Prasa, kolportaż i wydawnictwa KPP na Kielecczyźnie

Alina Słomkowska

Prasa, kolportaż i wydawnictwa KPP

na Kielecczyźnie

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 10, 45-100

1977

R o c z n i k M u z e u m N a r o d o w e g o w K i e l c a c h T o m X , K r a k ó w 1977

ALINA SŁOM KOW SKA

PRASA, KOLPORTAŻ I WYDAWNICTWA K P P

NA KIELECCZYŹNIE

Kolportaż i prasa Kom unistycznej Partii Polski (KPP) oraz działalność pro­ pagandowa i w ydaw nicza kom unistów na K ielecczyźnie nie doczekała się jesz­ cze odrębnego opracowania.

W ydany w 1965 Katalog polskiej prasy rew olucyjnej, zaw ierający 774 tytuły pism z lat 1919— 1939, przechow yw anych w bibliotece Centralnego Archiwum КС PZPR, na czołowym m iejscu obejm uje prasę K PP i. Jest dobra książka i kilka rozpraw M. M eglickiej na tem at centralnej prasy K om unistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) 2. Brak dotąd m onografii o centralnej prasie KPP i niew iele naw et ukazało się przyczynków związanych z tą p roblem atyką3. N ie ma w zasadzie publikacji pośw ięconych lokalnej prasie KPP, choć o działalności w ydaw niczej K PP w okręgu krakowskim ukazały się małe rozp raw k i4.

K ielecczyzna posiada niew spółm iernie mało pozycji w naszej historiografii w stosunku do bogatych tradycji związanych z pracą i w alką ludu tej ziemi. Znaczenie K ielecczyzny w pow staniach narodow ow yzw oleńczych, ruchu ludo­ w ym i walkach proletariatu nie znalazło jeszcze dostatecznego w yrazu w litera­ turze naukowej, a do szczególnie zaniedbanych tem atów należą niezw ykle inte­ resujące dzieje prasy tego regionu. Zadziwia brak pełnowartościow ej monografii naukowej poświęconej działalności K PP na Kielecczyźnie. M imo sprzyjających w arunków i dość bogatych źródeł archiwalnych m am y w naszej historiografii obszerną m onografię J. Borkowskiego 5 o Stronnictw ie Ludowym na K

ielecczyż-1 M. Krych Polska prasa rewolucyjna ielecczyż-19ielecczyż-18—ielecczyż-1939. Katalog, W arszawa ielecczyż-1965. 2 M. M eglicka Prasa K P R P 1918—1929, Warszawa 1968; M. Meglicka, M. Trza­ ska „Sztandar Socjalizmu” pie rw sz y organ K om unistycznej Partii Robotni­

czej Polski, „Rocznik H istorii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1962, t. I,

s. 284—300; M. Meglicka „Czerwony Sztandar”, „Zeszyty Prasoznawcze” 1961, nr 1—2, s. 45—51.

3 E. Zajączkowska Drukarnia K P P w Warszawie, „Z pola w alk i” 1958, nr 4, s. 335—337.

4 H. Dobrowolski Z działalności prasow ej K P P w okręgu krakow skim , „Prasa Współczesna i D aw na” 1S58, nr 3, з 5—21; К. Nowak Prasa KPP, P P S-L e-

wicy, lew icy z w ią zk o w e j i NSPP w okręgu krakow skim , „Prasa Współ­

czesna i Dawna’' 1959, nr 1—2 (5—6), s. 167—177.

5 J. Borkowski Stronnictwo Ludow e na Kielecczyźn ie w latach 1931—1938, Warszawa 1968.

46 Alina Slomkowska

nie w latach 1931— 1938, a nie ma analogicznego dzieła poświęconego KPP i PPS. Z najpilniejszych potrzeb z tej dziedziny należy wskazać konieczność jak naj­ szybszego ustalenia obsady personalnej i składów osobowych instancji tereno­ w ych KPP na Kielecczyźnie. Można w ym ienić tylko nieliczne przyczynki doty­ czące K ielecczyzny z dw udziestolecia m iędzyw ojennego. Są to fragm enty w ięk ­ szych opracowań lub rozprawy w ramach zbiorowych w yd aw n ictw 6. Natom iast w iele jest interesujących w yd aw n ictw Wydziału Propagandy KW PZPR o cha­ rakterze popularnym 7 bądź referatów z okazji rocznic zw iązanych z tym okre­ sem 8. W zestaw ieniu z publikacjam i pośw ięconym i ruchowi o p o r u 9, bogatą literaturą w spom nieniow ą dotyczącą w alki z ok u p an tem 10 oraz opracowaniam i

6 M. Tamioła Położenie i walka robotników zakładów ostrowieckich w la­

tach 1925—1926 [w:] Z dziejów w a lk masow ych klasy robotniczej w Polsce w latach 1918—1939, Warszawa 1964; J. Hatys, S. Iwaniak Z dziejów ruchu robotniczego na Kielecczyźn ie w latach 1918—1939 [w:] Z dziejów ziem i kieleckiej (1918—1944), Warszawa 1970; W. Rogala Ich walka. S y lw e tk i r e ­ wolucjonistów kieleckich, Warszawa 1965; J. Pazdur Dzieje K ielc 1864—1939,

Warszawa 1971.

7 J. Naum iuk Z dziejów rewolucji 1905—1907 w rejonie Skarżyska, Kielce 1962; B. Dziatosz Z w a lk rewolucyjnych Kielecczyzny, Kielce 1954; B. Dzia- tosz, J. H atys 1918—1919 na ziemiach K iele cc zyzn y, K ielce 1957; J. H atys

Kom unistyczna Partia Polski w walce z jaszyzacją K ielecczyzn y 1933—1935. W czterdziestą rocznicę KPP, Kielce 1958.

8 M. Tamioła Ostrowiecka Dzielnica K om unisty cznej Partii Polski, referat powielany na sem inarium historyczne z okazji 50 lat KPP, K ielce—Ostrowiec 1968; A. Tym ieniecka Działalność K P P na Kielecczyźn ie 1918—1938, p ow ie­ lany referat na prawach rękopisu na seminarium historyczne z okazji 50 lat KPP, K ielce—Ostrowiec 1968.

9 J. Naumiuk Z działalności PPR, GL i A L na Kielecczyźnie (1942—1945), referat drukowany na sesję popularno-naukową poświęconą 20-leciu PPR, K ielce 1962; B. Hiilebrandt Działania Gwardii i A rm ii Ludow ej na K ie le c ­

czyźnie w latach 1939—1945, Warszawa 1970; B. Hiilebrandt W suchedniow­ skich i radoszyckich lasach, Warszawa 1969; B. H iilebrandt Partyzantka na Kielecczyźnie 1939—1945, Warszawa 1970; S. Skwarek Do końca wierni. PPR, GL i A L w Okręgu Radomskim, Warszawa 1970; S. Skwarek Ziemia radomska w walce z okupantem (1939—1944), Warszawa 1971; R. Nazarewicz Nad górną Wartą i Pilicą. PPR, GL i A L w okręgu częstochowsko-piotr- k o w skim w walce z hitlerowskim okupantem (1942—1945), Warszawa 1964;

W. W ażniewski W alki partyzanckie nad Nidą 1939—1945. Z dziejów w a lk i

p odziem nej na ziem i miechowsko-piń czow skiej, Warszawa 1969.

10 Ludzie. Fakty. Refleksje, oprać. W. N am iotkiew icz i B. Roztropowicz, War­ szawa 1963; WT. Rogala Chotcza walczy. Wspomnienia żołnierzy GL i AL, Warszawa 1963; 2 Brygada AL „S w it”. Wspomnienia party zantó w, Warszawa

1970; M. Moczar B a r w y walki, Warszawa 1962; M. Janie Idą

partyzanci, W arszawa 1970; J. Jarosz Ze wspomnień dow ódcy Okręgu Ra­ domskiego GL i AL, Warszawa 1962; A. Bakalarczyk Leśne boje, Warszawa

1963; E. Sim bierowicz Z leśnych mgieł, Warszawa 1964; J. Sobiesiak B r y ­

gada „Grunwald”, Warszawa 1966; W. Gołąbek Bez rozkazu, W arszawa 1968;

Prasa, kolportaż i w y d a w n ic tw a K P P na Kielecczyźn ie 47

związanym i z okresem Polski Ludowej n , skonstatować należy w yraźny niedo­ bór i białe plam y w historiografii polskiej na tem at ziemi kieleckiej w okresie

dwudziestolecia m iędzywojennego.

Problem y prasy K PP poruszane były na w szystkich zjazdach partyjnych oraz w w ydaw nictw ach centralnych zaw sze w powiązaniu z kolportażem i innym i for­ mami działalności p ropagandow ej12. Do om ów ienia prasy, kolportażu i w ydaw ­ nictw K PP na K ielecczyźnie można zgromadzić m ateriały z zasobów Centralnego Archiwum КС PZPR, A rchiw um K om itetu W ojewódzkiego PZPR w Kielcach i A rchiw ów K om itetów Pow iatow ych PZPR. N ajcenniejsze dla tem atu są, obok zbiorów prasy i odezw, sprawozdania terenow ych i centralnych w ydziałów KPP, a m. in. kolejow ego, rolnego, w ojskow ego, technicznego; dokum enty Urzędu W ojewódzkiego w Kielcach, akta urzędów śledczych i sądowe z Kielc, Radomia i W arszawy oraz relacje byłych członków KPP.

