oraz d o ść c z ę s t o używaną e n a lla g e c z y li u ż y c ie r zeczo w n ik a za m ia st p r z y m io tn ik a . C h ętn ie s t o s u j e również e l i p sy c z y l i n ie d o p o w ie d z e n ia , będące z r e s z t ą t e ż figu ram i retoryczn y m i, jak np. "Quid vos d e le c t a n t naturae d is p e n d ia ? -U n iv e r s is oreatus e s t mundus / . . . / " * * ? . Opuszczona tu z o s t a ł a m y śl, że m iło ś ć bogactwa może być aż tak w ie lk a , i ż c z ło w ie k s t h j e s i ę zach łan n y, chce je sam p o s ia d a ć , w y łą c z a ją c in n y c h . C zęsto s i ę zd arza, że je d e n c z ło n zda n ia w ią że s z e r e g innych członów lu b nawet zdań. F igu rę t ę nazywano zeugma. Pomimo używ ania środków wyrazu słu ż ą c y c h z w i ę z ł o ś c i , Ambroży używa ró w n ież f ig u r i tropów , k tó r e z d a ją s i ę temu p r z e c z y ć , bo mają inny c e l . S to so w a n ie ic h za p o b ie g a jednak m onotonii w form ie wypowie d z i . C z ę stą f ig u r ą , k tó r ą można sp o tk a ć w " H is t o r ii Nabota" j e s t konka t o n a c j a , c z y l i p o w tó r z e n ie słów i d o p e łn ie n ie ic h t r e ś c i p rzez na s tę p u ją c e po s o b ie segm enty, ja k n p .: "Recte d e s t r u i t / . . . / , d e s tr u it su a d iv e s qui n e s c i t a e t e m a , d e s t r u i t h o r r e a , qui non n o v it sua frum enta dividere" **8. W omawianym t e k ś c i e sp o tk a ć można fig u r ę zwaną nagrom adzenie / c o n g e r i e s / typ u : "data mea e t dona mea / . . . / ego vobis d e d i e t d o n avi" 39.
35 De Nabuthae h i s t o r i a 2 , CSEL 3 2 /2 , 4 6 9 -4 7 0 .
36 Problem z n a c z e n ia słó w "Consors naturae" rozw aża sz c z e g ó ło w o M. P o i r i e r , "Consors naturae" chez s a in t A m broise, w: ńmbrosius E p isc o p u s, d z . o y t . , t . 2 , 3 2 5 -3 3 5 .
37 De Nabuthae h i s t o r i a l i , CSEL 3 2 /2 , 474. 38 Tamże, 3 3 , CSEL 3 2 /2 , 4 8 6 .
S ty lis ty c z a e m u w zbogaceniu te k s tu s łu ż ą ta k ż e nagromadzone w nim p le o n a z m y ,c z y li w ystępow anie razem zwrotów, bądź wyrazów b l i sk ozn aczn ych , c zy syn o n lm iczn y ch . O pisując na p rzyk ład c z ło w ie k a chciw ego Biskup M ediolanu mówił: " E x c ita t eum c u p id it a s , e x a g it a t cura p e r v i g i l a l i e n a r a p ie n d i, t o r q u e t in v ld la , mora v e x a t , s t e r i l i t a s proventuum in fe c u n d a p e r tu r b a t s o l l i c i t a t abundantia"^^. N ie k ie d y po w ta r z a ją c e s i ę c z ło n y , zw ykle z a n aforam i, powodują, że in ten sy w n o ść t r e ś c i w z r a sta w każdym następnym e le m e n c ie . F igu ra ta k a zw ie s i ę klim aks i rów n ież w y stę p u je w omawianej d i a t r y b i e , jak n p .: "Quibus tradam manibus in s e r v itu te m f i l i u m , quibus o c u l i s a d sp iciam s e r v ie n - tem, quibus o s c u l i s d is c e d e n t i v a le d icam ,q u ib u s factum excusem s e r — monibus? F i l i , ego t e pro meo c ib o v e n d id i" 1.
S w o iste g o p ię k n a n ad ają mowie Ambrożego z a m ieszczo n e w n ie j fragmenty p o e z j i i prozy a n ty c z n e j. Wykształconemu na wzorach k la sycznych Biskupowi n ie b y ła obca znajom ość autorów g r e c k ic h i rzym s k ic h . W " H is t o r ii Nabota" można z n a le ź ć wpływy P la u ta , T e r e n c ju sz a , Cycerona, S a l l u s t i u s z a , H oracego, W e r g iliu s z a , L iw iu sz a , S en ek i i Ta c yta* . T eksty autorów k la sy c z n y c h n ie zaw sze s ą p r z y ta c z a n e d osłow n ie . Tak n p .: c y t a t z ^neidy /V II 2 7 9 /: "mandunt sub d e n tib u s aurum", w t e k ś c ie d ia tr y b y brzmi: "aurum sub d e n tib u s m andit"^^. P o słu g u ją c s i ę a n a lo g ią ze "snu H ieronim a", Ambroży c z ę s t o " c h r y s tia n iz u je " autorów k la s y c z n y c h . Tkwi on w p o g a ń sk ie j t r a d y c j i r z y m s k ie j, c h ę t n ie z n ie j k o r z y s t a , a l e nadaje j e j nową, n ie sp o ty k a n ą d otąd t r e ś ć . Na wet tak o c z y w is te d l a każdego Rzym ianina i jed n ozn aczn e o k r e ś le n ie "Populus patrum", w omawianej d ia t r y b ie ma in n ą , nową, niem al s z o -
44 k u jącą t r e ś ć — naród wybrany - I z r a e l .
