PRACE li.A.UKOVE AIUDI!KU EKOJIJOMIC Z!TEJ VE

PRACE li.A.UKOVE AIUDI!KU EKOJIJOMIC Z!TEJ VE

VROCLAV:IU

Nr 285

Statyetyka-ekonoa.tr~a

Marek Va1eaiak

POJJCIE, KLASYFIKACJA I VSKAMKI PODOBIÓS'IYA STRtJK'nJR GOSPOD.&RCzrCH

1.

Poj!oie struktury

1984

Badaa.ia etruktura1ne

na ~tks~

eka1t

rompoczt~Y

ait v pierwszej

polo~e XX ~ekv,

k.iedy pojtcie to

wprovad!a~l

do teo- r i i ekonOid.i po1.:1tyczaej E. Vap-.nn v pracy [32] 1 • Jrnlw1'n•cyj- ny okres praypadl

Da

1ata pitódzieei,te .:1

azeaóds.:J.ee~te,

• znal.azl.o to

vyras

v v.:J.e1u pracach zarówno teoretycsnych, jak i a11pirycznych, gl.óVD.ie Jednak u ekonOII.ie tóv zaohodaich

[ 1 ;

9;

14; 17; 23; 24]. V Poleca do

bard!łliej

znanych

posycj~

v

sakre-

sie

badań

etruktura1nych

na1ełlft.

prace A. Jtarpióak.iego

[

10], J.

Lia.ikie~cza

[15; 29], s. Marc.:1D.:1aka [18; . 19], B. ^M.iDoa [20; 21 ], J. Tobara

[

31] oraz L. Zachera

[

34].

Na

vie1oś6

def.:1D.:1cji struktury -

różni,cych

sit •itdzy eo-

bę

-

wskazują

•· in.: M. Strihaf'ka w pracy [ 27],

przedeta~ająo

chronologiczny rozwój poJtcia, z.

^Sz~1a

^{w pracy} [30],

uj.ując

w skrócie roz•a.:J.te defiDicje struktury, oras

·

autorka pracy [11],

stwierdzając, że

•uderza Die tyle

i1oać

badaozy

zaj.ujących

sit tym zagadDieDiem, ile

różnice

w defiDicjach i to v zakresie tej samej dyacyp1iny•. V

z~ązku

z tym autor

podjąl.

jeszcze

jedną próbt~

apojrzeDia na to zagadDieDie.

ZIUiierzeDiem autora v tej

części

artykul.u je·et -

na

podeta- wie def'iDicji

różnych

autorów, uznawanych powszechnie

!łl&

repre- zentatywne -

określeDie

warunków

umoż1iwiających

powatanie struktury.

Na

początku rozważań

autor chcial.by

podkreś116, że te~iD

•etruktura• - charakter interdyscyplinarny, Die ma

więc

po- trzeby odmiennego ujmowaDia etruktury przez

różne

dziedziny ba-

1 _Por. [27, s. 55].

poj~o~a

struktury.

N~e

wydaje

się w~fc

celowe jej definiowanie, poniewd nie aa r6micy

llliędzy

ogólnym pojtciem struktury a po-

jfciea struktury gospodarczej. Przymiotnik "gospodarcza" wska- zuje, JakieJ afery

dzi~alności

ludzkiej dana struktura dotyczy.

Jest to struktura pojaowana tak samo jak w innych dziedzinach nauki, ty1.ko :te odnosi

się

do afery ekonomiolUlej /gospodarczej/

działalności

ludzkiej, czyli :te dotyczy gospodarki narodowej i przelilian w niej

zachodzących.

Na wysOkim poziomie abstrakcji

poa~usujemy się pojęciami,

którya cztsto nie odpowiada :taden

istniejący

obiekt. Dopiero w procesie poznania,

uchylając

kolejne

za~o:tenia, konkretyzując

pojtcia abstrakcyjne, otrzyaujemy sytuacje bardziej realietyoz- ne. Prowadzi to zwykle clo rezygnowania z

pe~nej

inforaacji o

interęaujących

nas zjawiskach. Mury wówczas clo

ape~nienia

trzy zadania._ Pierwsze z

nich

odpowiada tworzeniu

pojęcia

struktury, drucie aprovadsa

eię

do odpowiedzi na pytanie, czy konkretna sytuacja /obiekt badania/ mo:te

by6

przyporJSilclkowana ustaloneJilU pojtoiu, trzecie - po uzyskaniu

twierdzącej

odpowiedzi na py- tanie drucie - polega na przedstawieniu obrazu badanej struktu- ry w forwda aierzalnej /w

uj~ciu ilościowym/.