1. PO C Z Ą T K I D Z IA Ł A L N O ŚC I P R O P A G A N D O W O -W Y D A W N IC Z E J P A R T II R E W O L U C Y JN Y C H N A K IE LEC C ZY ŹN IE

Geneza prasy kom unistycznej w yw odzi się z okresu zaborów i składa się ze w spólnych doświadczeń SDKPiL i PPS.

Od chw ili sw ego pow stania zarówno SDKPiL, jak i PPS przyw iązyw ały ogromną w agę do w ydaw nictw i prasy jako głów nego instrum entu w alki poli­ tycznej. Narodzinom obu partii tow arzyszyły druki ulotne, organizowanie prze­

browski Szla kiem Jędrusiów, Warszawa 1966; E. W iślicz-Iwańczyk Echa

puszczy jodłowej, Warszawa 196Э; W. Zapora-K owalski P rzez dru ty i p rze ­ sieki, Warszawa 1968; T. Orkan-Łęcki Nad wierną rzeką, Warszawa 1970;

S. Biskupski Chłopcy z ostrowskich lasów, Łódź 1970; M. Sołtysiak Chłopcy

„Barabasza”, Warszawa 1971.

11 J. Hatys, Z. Szabat Niektóre zagadnienia związane z u trwaleniem w ładzy

ludowej w latach 1944—1947 ze szczególnym uwzględnieniem Kielecczyzny,

referat na konferencję poświęconą 20-leciu PPR na K ielecczyźnie, Kielce 1962; S. Iwaniak Z w iązek Walki Młodych w w o je w ó d z tw ie kieleckim w la­

tach 1943—1948, K ielce 196-3; E. Wójcik Zw iązek W alk i Młodych w Kielec- kie m (w latach 1943—1948), Kielce 1967; J. Naumiuk K szta łtow anie się w ła d zy ludowej na Kielecczyźnie, „Z pola w alk i” 1964, nr 1, s. 47—74;

J. N aum iuk Początki w ła d z y ludowej na Kielecczyźn ie 1944—1947, Lublin 1969; J. Naum iuk Z dziejów zw ią z k ó w zaw odowych na Kielecczyźnie

1944—1949, Warszawa 1969; 1944... Kielecczyzna w walce o lepsze jutro, War­

szawa 1969; S. Iwaniak S tra ty w si kieleckiej v> latach 1939—1945, „Roczniki D ziejów Ruchu Ludowego” 1971, nr 13; S. Iw aniak Udział społeczeństwa

K ielecczyzn y w zagospodarowywaniu Ziem Zachodnich w latach 1945—1948,

„Rocznik Muzeum Św iętokrzyskiego” 1971, t. VII; K. Kałuża Rola PPR

w przejęciu, uruchomieniu i odbudowie przem ysłu w Kielcach (lata 1945— 1946), K ielce [1965].

12 O masową prasę nielegalną, „Czerwony Sztandar” 1931, nr 1; Stary Redaktor W spraw ie prasy party jn ej, „Nowy Przegląd” nr 8/66 z sierpnia 1933;

„Czerwony Szta ndar” kończy 35 lat, „Czerwony Sztandar” nr 17 z 30 XII

48 Alina S łomkowska

rzutów literatury i kolportaż nielegalnych w ydaw nictw rew olucyjnych w zabo­ rze rosyjskim 13.

W okresie porozbiorowym na K ielecczyźnie działało w iele różnych organi­ zacji konspiracyjnych, spisków i em isariuszy zajmujących się kolportażem prasy zakazanej przez w ładze carskie. Kolportaż nielegalnych druków i prasy stanow ił w tym czasie integralny składnik oraz jedną z licznych form życia politycznego i przejaw ów w alki przeciw zaborcom.

W ostatnich latach X IX w ieku zaczęli przyjeżdżać na teren guberni radom­ skiej i kieleckiej em isariusze partii rew olucyjnych z zakazanymi przez władze carskie drukami. Tak że pierw sze odezw y i pisma w ydaw ane przez Centralny K om itet Robotniczy Polskiej Partii Socjalistycznej dotarły na ziem ię kielecką już na przełomie X IX i X X w ieku 14. Z procesem zakładania komórek SDKPiL i PPS na K ielecczyźnie sprzęgnięty był ściśle kolportaż prasy i w ydaw nictw centralnych. N ajw yższe instancje partyjne popierały inicjatyw y w ydaw nicze oparte na lokalnym m ateriale — składane w drukarniach centralnych — prze­ znaczone specjalnie na ten teren, a rów nolegle powstające organizacje próbowały same litografow ać w łasn e odezw y na m iejscow y użytek 15. W 1900 r. po raz

13 SDKPiL. Materiały i dokumenty, t II, Warszawa 1962, s. 12, 16, 21—22, 133, 17; K. Pietkiew icz O czasach pepesowskich i przedpepesowskich słów kilka, [w:] Księga pam iątkow a PPS. W trzydziestą rocznicę. Warszawa 1923, s. 35—37; J. R utkiew icz Pierwsza drukarnia kijow ska [w:] Księga p a m ią tk o ­

wa PPS..., s. 106—110; M. Paszkowska Ekspedycja i kolportaż „bibuły” [w:] Księga pam iątkow a PPS..., s. 111— 113.

11 Centralna prasa PPS zaczęła docierać do Radomia na początku lat d zie­ w ięćdziesiątych X IX wieku. W 1897 radomska organizacja PPS otrzymała do rozkolportowania 346 egz. „Robotnika”, 194 egz. „Przedświtu”, 46 egz. „Św iatła”, 20 egz. „Górnika”, 18 egz. w ydaw nictw naukowych i 300 broszur agitacyjnych. W latach 1398—1901 zasięg kolportażu prasy i druków socja­ listycznych rozszerzył się poza Radom i okolice, na Kielce, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski, Iłżę. I. Boerner Republika Ostrowiecka. K arta

z dziejów rewolu cji 1905—1906, CA КС PZPR, 76/1-58; M. M alinowski Początek i ro zw ój organizacji PPS w Radomiu i okolicy [w:] Księga p a ­ m iątkow a PPS..., s. 90, 93—95.

15 W lipcu 1897 radom ski KR PPS w ydał nielegalnie bektograficzną jed no­ dniówkę pt. Radomianin, a następnie w e wrześniu 1899 także pt. Radomia-

nin — jeden num er lokalnego pisma, w łącznym nakładzie 775 egz. W latach

1902—1903 w Radomiu wydawano prawdopodobnie 2 numery lokalnego or­ ganu KR PPS pt. „Wici”.

W tajnej drukarni „Robotnika” specjalnie dla Ostrowca Świętokrzyskiego i okolicy w ydany został nielegalnie w styczniu 1902 „Kurierek Ostrowiecki” w nakładzie 600 egz., poświęcony wyłącznie aktualnej sytuacji w zakładach przem ysłowych Ostrowca Świętokrzyskiego, Ćmielowa i Skarżyska. („Kurie­ rek Ostrowiecki” ze stycznia 1902; CA КС PZPR, 76/1-58, k. 35; Z. R o m a ­ nowa Materiały do bibliografii d ru ków socjalistycznych na ziemiach p o l­

skich w latach 1866—1918, Warszawa 1949, s. 31, 64—65). Również w tajnej

krajowej drukarni PPS wydana została odezwa Ostrowieckiego Komitetu Robotniczego PPS do robotników Ostrowca Świętokrzyskiego na jesieni 1903 (w listopadzie). Jednocześnie KR PPS w Ostrowcu Świętokrzyskim

Prasa, kolportaż i w y d a w n ic tw a K P P noi Kielecczyźnie 49

pierw szy na 1 Maja na K ielecczyźnie — w Radomiu — p ojaw iły się odezwy i załopotał sam otnie w yw ieszon y przez garbarzy — czerwony sztan d ar16. W la­ tach 1902— 1903 w kilku miasteczkach guberni radomskiej rozlepiono pierwsze, nieliczne jeszcze odezw y pierwszom ajowe. Te sporadyczne w ystąpienia nie odegrały w iększej roli, gdyż nie m iały w iększego zasięgu. Dopiero w latach późniejszych nastąpił intensyw ny rozwój działalności propagandowej i w ydaw ­ niczej SDKPiL i PPS na terenie całego zaboru rosyjskiego, w tym również na ziemiach guberni radomskiej i kieleckiej.

Początki działalności propagandowej i w ydaw niczej partii rew olucyjnych na K ielecczyźnie związane były ściśle z wydarzeniam i lat 1904— 1905 na tere­ nach guberni radomskiej i kieleckiej.