Oprócz p is a r z y k la sy c z n y c h Biskup M ediolanu w y k o rzy stu je w swej mowie pism a autorów c h r z e ś c ij a ń s k ic h , g łó w n ie św. B a z y le g o . Wiadomo, że s ta r o ż y t n o ś ć in a c z e j n iż my p o d c h o d z iła do problemu o r y g in a ln o ś c i. I s t n i a ł a s p e c j a ln a to p ik a , a k o r z y s ta n ie z n ie j b y ło p ow szechne. Ja ko p rzyk ład może tu p o słu ż y ć wspomniany j u ż o p is ż a lu o j c a , zm
uszone-40 Tamże, 2 9 , CSEL 3 2 /2 , 4 8 3 . 41 Tamże, 2 3 , CSEL 3 2 /2 , 4 7 9 .
42 Problem te n omawia d o k ła d n ie M. Mc G ulre, d z . c y t . , 6 - 8 . 43 De Nabuthae h i s t o r i a 5 6 , CSEL 3 2 /2 , 500.
go sp r z e d a ć z n ęd zy swe d z ie c k o w n i e w o l ę . J e s t t o to p o s c z ę s t o s t o sowany w l i t e r a t u r z e IV w iek u , znany t a k ż e św . B a z y le m u ^ . Ambroży k o r z y s t a ł c z ę s t o z to p o só w , b y le b y t y l k o swe mowy u c z y n ić p i ę k n i e j s z e , a i c h p a r a n e z ę s k u t e c z n i e j s z ą . Chyba mu s i ę t o u d a w a ło , sk o ro ów. A u g u sty n , n a u c z y c i e l r e t o r y k i , ta k w ysoko o c e n i a ł j e g o k u n sz t k rasom ów czy, a my po t y s i ą c s z e ś c i u s e t l a t a c h r ó w n ie ż zgadzam y s i ę z t ą o p i n i ą .
K s. Marek K ozera - Sandom ierz
"SUAVITAS SEIIMONIS" BEI DEM HL. AMBROSIUS AN DEM BEISPIEL VON DER DIATKIBE "DE NABUTHAE HISTORIA"
/Z u s ammenfas s u n g /
Der h e i l i g e A u g u s t in u s , d e s s e n i6 0 0 J a h r e s t a g d er T aufe eben a u f O s t e m v o r i g e n J a h r e s / 1 9 8 7 / f i e l , h a t g e s c h r ie b e n , d a s s indem e r P r e d i g t e n d e s B i s c h o f s von M ailand h l . A m brosius h H rte: " D e lec ta - b ar s u a v i t a t e s e r m o n is " . Was j e n e " s u a v it a s s e r m o n is " , was j e n e Rede- k u n s t war I K s s t uns e i n e U n tersu ch u n g e i n e r d e r sc h H n sten Reden Am b r o s i u s , "De N abuthae h i s t o r i a " e r k e n n e n . Obwohl d i e s e s Werk zu uns i n d e r s c h r i f t l i c h e n Form g e l a n g t i s t , war e s d och e i n s t a i s e in e Rede a u s g e s p r o c h e n . Das i s t von d en k t ł n s t l e r i s c h e n M i t t e l n b ez e u g t, d e r e ń E f f e k t e nur im a u s g e s p r o c h e n e n Wort s i c h t b a r s in d , n ic h t aber im g e s c h r ie b e n e n . Im g a n z e n i s t d a s Werk a u f d i e fd r Reden ty p is c h e W eise v e r f a s s t : e s h a t e i n e B in fH h ru n g, N a r r a t io n , U ntersuchung b e- grH ndender A rgu m ente, W ie d e rle g u n g von VorwOrfen, S c h lu s s w o r t , In Be- w eisfH h ru n g b e d ie n t s i c h d er B i s c h o f von M ailand d e r Enthymematen, und B e i s p i e l e n . B e i A m brosius s p i e l l t e i n e g r o s s e R o l l e d ie b ib lis c h e A r g u m e n ta tio n . Er a p p e l i e r t auch an L e b e n s e r fa h r u n g e n s e i n e r ZuhHrer. Er w i l l n i c h t nur b e le h r n e n , so n d e r n auch b ew egen , d e s h a lb s c h il d e r t e r a n s c h a u li c h e r g r i f f e n d e B i l d e r . M eid et e r auch n i c h t , wo es g i l t , d i e I r o n i e . D abei bemHht s i c h urn d i e S ch B n h e it s e i n e r R eden. S e in S p r e c h a r t i s t p o e t i s c h , r e c h an p a r a l l e l e n Redewendungen und Meta- p h o r ik . Manche Fragm ente s in d m it r h e t o r i s c h e n K la u s e ln b e e n d e t. Man f i n d e t auch b e i A m brosius v i e l e " R e d e fig u r e n und T rop en . D ie Sprache i s t a b w e ch seln d : ein m a l r a s c h , k u r z g e f a s s t , e in m a l w ie d e r w e its c h w e i- f i g .
45 H o m ilia 6 , 4 / I n i l l u d : D e str u a m /, PG 3 1 , 268 C - 269 A, tłu m .
T. S in k o /Ś w . B a z y li W ie lk i, Wybór h o m il ij i k a z a ń , Kraków 1 9 4 7 /, 6 3 -6 4 ; In Psalmum XIV hom. 2 , 4 , PG 2 9 , 277 B, S in k o 5 6 .