V wyniku

tych trzech kroków otrzyaujeay

ilościowy

obraz struktury, która

aoże by6

w tej forwie poddana badaniu statys- tyczno-ekonoaicSDeau.

Obecnie

przy~~pimy

do realizacji

p~ervazego

zadania, po-

legającego

na próbie stworzenia

pojęcia

struktury. Postaramy sit vyazczec61Di6 warunki

uzasadniające

nazywanie

jakiejś

kon- strukcji

^struk~.

Pierwasy warunek, co do którego w zasadzie wszyscy autorzy definicji

aę

zgodni, przyjwuja

następujące

brzlllienie: struktura

jest to oa2o,6, która sk2ada sit z elementów. Aapekt ten

uvzględ- niają

w swoich definicjach m.in. A. Marohal [17, s. 77] ,

2 według

którego • struktura to · elementy pewnej

calości

•, J. Piaget [ 24, e. :)4]- •struktura aa[•••] charakter

całości[

••• ] , struktura

nie~tpliwie

utworzona jest z elementów", o. Kfn

i

P. Pelikan [13, s. 21]- •struktur,

~adu tworzą

elementy, z których ak2a-

2 cyt.

sa

M. Strihafk4 [27,

s.

59].

39

da

ai.ę układ•, J.

Tober[31, •· 24]- •struktura[ ••• ] j e s t [ ••• ]

określoną calością zbudowaną[

••• ] z

określonych

elementów•,

J.

Lisikiewiez [ 29, •· 16]- •struktura obejiiiUje zesp6l eleaen- t6w

tworzęcych caloś6•.

Drugi

warunek sprowadza

się

do tego,

~e

struktura obrazuje system wewnttrznie

upor~dkowanych

i ap6jnyoh

za1eżnośei mię­

dzy elementami badanej

calości

oraz

lld.ędzy

poszczególny.i ele- mentami a

całością. Zależności

te, zwane prawami

składania,

na-

daję calości

cechy

różne

od cech elementów. Takie

ujęcie

- ogól- nie mówiąc- reprezentują: J. Akerman [1]3, który stwierdza, ~e

"pojęcie

struktury odnosi

się

do

związku aiędzy częściami

danej

całości,

a tRk*e

związków aiędzy

tyai

częściaqi

a

oalośoią•,

J.

Pia«et [ 24, s. 34],

pis~c, ~e

•struktura

niewątpliwie

utwo- rzona jest z elementów, ale te

są podpor~dkowane

pravon cechu-

jącym

system jako taki; owe pra-,

z~e

prawami

składania,

nie

dają się sprowadzić

do

łąc~cych kojarzeń,

lecz

nadają calości

jako takiej

właściwości

zbioru

odrębne

od

właściwości

elemen- tów•, S.A. Chejnman [6, a. 134] 4 - według którego •struktura charakteryzuje

wewnętrzną budowę

systeau, jego aklad - podsys- temy

r6~nych

atopni i

części

je

tvor~ce, wap6lza1e~ność

i pod-

porządkowanie

tych

składowych części,

ich

więzi ~unkcjonalne

i liniowe" czy

te~

inni przedstawiciele, jak o. Kfn i P. Pelikan [ 1J ] , A.

Karpiński

[10] oraz J. Tober [31].

Z kolejnego warunku wynika,

~e

struktura jeat

pojęciem względnym 1

stanowi

pewną zamkniętą ca.lość znaczeniową. Względ­

ność pojęcia

struktury najlepiej

określa

cytat z

książki

B. Min- ca [ 20,

s.

9J] :

"Każda

struktura jest

makrostrukturą

wobec swo- i ch

części

i

mikrostrukturą

w stosunku do struktury, której

część

stanowi. Mikrostruktury

posiadają względną samodzielność

,.,obec makrostruktur,

są

im jednak

w jakiś

sposób

podporządkowa­

ne". Struktura jest

zamknięta v

tym sensie,

że przyna1e~ne

jej

przekształcenia

nie

vychod~

poza jej granice, lecz

wytwarzają

elementy zawsze

należące

do struktury i

zachowujące

jej prawa.

Gdybyśmy

w tym miejscu przerwali nasze dywagacje, musieli-

byśmy stwierdzić, ~e

struktura

ma

obarakter statyczny,

czy1~

3cyt. za M. Strihafką [ 27, s. :;6].

4

_T-że,

a. 64.

*•

^{~· ~e~a}

sit w czasie.

~ozase•

tak

~·

jest. Dynaaiza zapewni.a

sit~

struktura. przez tzw. syate•

przekaztal.ceń,

kt6ry znalas1

najvlaśoivaze odzwierciedl•~•

w

de~inioji

J. Piageta [24, •· JJ],

^vedłu«

kt6reso •struktura Jest syste•e•

przekształ­

ceń,

który Jako ayate• · •a swoje prawa /przeciwstawne

vLaśoiwoś­

cio. posiadany. przez ele•enty/ i utrzywuje

się

lub vzbo«aca dzitki a . . . J

~e ~vyoh przekasta1ceń•.