W ybuch w ojn y rosyjsko-japońskiej uruchom ił konspiracyjną działalność propagandową i w ydaw niczą SDKPiL i PPS na w ielką skalę w związku z pro­ wadzonym i przez obie partie kam paniam i antyw ojennym i i antym obilizacyj- nymi. ZG SDKPiL i CKR PPS rozpoczęły druk antycarskich odezw adresowa­ nych do polskich rekrutów i rezerw istów . W ydaw ały specjalne apele skierowane do żołnierzy rosyjskich. Stopniow o coraz więcej prasy i odezw centralnych na­ pływało do guberni radomskiej i kieleckiej, przyczyniając się do wzrostu nastro­ jów patriotycznych i w zniesienia się fali rewolucyjnej. Tym sam ym rozszerzał się zasięg kolportowanych w ydaw nictw , ogarniając now e m iasteczka i w sie K ielecczyzny 17. Na murach dom ów i płotach — niezależnie od siebie organiza­ cje SDKPiL, PPS i Bundu — rozklejały sw oje centralne odezw y antywojenne. Działalność ta nasilała się stopniowo od jesieni 1904 w związku z ogłoszeniem tzw. drugiej m obilizacji. W związku z toczącą się w ojną terenow e ogniwa SDKPiL i PPS w ystęp ow ały także z sam odzielnym i inicjatyw am i w zakresie działalności propagandowej i w ydaw niczej. Lokalne organizacje SDKPiL i PPS w Radomiu, Ostrowcu Św iętokrzyskim i K ielcach również roz­

w ydał z datą 3 IX 1903 w łasną litograficzną odezwę do robotników fabryki ostrowieckiej (CA КС PZPR, 76/1-58, k. 35).

10 CA КС PZPR, 76/1-58, k. 22, 27—28; J. Żaczek Z historii bohaterskich

i krw a w yc h 1-majowych dni na Kielecczyźnie, CA КС PZPR, 76/III-180;

M. M alinowski Początek i rozw ój organizacji PPS w Radomiu i okolicy, s. 95.

17 W 1904 r. nakład odezw CKR PPS kształtował się w w ysokości 8—20 tys. egz., a nakład odezw ZG SDKPiL 2—5 tys. egz. Nakłady pism centralnych „Robotnika” i „Czerwonego Sztandaru” ok. 2000 egz. Równolegle w guberni radomskiej PPS kolportowała w ów czas także „Gazetę Ludową” : w Radomiu 200 egz., Ostrowcu Świętokrzyskim 300 egz. oraz w Sandomierzu, Iłży, Opatowie i Kozienicach (A. Żarnowska Geneza rozłamu w Polskiej Partii

S ocjalistycznej 1904—1906, Warszawa 1965, s. 28 i 39; J. Naumiuk Z dzie­ jó w rewolu cji 1905—1907 w rejonie Skarżyska, K ielce 1962, s. 31, 34—35,

39).

A ntym obilizacyjne odezwy kolportowane były w 1904 r. w Radomiu, Kielcach, Starachowicach, Skarżysku, Bodzechowie, Ostrowcu Św iętokrzy­ skim, Ćmielowie, Sandomierzu, Stąporkowie. We w szystkich tych ośrodkach rozpoczęła się agitacja wśród żołnierzy. (I. Boerner Pamiętniki, CA КС PZPR, 76/1-57, podt. III, kl. 23 i 33—34; „Czerwony Sztandar” nr 21 z paź­ dziernika 1904 i nr 22 z grudnia 1904; „Przedświt” nr 1 ze stycznia 1905, s. 2 i 4; A. Żarnowska, op. cit., s. 431).

50 Alina Słomkowska

w ijały w ów czas agitację wśród polskich poborowych i wśród żołnierzy rosyj­ skich oraz rozpoczęły w ydaw anie w łasnych hektografow anych ulotek w zyw ają­ cych do biernego oporu przeciw poborowi i w o j n ie 18. W latach 1905— 1906 coraz bardziej zwiększała się liczba centralnych i lokalnych w ydaw nictw anty­ w ojennych w języku polskim i rosyjskim. W zrastały nakłady i zasięg kolpor­ tażu wśród w ojska na K ielecczyźn iel9.

18 ,,W Radomskiem nasi towarzysze w ydali odezwę do Siódmej Dywizji P ie­ choty pn. Sołdackij Listok, w której przywołują żołnierzy, by naśladowali swych towarzyszy z Tulskiego i Riazańskiego pułku w Puławach i odmówili pójścia na wojnę. Odezwa hektografowana została rozpowszechnioną w Ra­ domiu w 60 egz. i Końskich w 240 egz.” („Z pola w alk i1’ nr 10 z 30 V 1905). W Kielcach KR PPS wydał w języku rosyjskim dwie odezwy w łącz­ nym nakładzie 8000 egz., które naklejano na murach, rozdawano lub pod­ rzucano do koszar. Ponadto w Kielcach KR PPS zorganizował własną n ie­ legalną drukarnię, w której drukował w ydaw nictw a w jęz. polskim (CA КС PZPR, T. os. 5078, W. Rutkiewicz). W Kielcach Odezw a Kieleckiego KR

PPS zaadresowana do rezerwistów (drukowana gum owym i czcionkami) w y ­

dana została w nakładzie 500 egz. („Przedświt” nr 2 z lutego 1905, s. 110). Radomski KR PPS wydał własne 2 odezwy do rezerwistów i ich żon, aby pomagały im w cporze. Ostrowiecki KR PPS w ydał własną odezwę do rekrutów (CA КС PZPR, 76/1-57, podt. III, k. 32—34; „Przedświt” nr 1 z 1 1905); A. K rajewski SDKPiL w rewolucji 1905—1907 [w:] „Z pola w alk i”, Mc-skwa 1831, nr 11—12, s. 41).

19 SDKPiL zawarła w tym czasie umowę z W ojskowo-Rewolucyjną Organiza­ cją SDPRR o współpracy. Punkt 6 umowy brzmiał: „WRO oraz SDKPiL zobowiązują się nawzajem rozpowszechniać sw oje w ydaw nictw a”. („Czer­ wony Sztandar” nr 33 z grudnia 1905; SDKPiL w rewolucji 1905 roku.

Zbiór publikacji, Warszawa 1955, s. 223). Sprawozdanie W ojskowo-Rew olu-

cyjnej Organizacji SDKPiL na temat Radomia informuje: „Agitacja ustna jest zupełnie utrudniona; robotę prowadzi za pomocą legalnej i nielegalnej literatury. Posiadamy stosunki w dwóch pułkach piechoty i w brygadzie artyleryjskiej. Liczba czytających literaturę w ynosi 100. W czasie gdy w y ­ chodziły legalne pisma socjalistyczne, do wojska dostarczano: «Newską Gazetę», «Wpieriod», «Gołos Truda». Brak legalnej literatury silnie się od­ czuwa. W okresie Dumy czytelnictwo w wojsku i w ogóle zainteresowanie się sprawam i politycznym i było większe. Legalnych broszur rozpowszech­

niono 500 egz., «Sołdatskogo Listoka» rozeszło się w Radomiu 100, odezw 250; «Sołdatskogo Listoka» w Końskich 50, Jedlińsku 10, Kozienicach 50, Suchedniowie 30 (...). Czarnosecinna agitacja za pomocą odpowiednich g a ­ zet i oficerów prowadzona jest na całej lin ii”. („Czerwony Sztandar” nr 122 z 16 XI 1906; SDK PiL w rewolucji 1905, s. 479—480). F. Dzierżyński, który zorganizował i kierował w ojskow o-rew olucyjną działalnością SDKPiL, pisał w liście z 13 III 1905 do Komitetu Zagranicznego, że „robota wśród wojsk rozszerza się ogromnie na Kielce, Radom” (Listy F. Dzierżyńskiego [w:] „Z pola w alk i”, 1931, nr 11—12, s. 129; F. Dzierżyński Pisma wybrane, War­ szawa 1952, s. 94; I. Pawłow ski Niektóre dane o działalności w o jsk o w o -

-rew olucyjnej organizacji Królestw a Polskiego w okresie rewolu cji 1905— 1907 [w:] Rewolucja 1905—1907 na ziemiach polskich. Materiały i studia,

Prasa, kolportaż i w y d a w n ic tw a K P P na Kielecczyźnie 51

Wybuch rewolucji 1905 r. w Petersburgu stw orzył now y etap działalności propagandowej i w ydaw niczej 20. W ywołał eksplozję broszur i pism o bogatym wachlarzu tem atycznym w języku polskim, rosyjskim , żydowskim , niemieckim. W iele centralnych odezw SDKPiL i PPS naw ołujących do solidarnościowych strajków powszechnych lub m anifestacji pierw szom ajow ych drukowano w na­ kładach po 10— 20 tys. egzem plarzy 21. Dużą ilość z tych odezw i prasy centralnej przekazywano do kolportażu na teren guberni radomskiej i kieleckiej 22.

W okresie powszechnego strajku styczniowego, na 1 Maja, w czasie maso­ w ych w ystąpień w lecie i pod koniec 1905 roku, w związku z bojkotem I D um y i podczas w alk rew olucyjnych w pierwszej połow ie 1906 roku na terenie guberni radomskiej i kieleckiej u aktyw niły się liczne nowo zorganizowane ośrodki w y ­ dawnicze. Lokalne organizacje SDKPiL i PPS w yd aw ały — przeważnie w na­ kładach 100— 500 egz. — dziesiątki w łasnych odezw hektografow anych w K iel­ cach, Radomiu, Ostrowcu Św iętokrzyskim , Starachowicach, Suchedniow ie i Skarżysku 23. Lokalne kom itety PPS podjęły próby uruchom ienia nielegalnych periodyków. W Kielcach ukazał się „K ielczanin”, w Radomiu „Wici”

(wzno-Ł0 „Począwszy od pierwszego strajku powszechnego, przy zmienionych nagle warunkach i nowych zapotrzebowaniach walki, partia nasza rozwija n ie­ zwykle ożywioną działalność wydawniczą, zalew ając wprost kraj cały ode­ zwami z powodu każdego ważniejszego wypadku” (Sprawozdanie Z G

SDK PiL na V Zjeździe [w:] F. Dzierżyński Pisma wybrane, Warszawa 1952,

s. 163; SD K P iL w rewolu cji 1905 roku, s. 415).

n „Czerwony Sztandar” nr 24—28 od III—VIII 1905 (zawiera w ykazy odezw);

„Przedświt” nr 2—6/8 od II—VI/VII 1905 (zawiera wykazy odezw); Spraxvo-

zdanie S DK PiL na V Zjeździe [w:l F. Dzierżyński Pisma wybrane, War­

szawa 1952, s. 157— 158 i 162—168; S DK PiL vj rewolu cji 1905 roku, s. 414—

418; „Biuletyn Przedstaw iciela ZG w Komisji Zagranicznej SDKPiL” nr 3 z 1 1 IV 1905 i nr 4 z 7 V 1905 [w:] „Z pola w alk i”, Moskwa 1911, nr 11—12, s. 275 i 278; W. Poterański S DK PiL w rewolu cji 1905—1907 roku [w:] R e ­

wolucja 1905—1907 roku na ziemiach polskich. Materiały i studia, W arsza­

wa 1955, s. 199; A. Żarnowska, op. cit., s. 165.

22 Listy F. Dzierżyńskiego do K om itetu Zagranicznego S DK PiL z 28 II, 30 111,

1 8 IV, 17 VI 1905 [w:] „Z pola w alk i” 1931, nr 11—12, s. 139—144, 169;

F. D zierżyński Pisma wybrane, s. 105— 114; 132; Radomski Wspomnienia

technika partyjn ego 1905— 1907 [w:] „Z pola w alk i” 1931, nr 11—12, s. 390—•

397; J. Naum iuk Z d zie jów rewolucji 1905— 1907 w rejonie Skarżyska, s. 45, 53.

23 Odezwy w ydane w Radomiu i Kielcach przeznaczone dla m asowego od­ biorcy drukowane były przeważnie w nakładach 300—500 egz., natomiast przeznaczone dla określonych grup społecznych lub zawodowych (np. szwa­ czek, szewców, garbarzy, stolarzy) drukowane przeważnie w nakładach 40— 70 i tylko w yjątkowo w 100 egz. Radomskie odezwy lokalne w języku żydowskim wydawano w nakładach ok. 250 egz. Wysokość nakładów odezw w ydawanych w Ostrowcu Świętokrzyskim w ahała się w granicach 150—350 egz. Odezwy w ydaw ane w Starachowicach, Skarżysku, Suchedniowie w y ­ dawano przeważnie w nakładzie 120—150 egz. Lokalne odezwy (np. dla Sta­ rachowic) składane w centralnych drukarniach w ydaw ane były w nakła­ dzie ok. 3000 egz. (CA КС PZPR, 76/1-57, podt. IV k. 44, podt. V k. 65 i 71; CA КС PZPR, 76/1-58, k. 35—37; I. Boerner W y p a d k i 1905 w guberni

52 A l i n a S ł o m k o w s k a

w ienie tytułu z 1902) i jednodniówka „Radomski Poseł Robotniczy”, w Ostrowcu Św iętokrzyskim „Kurierek O strowiecki” (w znow ienie tytułu z 1902). Nakłady tych periodyków przekraczały 1000 egz. 24 I aczkolw iek żyw oty w ym ienionych pism były efem eryczne, bo ukazało się zaledwie po kilka num erów, spełniły w ażną rolę w toku w ydarzeń rewolucyjnych.

W zasadzie, począwszy od lat 1904—1906, na K ielecczyźnie zaczęły kształto­ w ać się różnorodne form y w alk i rewolucyjnej polskiej klasy robotniczej. W ów­ czas rozw inęły się rozm aite w ym yślne sposoby i form y kolportażu m ateria­ łów propagandowych w warunkach konspiracji i uników przed carską żandarmerią. W tym czasie na terenie guberni radomskiej i kieleckiej oblepiano odezwam i nie tylko mury, płoty, ale naw et pociągi 25. Po raz pierw szy w ted y zastosowano na tych ziem iach (w Skarżysku) w ielkie, kolorowe plakaty 26. W tedy na 1 Maja zaczęto na ulice w ynosić czerwone sztandary. P ojaw iły się one w ów ­ czas w najw iększych m iastach guberni radomskiej i kieleckiej podczas m anife­ stacji robotniczych. Wówczas po raz pierw szy na tych terenach zatykano także pojedyncze czerwone sztandary na kom inach fabrycznych (np. w Starachow i­ cach) oraz zawieszano na drutach telegraficznych (np. w Opatowie), na dzw on­ nicach (w K unowie) i na przydrożnych wierzbach (np. w Bodzechowie) 27. W tedy bowiem rozpoczęła się charakterystyczna dla tego regionu współpraca organizacji robotniczych ze w sią 28. Te pierwsze próby u zarania działalności

radomskiej, CA КС PZPR, 76/1-59, podt. III к. 1; „Z pola w alk i” nr 8

z 7 V 1905; „Czerwony Sztandar” nr 28 z VIII 1905; „Czerwony Sztandar” 1906, nr 63 z 24 IV, nr 80 z 19 VI, nr 117 z 21 X, nr 120 z 2X1; „Czerwony Szitandar” nr 145 z 14 V 1907; „Przedśw it” 1905, nr 2 z lutego, nr 3 z marca, nr 5/5 z kwietnia/m aja 1905.

24 CA КС PZPR, 76/1-57, k. 192; CA КС PZPR, t. os. 5078 (W. Rutkiewicz); „Przedświt” nr 3 z marca 1905; Z. Kormanowa, op. cit., s. 27, 90—91; A. Zar- nowska, op. cit., s. 321—322; J. Pazdur Dzieje Kielc 1864—1939, Wrocław 1971, s. 76— 77.

25 „Wici” nr 4/5 z 1 IV 1906. 26 „Wici” nr 6 z 15 IV 1906.

27 „Kurierek M ajow y” z maja 1905; „Wici” nr 6 z 15 VI 1906; „Czerwony Sztandar” nr 145 z 14 V 1907.

28 W Sprawozdaniu organizacji radomskiej z p ierw szej konferencji włościań­

skiej czytamy: „W ciągu dwumiesięcznego okresu nawiązano kontakty

w 37 wioskach. [...]

Za okres sprawozdawczy rozpowszechniono: «Czerwonego Sztandaru» od nru 143 do 145

(włącznie) po 40 egzemplarzy razem 480

Odezw: 1 o lokaucie blizińskim 400

l o i Maja 200

1 Kom itetu Lokautowego M iędzypartyjnego

i M iędzyzwiązkowego 200

1 przem ówienie posła socjaldem okratycznego

w Dumie 80

Broszur 100

Prasa, kolportaż i w y d a w n ic tw a K P P na Kielecczyźn ie ₅₃

SDKPiL i PPS w eszły do skarbnicy doświadczeń i tradycji kom unistów z Kie­ lecczyzny.

W latach 1904— 1906 po raz pierw szy dała znać o sobie gubernia radomska, czw arty po W arszawie, Łodzi i Zagłębiu ośrodek w alk rew olucyjnych w zaborze rosyjskim . Od razu zaprezentowała sw oją specyfikę jako region o rozproszonych i zdecentralizowanych skupiskach robotniczych, co w yraziło się najdobitniej w pow staniu tzw. Republiki Ostrowieckiej, gdzie m. in. usiłow ano przejąć w ła­ dzę, powołano w łasną m ilicję robotniczą i zorganizowano w łasne w ydaw nic­ tw a 29. W związku z tym i w ydarzeniam i zrodziło się określenie „Czerwony O strow iec”. Zaznaczone w ów czas na m apie guberni radom skiej m iejsca m anife­ stacji i w ystąpień rew olucyjnych klasy robotniczej pozostały także żyw ym i ogniskam i w alki aż do okresu okupacji hitlerow skiej.

Przeprowadzone w latach 1907— 1909 przez w ładze zaborcze na K ielecczyźnie pacyfikacje i represje stłum iły na dziesięć lat ruch rew olucyjny, uniem ożliw iły św iętow anie 1 Maja, sparaliżow ały kolportaż nielegalnej prasy centralnej, zlik­ w idow ały lokalne ośrodki w ydaw nicze. Dopiero w ojna św iatow a spowodowała w znow ienie konspiracyjnej działalności w ydaw niczej na Kielecczyźnie. Po dłu­ giej przerwie ukazało się nowe, krótkotrwałe, lokalne pismo konspiracyjne pt. ..W ezwanie” — organ PPS Frakcji Rew olucyjnej, dla K ielc i Radomia, które inform owało, że mim o likw idacji panowania rosyjskiego, nadal nie ma w arun­ ków dla pełnej sw obody prasy, bo okupacyjne w ładze — tak austriackie, jak nie­ m ieckie — prowadzą identyczną politykę w obec Polaków jak c a r a t30. Ruch re­ w olucyjny ożyw ił się dopiero w latach 1918— 1919.

Oswobodzenie spod jarzma zaborcy w yzw oliło — w chw ili pow stania nie­ podległej Polski — fale m asow ych w ystąpień zw iązanych ze społeczno-poli- tyczno-ustrojow ym charakterem now ego państw a; w ystąpienia te rozlały się także na zachodnim brzegu środkowej W is ły 31. Na w siach szerzył się ruch antyobszarniczy ; w ośrodkach m iejskich przystąpiono do organizowania Rad D elegatów Robotniczych. R ew olucyjne tradycje SDKPiL i PPS na K ielec­

czyźnie spowodowały, że na tym terenie pow stała jedna z pierw szych rad de­ legatów robotniczych, która żądała ustanow ienia dyktatury proletariatu w Pol­ sce oraz sojuszu z republiką radziecką. Już na jesieni 1918 r. SDKPiL w Rado­ m iu w ydała odezwę w zyw ającą robotników do w alk i o zniesienie w yzysku, o obalenie ustroju kapitalistycznego i nacjonalizację środków produkcji, a Opa­ tów, Ćm ielów, O strowiec Św iętokrzyski i Starachowice stały się w latach 1918— 1919 ośrodkami m asow ych strajków robotniczych i ostrych w alk klasow ych na w s i 32.

„Czerwony Sztandar” nr 146 z 25 VI 1907; S DK PiL w rewolu cji 1905 roku, s. 547—548. Por. A. Krajewski S DK PiL w re wolu cji 1905—1907, s. 13—70; A. Żarnowska, op. cit., s. 14,319 i in.

29 CA КС PZPR, 76/1-57, podt. VIII k. 148—157 i podt. IX k. 174—192; CA КС PZPR, 76/1-58, k. 35—37; CA КС PZPR, 76/1-59, k. 1/65—66, k. 11/59— 60; A. Żarnowska, op. cit., s. 306—307.

so „W ezwanie” nr 2 z maja 1916.

31 W. Dąbrowski Wspomnienia z lat 1900—1917, „Z pola w alk i” 1958, nr 2, s. 129—130.

32 CA КС PZPR, RDR 167-1, t. 2; „Nasza Trybuna” nr 4 z 6 X I I 1918; „Sztan­ dar Socjalizm u” nr 2 (11) z 311919 i nr 10 (19) z 1211919; M. Bicz [B itn e r] Rady Delegatów Robotniczych w Polsce w 1918—1919, M oskwa 1934, s. 231—

54 Alina Słomkowska

Powstające Rady D elegatów Robotniczych inicjow ały w łasne w ydaw nictw a. Decydujące znaczenie polityczne spełniła działalność propagandowa i w y d a w n i­ cza poszczególnych partii tego okresu.

W jesieni 1918 r. w w iększych skupiskach robotniczych i w bardziej uprze­ m ysłow ionych m iastach członkowie SDKPiL, PPS-Lew icy. PPS i żydowskich partii robotniczych K ielecczyzny weszli w skład Rad D elegatów Robotniczych, które pow stały m. in. w Kozienicach i Radomiu (1 XII 1918), w Starachowicach i W ierzbniku (20 11919), w Opatowie (16 II 1919), w Kielcach (17 II 1919). w Ostrowcu Św iętokrzyskim (24 V 1919), w Jędrzejowie (27 V 1919), w Skarży­ sku (28 V 1919) oraz prawdopodobnie w Bliżynie, Końskich i Stąporkowie. Skład rad odzwierciedlał układ sił politycznych i organizacji robotniczych na K ielec­ czyźnie. W radach kieleckiej i radomskiej w iększość zdobyła PPS. W Radzie D elegatów Robotniczych Kozienic obok przedstawicieli robotników zasiadali także chłopi. SDKPiL najsilniejszą bazę posiadała w Ostrowcu Świętokrzyskim , Wierzbniku i Starachow icach33. W pływy SDKPiL i PPS-L ew icy odziedziczyła później K om unistyczna Partia Robotnicza P o ls k i34.

Zbyt słaba była na przełom ie lat 1918/1919 polska klasa robotnicza, by zw y­ ciężyć w w alce o w ładzę, którą przejęły klasy posiadające. SDKPiL i PPS-Lewica zjednoczyły sw e siły tworząc wspólnie na zjeździe w W arszawie (16X111918) K om unistyczną Partię Robotniczą Polski (KPRP) do obrony zagrożonych ze strony burżuazji i obszarnictwa interesów klasy robotniczej i mas ludowych, do obrony człowieka, do w alki o chleb i pracę, o w yzw olenie społeczne.

234; M. M alinowski Program i polityka rolna KPR P, Warszawa 1964, s. 68—69, B. Dziatosz, J. Hatys 1918—1919 na ziemiach K iele cc zyzn y, Kielce

1957, s. 9—10 i in.

33 Ogólna ilość członków ROR w okręgu radomskim wynosiła 160 (przy obo­ wiązującym tu kluczu wyborczym 1 na 50) w tym 15 — komunistów, 76 — PPS Frakcja, 30 — Bund, 39 — P.C. Ilość i tytuły w ydaw nictw KPRP k o l­ portowanych w tym okręgu „Przełomu” — 300 egz., „Gromady” — 1000 egz., odezw 3000 egz. (Sprawozdanie z Rady Party jn e j zw ołanej w połowie lutego

1919 r., W arszawa 1919, s. 17).

34 J. Hatys, S. Iwaniak Z dziejów ruchu robotniczego na Kielecczyźn ie w la­

tach 1918—1919; [w:] Z dziejów ziemi kieleckiej (1918—1944), Warszawa 1970,

s. 32—35; A. Tymieniecka Działalność K P P na Kielecczyźn ie 1918—1939, referat powielany na seminarium historyczne z okazji 50 lat KPP, K ielce— Ostrowiec 1968, s. 3—4; M. Tamioła Ostrowiecka dzielnica Kom unistycznej

Partii Polski, referat powielany na seminarium historyczne z okazji 50 lat

KPP, K ielce— Ostrowiec 1968, s. 2; M. Tamioła Położenie i wałka ro b o t­

ników zakładów ostrowieckich w łatach 1923—1926 [w:] Z dziejó w walk masowych kla sy robotniczej w Polsce w latach 1918—1939, Warszawa 1964;

Prasa, kolportaż i w y d a w n ic tw a K P P na Kielecczyźnie 55

2. D Z IA Ł A L N O ŚĆ W Y D A W N IC Z A K P R P (1918— 1925)

Na I Zjeździe KPRP (16 XII 1913) w ybrany został K om itet Centralny i obok w ydziałów kulturalno-ośw iatow ego, rolnego, kolejow ego i zawodowego dokonano także w yboru Centralnej Redakcji i Centralnej Techniki. Zasadniczy dokum ent norm atyw ny I Zjazdu pt. T ym czasowa ustaw a organizacyjna K P R P powierzał K om itetow i Centralnemu — w ramach i zgodnie z uchwałam i Zjazdu — kiero­ w anie całą polityczną, organizacyjną i agitacyjną pracą partyjną oraz w yd a­ w an ie centralnych w ydaw nictw partyjnych. Zadaniem Centralnej Redakcji było w oparciu o uchw ały zjazdów i konferencji partyjnych pod kierownictw em КС organizowanie i redagowanie w yd aw n ictw partyjnych obejm ujących prasę inform acyjną, tygodniki, jednodniówki, biuletyny, broszury, odezwy i ulotki w celu propagowania programu, linii politycznej, strategii i taktyki partii, w y­ jaśniania uchwał instancji kierowniczych, przekazywania podstaw ow ych decy­ zji w ładz partyjnych, inform owania o życiu w ew nątrzpartyjnym i m iędzynaro­ dow ym w ruchu robotniczym 35.

A czkolwiek w początkowym okresie działalności KPRP przez pół roku (od grudnia 1918 do czerwca 1919) prasa partyjna była w ydaw ana legalnie, to jed­ nak liczne represje spowodowały, że pierwsze pisma KPRP m iały żyw oty krót­ kotrwałe. Już na trzeci dzień po zjednoczeniow ym zjeździe SDKPiL i PPS-Le- w icy wydano pierw szy numer oficjalnego organu KPRP „Sztandar Socjalizm u” (19X 111918— 19 11919), który ukazyw ał się jako dziennik w nakładzie ok. 10 tys. egzemplarzy. Początkowo było to jedyne pismo partii. W późnych godzinach wieczornych 18 stycznia 1919 r. oddział w ojska i policji pod dowództwem oficera żandarmerii dokonał w drukarni „Sztandaru Socjalizm u” aktu zawieszenia pism a i rozrzucił przygotow yw any do druku skład kolejnego numeru, a rów no­ cześnie drugi oddział w ojska w kroczył do redakcji aresztując w iele osób. Podob­ ny los spotkał następne pisma KPRP. Trzy tygodnie po zaw ieszeniu „Sztandaru Socjalizm u” w yszedł now y legalny organ K PRP „Przełom” (9—26 II 1919), który ukazyw ał się w nakładzie 6— 8 tys. egzem plarzy i także został zam knięty przez w ładze. W marcu 1919 r. podjęto próbę w ydaw ania teoretycznego organu KPRP „Nowe Społeczeństw o”, który miał ukazyw ać się jako m iesięcznik. W yszły tylko dwa num ery w nakładzie ok. 3 tys. egzem plarzy, bo konfiskata kolejnego nu­ meru zam knęła krótkie dzieje pisma. W kw ietniu Centralna Redakcja przy w spółudziale Koła Akadem ickiej M łodzieży K om unistycznej w ydała pierwszy numer now ego pisma dla m łodzieży „Towarzysz”, poświęconego polityce, spra­ wom społecznym , nauce, literaturze i sztuce, ale ogółem ukazało się tylko 5 num erów pisma (z tym, że dwa były połączone, 2— 3 i 4— 5 ) 36.

35 Tym czasow a Ustaw a Organizacyjna Kom un istyczn ej Partii Robotniczej P ol­

ski [w:] KPP. Uchwały i rezolucje, t. I. I—II Zjazd (1918—1923), Warszawa

1954, s. 50—51: F. Świetlikow a Powstanie K om unisty cznej Partii Robotni-

niczej Polski, „Z pola w alki” 1958, nr 4, s. 60; F. Św ietlikow a Z badań nad strukturą organizacyjną K om unisty cznej Partii Robotniczej Polski w latach 1918—1923; „Z pola w alki” 1959, nr 1, s. 36; F. Św ietlikow a Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918— 1923, W arszawa 1968, s. 78—80.

36 M. M eglicka Prasa K P R P 1918—1923, W arszawa 1968, s. 129—131, 177 i in.; M. Meglicka, M. Trzaska „Sztandar Socjalizm u”, „Rocznik Historii Czaso­ piśm iennictwa Polskiego”, t. I, 1962, s. 284—300; M. M eglicka „Czerwony

56 A l i n a S ł o m k o w s k a

W tym czasie C e n tra ln a R e d ak cja w spółuczestniczyła rów nież p rzy publika-« cji pism środow iskow ych i p ra s y te re n o w e j w y d aw an ej w D ąb ro w ie G órniczej („ K o m u n ista ” , 1 1 1919—23 III 1919, w nak ład zie 6—6.5 tys. egzem plarzy), L u b li­ nie („P raw d a K o m u n isty cz n a”, 2 III 1919— 5 IV 1919. w nak ład zie 3 tys. egzem ­ plarzy) i Łodzi („K o m u n a” , 1 III 1919— 12 VII 1919, w nak ład zie 3 tys. egzem-> plarzy). R ów nolegle C e n tra ln a R e d ak cja w y d a w a ła d ru k i u lo tn e do m asow ego k o lp o rta ż u oraz okólniki, in s tru k c je i b iu le ty n y do u ż y tk u w e w n ą trz p a rty jn e g o .

G dy p a r tia w zn o w iła codzienny o rg an , w y d a w a n y n a w zór „ S z ta n d a ru S ocja­ liz m u ” , pod now ym ty tu łe m „Now7iny K ra jo w e i Z ag ran iczn e” (15 V —24 VI 1919), podzielił on ta k ż e los sw oich p oprzedników . Z aw ieszenie „N ow in K ra jo ­ w ych i Z ag ran iczn y c h ” i are sz to w a n ie ich re d a k to ra oraz p raw ie rów noległe zlikw idow anie „K o m u n y ” i „T ow arzysza” zakończyło k ró tk i półroczny okres w zględnej sw obody i legalności p ra sy kom u n isty czn ej w Polsce. N a p o czątku 1919 r. w oparciu o p rzep isy zaborczych kodeksów k a rn y ch i p o stan o w ien ia

de-Ryc. 1. P ierw szy n u m e r „G rom ady” z sie rp n ia

P r a s a , k o l p o r t a ż i w y d a w n i c t w a K P P na K i e l e c c z y ź n i e 57

Ryc. 2. Plakat KPP z lat

1929— 1631 w obronie

ZSRR

krętu o stanie w yjątkow ym zawieszone zostały w szystkie legalne pisma K P R P 37. W ten sposób w połow ie 1919 r. rozpoczął się now y etap rozwoju prasy KPRP.

Likwidacja legalnej prasy, aresztowanie w iększości członków Centralnej Redakcji w latach 1919— 1920 oraz wydarzenia w ojenne na ziemiach polskich początkowo zaham owały, a następnie zm ieniły charakter działalności w yd aw ­ niczej KPRP. W niezw ykle ciężkich warunkach konspiracyjnych partia zaczęła organizować nielegalne w ydaw nictw a. Uruchomiono czasopisma o charakterze inform acyjno-instruktażow ym .

N ow y centralny organ KPRP, w ydaw any nielegalnie, otrzym ał tytuł cen­ tralnego organu SDKPiL — „Czerwony Sztandar”. Towarzyszył on partii przez 19 lat (1919— 1928). P ierw szy num er ukazał się 1 X 1919 r. W 1919 r. w yszły 3 numery, w 1920 — cztery, w nakładzie ok. 2,5 tys.— 5 tys. egzem plarzy; w la­ rach 1921— 1922 także po trzy, w nakładzie ok. 8 tys. egzem p larzy38. W następ­ nych latach „Czerwony Sztandar” w ydaw any był nieregularnie, częstokroć z

du-37 M. Pietrzak Reglamentacja wolności prasy w Polsce (1918— 1939), Warszawa 1963, s. 252—254.

38 CA КС PZPR, m f 1/9; M. Krych Polska prasa rewolucyjna 1918—1939.

58 A l i n a S l o m k o w s k a

Ryc. 3. P ierw szy n u m e r organu K P P „N ow iny Ż o łn iersk ie” z m a rc a

1928 r.

żym i p rzerw am i, ja k np. w la ta c h 1923— 1924. Ł ącznie w yszło ок. 150 n u m eró w . Pism o m iało w zasadzie c h a ra k te r ogólnoinform acyjny, zw iązany z polskim i m ięd zy n aro d o w y m ru c h em robotniczym .

W celach in stru k ta ż o w y c h C e n tra ln a R edakcja w y d a w a ła „Głos K o m u n i­ sty czn y ” (1921— 1925) w n ak ład zie 2—3 tys. egzem plarzy, zaw ierając y okólniki i k o m u n ik a ty КС, m a te ria ły w e w n ą trz p a rty jn e i in stru k c y jn o -o rg a n iz ac y jn e oraz w skazów ki do p ra c y politycznej, propag an d o w ej i ag itacy jn ej. Począw szy od 1922 r. u k a zy w a ł się te o rety czn y e rg a n K P R P „N ow y P rz e g lą d ” (1922— 1936), w n ak ład zie 1— 1,5 tys. egzem plarzy, k tó ry d ru k o w a n y był kolejno w G liw icach, G dańsku, B erlinie, K o p enhadze, B rukseli, P a ry ż u i przyw ożony do P olski przez zieloną g ran icę 39.

Jeszcze przed zjednoczeniem z P P S -L ew icą C e n tra ln a R ed ak cja SD K PiL

Prasa, kolportaż i w y d a w n ic tw a K P P na Kielecczyźnie 59

zaczęła w ydaw ać nielegalnie specjalnie dla wsi „Gromadę”, nawiązującą tytu­ łem do Gromady Grudziądz i Humań. Do zjednoczenia obu partii ukazały się trzy num ery „Gromady”. Po I Zjeździe KPRP pismo zachowało tytuł i ciągłość numeracji. „Gromada” (1918— 1936) ukazyw ała się jako organ KPRP, a następ­ nie KPP, z często zm ieniającym i się podtytułam i, np. „Dla ludu pracującego na roli”, „Organ KPRP pośw ięcony sprawom ludu pracującego na w si”, „Organ KPP pośw ięcony sprawie chłopskiej”. W ydawana była nielegalnie przez Cen­ tralną Redakcję przy w spółudziale Centralnego Wydziału Rolnego początkowo w nakładzie 3 tys., a następnie 4— 5 tys. egzem plarzy40. Na jej łam ach dom ino­ w a ły sprawy w si ze szczególnym uw zględnieniem robotników folwarcznych. Centralna Redakcja współpracowała z Centralną Redakcją Kom unistycznego Związku M łodzieży Polskiej przy redagowaniu „Towarzysza” (1922— 1936), or­ ganu KZMP, w ydaw anego nielegalnie w nakładzie 2— 3 tys. egzemplarzy. Ra­ zem z O kręgowym K om itetem KPRP Centralna Redakcja w ydaw ała organ Kom itetu W arszawskiego „Sztandar K om unizm u” (1919— 1924), w nakładzie ok. 4 tys. egzemplarzy, oraz w spółuczestniczyła w w ielu nielegalnych w yd aw ­ nictwach środowiskowych, terenow ych i obcojęzycznych KPRP. Rów nolegle zajm owała się w ydaw nictw em nielegalnych broszur, ulotek, odezw itp.

Zakończenie działań w ojennych, zniesienie stanu w yjątkow ego i uchw alenie konstytucji marcowej stw orzyły w arunki um ożliw iające po dw uletniej przerwie rozw inięcie produkcji w ydaw niczej. Nie m ożna było w praw dzie w ydaw ać le­ galnie pism partyjnych, dlatego partia kontynuow ała sw oją konspiracyjną dzia­ łalność w ydaw niczą. Pow stała jednak m ożliwość w ydaw ania legalnej, kryptopar- tyjnej prasy kulturalno-ośw iatow ej, spółdzielczej, obcojęzycznej, zw iązkow ej, która redagowana była z inspiracji Centralnej Redakcji KPRP. W ścisłym zw ią­ zku z Centralną Redakcją poszczególne w ydziały КС prowadziły w łasne legalne w ydaw nictw a, jak np. Centralny W ydział Rolny, który redagow ał i drukował w iele tygodników . Początkowo w ydaw ał on w W arszawie dla bezrolnych i m ało­ rolnych tygodnik „Skiba” (1921). w nakładzie ok. 3 tys. egzem plarzy, następnie w ydaw nictw o przeniósł do Krakowa, gdzie drukował nadal tygodnik społeczno- --oświatowy dla ludności w iejskiej, pod now ym tytułem „Orka” (1921), w nakła­ dzie 3 tys. egzemplarzy, po czym znów zm ienił tytuł tygodnika na „Pług” (1923— 1924), który ukazyw ał się w nakładzie 3—4 tys. egzemplarz}'. W późniejszym okresie nakłady legalnej prasy kapepowskiej dla wsi dochodziły do 10 tvs. egzem plarzy (jak np. „N iw y”) 41.

Po pow staniu Związku Proletariatu M iast i Wsi, działającego w latach 1922— 1925, Centralna Redakcja skoncentrow ała głów ne sw oje w ysiłk i na pracy w y ­ dawniczej na użytek tego związku. Organem ZPMiW została „Trybuna Robot­ nicza” (1922— 1924), w ydaw ana legalnie w nakładzie 3,5 tys. eg zem p la rzy 12. Przez cały okres działalności KPRP prasa z nią związana rozwijała się

nie-40 CA КС PZPR, mf 1/1 i m f 1/2; W. Dąbrowski, op. cit., s. 129; H. M alinow­ ski Program i polityka rolna K PR P, s. 71.

41 R. Jabłonowski Wspom nienia 1905—1928, W arszawa 1962, s. 322—328;

F. Św ietlikow a Kom unistyczna Partia Robotnicza Polski 1918—1923, s. 87—88;

H. M alinowski, op. cit., s. 279—280; J. Paczkowski Prasa polityczna ruchu

ludowego (1918—1939), Warszawa 1970, s. 65.

42 M. Krych, op. cit., s. 25; K. Dolindowska, A. Halaba W y d a w n ictw a Polskiej

6 0 A l i n a S ł o m k o w s k a

Ryc. 4. P ierw szy num er pism a K P P „K oszary” z p aź d ziern ik a 1928 r.

ustannie, zarówno ilościowo, jak i jakościowo. W 1918 r. KPRP posiadała trzy pisma, w 1919 r. piętnaście; tylko wT 1920 r. w związku z w ojną i m asowym i aresztami nastąpił znaczny spadek produkcji w ydaw niczej, w następnych latach jednak ilość pism system atycznie wzrastała. W 1923 r. partia dysponowała 73 tytułam i. Łącznie w pierwszym pięcioleciu KPRP uruchomiła ponad 150 tytu­ łów 43. Centralne organy partyjne z tego okresu, jak „N ow y Przegląd”, „Gro­ m ada”, „Towarzysz”, przetrwały do roku 1936 i przestały się ukazyw ać jeszcze przed rozwiązaniem K om unistycznej Partii Polski. „Czerwony Sztandar”, acz­ kolw iek rzadko i nieregularnie (w latach trzydziestych po kilkanaście numerów), ukazyw ał się do 1938 roku. Prasa KPP nie m ogła oczyw iście m ieć takich na­ kładów, jak prasa legalnych partii politycznych. A le kryteriów w artościujących tę prasę nie można uzależniać od w ysokości nakładów.

Prasa, kolportaż i w y d a w n ic tw a K PP na Kielecczyźnie ₆₁

Trzeba podkreślić, że gdy centralna prasa zaczęła docierać w teren, równo­ leg le na jej łam ach ukazyw ały się korespondencje ze w si, w tym i z K ielec­ czyzny, oraz zakładów pracy tego regionu.

3. F U N K C JE P R A S Y K P R P I K P P . K O L PO R T A Ż

Prasa K PRP była kontynuacją pism SDKPiL i PPS, a m. in. „Naszej Try­ buny”, „Czerwonego Sztandaru” SDKPiL i „Głosu Robotniczego” PPS-Lewicy, tak pod w zględem treści, szaty zewnętrznej, jak i środków technicznych. Pre­ zentow ała ona program broniący interesów w szystkich najbardziej biednych i uciśnionych w warunkach ustroju kapitalistycznego, w którym w ładzę spra­ w o w a ły klasy posiadające. Propagowała m arksistow sko-leninow skie założenia partii k lasy robotniczej, bezrolnych chłopów i mas pracujących oraz hasła rew o­ lucji socjalnej. Oprócz roli inform acyjnej, propagandowej i agitacyjnej spełniała w ażne funkcje organizacyjne.

Zadania organizacyjne prasy KPRP były liczne i różnorodne. Po długotrwa­ łym okresie trzech zaborów prasa w ogóle była jednym z najbardziej skutecz­ nych czynników integrujących społeczeństwo polskie. Prasa KPRP uczestniczyła szczególnie aktyw nie w tym procesie. Poniew aż pow stała w łaśn ie w chw ili od­ zyskania niepodległości, już od sw ych narodzin przeznaczona była niejako do niw elow ania w ytw orzonej w warunkach zaborów wTielokierunkow ości dążeń rew olucyjnego ruchu robotniczego. Zjednoczenie SDKPiL i P P S-L ew icy nało­ żyło na nią obowiązki integracyjne w obec ruchu robotniczego, zarówno na polu polityczno-ideologicznym , jak i organizacyjnym . D elegalizacja KPRP zepchnię­ tej do podziem ia zw iększyła zadania organizacyjne prasy, która stała się w no­ w ej sytuacji zasadniczym spoiwem partii. W warunkach nieustannych represji prasa KPRP była tym cenniejszym , trw ałym i m aterialnym środkiem w ięzi, świadczącym , że partia żyje, działa i rozwija sw oją pracę. Stanow iła ona rów ­ nież dogodny środek transm isji do bezpartyjnych i skuteczne narzędzie organi­ zacji i m obilizacji mas nie zorganizowanych w okół haseł głoszonych przez par­ tię. W potocznym słow nictw ie partyjnym w ydaw nictw a nazywano często „lite­ raturą” lub „bibułą” i określenia te przetrwały do okresu okupacji hitlerowskiej. Likwidacja legalnej prasy niezw ykle utrudniła działalność w ydaw niczą i spo­ tęgow ała stopień niebezpieczeństw z nią związanych. Spow odow ała częste zm ia­ ny tytu łów i ich krótkotrwałość oraz w praktyce uniem ożliw iła periodyczność i rów nom ierność produkcji prasowej. Gdy zm niejszała się ilość tytułów lub gdy spadały nakłady, zw iększała się liczba korzystających z pojedynczych egzem pla­ rzy. KPRP bow iem w niektórych, krótkich okresach m ogła dostarczać na orga­ nizow ane m anifestacje naw et pełne furm anki sw oich w y d a w n ic tw 44. Czasami zaś partia praw ie w ogóle nie dysponowała prasą. Jakkolw iek w takich okresach KPRP rozw ijała inne form y m asowej agitacji, to jednak zaw sze brak w ydaw ­ nictw b ył dla partii n iezw ykle bolesny. D ziałalność w ydaw nicza prowadzona w w arunkach konspiracyjnych absorbowała w ie le w ysiłk u i związana była z licznym i ofiaram i. Najczęściej nielegalna prasa stanow iła żelazny dowód rze­ czow y w e w szelkich procesach w ytaczanych kom unistom . K onfiskaty, niszcze­ n ie sprzętu w ydaw niczego, procesy — nie odstraszały od prowadzenia dalszej działalności.

62 Alina Slomkowska

Przygotowaniem , zaopatrzeniem i zabezpieczeniem drukarń, przesyłaniem matryc, kolportażem przez granicę i po kraju zajm ował się Centralny Wydział Techniczny, czyli Centralna Technika. Zaangażowała ona specjalnych członków partii, których w yłącznym zadaniem było rozwożenie w ydaw nictw partyjnych. W 1919 r. zatrudniała 5 kolporterów. Do okręgów dostarczała tysiące egzem ­ plarzy prasy i jeszcze w ięcej o d e z w 45. Przewozili oni w ydaw nictw a centralne przeważnie na sobie i dlatego potocznie zwani byli „dromaderami”. Stopniowo zwiększała się liczba kolporterów Centralnej Techniki. Niezależnie od kolporte­ rów, w ydaw nictw a partyjne przewozili kurierzy i łącznicy, wśród których zre­ sztą nie zawsze był zaznaczony w yraźny podział kompetencji.

Stopniowo rozbudowano zasięg i form y kolportażu, który obejm ował za­ równo w ydaw nictw a legalne, jak i nielegalne. Na ogół wśród kolportowanych przez KPRP w ydaw nictw dom inow ały wów czas druki legalne zgodnie z dąże­ niem partii do w ykorzystania w szelkich jaw nych form działalności, a przede w szystkim w ydaw nictw a firm ow ane przez Związek Proletariatu Miast i Wsi oraz prasa w języku żydow skim .

Centralna Technika dostarczała w tym czasie system atycznie w ydaw nictw a partyjne do punktów dowozu znajdujących się w W arszawie, Łodzi, Radomiu. W łocławku, Ciechanowie, Częstochowie, Krakowie, Lwowie, Wilnie, B iałym ­ stoku, Siedlcach, Poznaniu, Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku. Często­ tliw ość w yjazdów do niektórych punktów zwiększono do sześciu razy w m iesią­ cu 46. Odezwy rozprowadzano bezpłatnie w miejscach publicznych zgromadzeń i rozrzucano na ulicach w czasie m anifestacji lub akcji strajkowych. W gorących sytuacjach napięć politycznych Centralna Technika w ciągu kilkunastu godzin od otrzymania rękopisu dostarczała na m iejsce akcji tysiące odezw. Okres od przyjęcia m ateriałów prasowych do druku do przygotowania dla ekspedycji trw ał 3— 15 dni. a przekazanie całych nakładów na m iejsca przeznaczenia trw a­ ło dalsze 3— 6 d n i47. Przy prym ityw nych maszynach drukarskich, jakimi partia dysponowała, i m ożliwości pracy ze w zględów konspiracyjnych w określonych godzinach, aby w ykonać zadanie w term inie jak najkrótszym, pracowano n ie­ kiedy w warunkach w yw ołujących u drukarzy krwotoki z n o sa 48. Część prasy rozsyłano legalnie za pośrednictw em przesyłek pocztowych na adresy pryw atne posłów, do bibliotek, redakcji gazet, robotniczych związków zawodowych, in­ stytucji ośw iatow ych, a także za granicę. Część w ydaw nictw rozsyłano na w ieś. Partia w ykorzystyw ała ok. 1100 adresów w ie jsk ic h 49. N iekiedy w ydaw nictw a partyjne pakowano w w yprodukow ane specjalnie do tego celu koperty firm ow e z nadrukami nie istniejących przedsiębiorstw handlowych lub reklam owych 50. Centralna Technika prowadziła również kolportaż legalnych i półlegalnych

45 Sprawozdanie z Rady P arty jn e j zw ołanej w połowie lutego 1919 r., s. 16— 17.

46 CA КС PZPR, KPP iSSOv-S, t. 4 (Centralny W ydział Techniczny. S p ra w o ­

zdania), k. 2.

47 CA КС PZPR, K PP 158/Х-8, t. 4 i k. 2; M. Meglicka Prasa K P R P 1918—

1923, s. 118—119.

48 E. Zajączkowska Drukarnia K P P w Warszawie, „Z pola w alk i” 1958,

nr 4, s. 335—337.

49 CA КС PZPR, KPP 158/Х-8, t. 4, k. 2.

Prasa, kolportaż i w y d a w n ic tw a K P P na Kielecczyźnie 63

czasopism kulturalo-ośw iatow ych, prasy środowiskowej i obcojęzycznej, które w ydaw ały przeważnie centralne w ydziały КС przy współudziale lub razem z Centralną Redakcją. Całokształt działalności Centralnej Techniki, podobnie jak i Centralnej Redakcji, prowadzony był przez cały okres dwudziestolecia przy ścisłej współpracy i pod kierunkiem sekretariatu i Biura Politycznego Kom itetu Centralnego. Praktycznie sekretariat kierow ał bezpośrednio Centralną Techniką.

Najniższym ogniw em partii były koła podlegające kom itetom dzielnicowym i okręgowym . W kom itetach okręgow ych praca techniki zorganizowana była na wzór Centralnej Techniki. Granice okręgów pokryw ały się początkowo ze sta­ rym podziałem gubernialnym i niezupełnie odpow iadały obszarom utworzonych wojew ództw . W latach 1918— 1920 K PRP obejm owała sw ym zasięgiem głów nie teren b. Królestwa Polskiego zorganizowany w dziewięć okręgowych kom itetów, które w późniejszych latach nazwano obwodami. Różniły się one tym od SD K PiL-ow skich organizacji terenow ych, że ogarniały siecią organizacyjną tak­ że w sie i m ałe m iasteczka 51.

Problem y prasy partyjnej były om awiane szczegółowo na II Zjeździe KPRP (19 IX— 2 X 1923), co znalazło swój w yraz w dyskusji, przyjętych w nioskach i uchwałach 52. Określały one funkcję i rolę prasy partyjnej oraz jej miejsce w życiu organizacji. Podnosiły konieczność rozszerzania grona w spółpracow ni­ ków redakcji przez pow ołanie korespondentów robotniczych i stworzenie na łamach prasy specjalnych stałych działów korespondencji robotniczych. Polecały organizowanie system atycznych kam panii propagujących w ydaw nictw a par­ tyjne w form ie „tygodni prasy:’ itp. Zobow iązyw ały każdego członka partii do czytania i kolportażu prasy oraz w erbow ania stałych jej odbiorców wśród sym ­ patyków i nie zorganizowanych. Polecały stworzenie w w iększych ośrodkach sam odzielnych pism lokalnych w oparciu o m iejscowe siły i środki przy pomocy Centralnej Redakcji i Centralnej Techniki. U chw alony na II Zjeździe statut KPRP pow oływ ał w kołach partyjnych specjalnych funkcyjnych kolporte­ rów 53.

II Zjazd KPRP m iał decydujące znaczenie w dziejach kom unistycznej prasy w Polsce, gdyż podniósł jej rangę i uczynił ją jedną z podstaw ow ych form pracy partii. Jako nieodłączną część składową prasy kom unistycznej ustanow ił działy korespondencji robotniczych. Każdego członka partii uczynił kolporterem.

51 F. Św ietlikow a Z badań nad strukturą organizacyjną K om unistycznej Par­

tii Robotniczej Polski w latach 1918— 1923, „Z pola w alk i” 1959, nr l , s . 32—33;

J. Piasecka, J. Auerbach Stan organizacyjny K P P w latach 1929—1933, „Z pola w alk i” 1S65, nr 1, s. 48—51.

52 W swoim referacie o zadaniach KPRP na wsi T. Dąbal stw ierdził: „Musimy

w najbliższych m iesiącach po prostu zalać w ieś powodzią naszej literatury [...]. N aprawdę cały kraj w inien być zasypany naszą bibułą i trafić ona winna do najdalszej w si w e wszystkich trzech zaborach. Przy tym nasuwa mi się drobna, lecz ważna uwaga, a m ianowicie na wszystkich naszych broszurach i odezwach chłopskich należy umieszczać w końcu słowo: „Przeczytaj! Poucz drugich! Podaj dalej!” (P rotokoły II Zjazdu K om u n i­

stycznej Partii Robotniczej Polski (1923), ,,Z pola w alk i” 1959, nr 4, s. 118—

119; II Z jazd K om unistycznej Partii Robotniczej Polski, W arszawa 1968, s. 443—444).

53 Protokoły II Zjazdu K P R P (1923), „Z pola w alk i” 1959, nr 4, s. 167—168;