Struktura jest

vit~o

sys- te•e•

przejściowya, ~ieniający. się

w czasie, a proces zaoho-

d.:ącyoh

w

~ej

prseman tworzy

ca.lość

dzitki

pewne~ związkowi zale~ości,

który sprawia,

~e

•nowa- struktura

~e mo~e powstać

w oderwaniu od •starej•.

V1aś~e

ruch w czasie poszczególnych ele . . nt6v

oa1ości, zachowujących VZ«lędną

aamodzielnoaó, prowa- dzi do c.i.an w

•istniejących"

strukturach i do powstania •nowych"

struktur. Struktury dynamiczne

eą

zarówno •ustrukturowane",

jak

i

•atrukturująoe•, sd~ działalność •atrukturująca" mo~e polegać vyl.ącznie

na ayateme

przekszta.lceń.

Nie twierdzt,

~e

przedstawione

warunki dotyczące

prawid1owe- go pojmowania

^{struk~ są}

ostateczne i

~epodva~alne.

Autor .1•dnak

uważa,

:te takie

uJt~cie proble~

zaspokaja

realizację

poatavioneso celu pracy.

Dru«i.e zadanie - jak pamitta8Y - wy.aga.lo odpowiedzi na pytanie, esy konkretna sytuacja mo:te

być przyporzędkowana

uata- lODe.u

pojt~ciu

struktury. V ewoich rozwa:taniach

poa1użymy się

przyk.lad••• NajpierW

nal.e~y odpowiedzieć

na pytanie, jakiej dziedziny

/a~ery dsialalności

ludskiej/ badana struktura

będzie dotyczyć. Naszą UW&«t'

skoncentrujemy na strukturze gospodarczej.

Po

ot~aniu

odpowiedzi

należy dokl~e określić,

co rozumie-

•y przez

ca.lośó

w a:ferze «ospod.arczej, oraz

wyodrttbnJ.ć

jej ele- . . nty.

Kontynuując przykład

z&klad . . y,

że calością

jest prze- mya1

bfdący

dzia.le• «eapodarki narodowej., elementami

zaś

- gru- py ga.lfZi prze.yalu. Ten etap konkretyzacji nie precyzuje spo- sobu badania struktury, czyli - inaczej

mówiąc

- te«o, co chce-

my

w niej

badać. Maay

wito dwa zapdni.enia: jaki problem struk- tury goepodarozej chcemy

badać

i jaki zesp61 cech /cecht/ nale-

ży przyjąć,

lteby proble•

rozetrzygnąć. Załóżmy,

:te obceary zba-

dać atrukt~ gal,ziową

przemya.lu,

przyj~jąc

jako c•ch• jeden z

naattpuJącyoh

merni.kóv [JS, s. 15]:

-

wielkość

produkcji,

l.iczbę

zatrudnionych,

wartość środków trwałych.

61

I zadanie

tworze~e poj~cia

struktury

11

konkretyzacja dziedziny której struktura dotyczy

,... l

okree1enie

^cal.ości

wybrany prob1em

GI

struktury l

5 e1emeoty cal.o,ci

1i

!ł

~

zespól. cech

~

/cecha/

przyj~-

tych w badaniu

11

przedstawie~e

struktury pod

wzs1ędem i1ościowym GI

1

~ 1oka1izacja struktury w czasie

1i i w przestrzeni

N

~

l

~

~

zebranie danych statystycznych z materia1.6w

źródl.owych

Rys,

1,

Schemat

postępowania

w badaniach struktura1nych

Na t,.. etapie

•o~emy zakończyć

drugi krok konkretyzacji po-

Jęcia

struktury.

Zadanie trzecie polega na przedstawieniu obrazu badanej struktury w rormie mierza1nej /w uJtciu

ilościowym/.

Wymaga ono usytuowania badanej struktury w czasie i w przestrzeni.

Przyjlaij.y,

że

chcemy badaó

podobieństwo

struktury

gałfZiGvej prze•ysłu

w 1980 r. w przekroju województw. Po zlokalizowaniu struktury ostatnim etape• przed

przystąpienie•

do jej badania jeat zebranie odpowiednich danych statystycznych.

Obecnie przedstawimy r-owy aohe•at opieaneso

poat~povania

/rys. 1/.

2. K.lasy!ikacja struktur gospodarczych

Omawiając pojęcie

struktury

atwierdziliś.y, że

stoauje

się

je

we

wszystkich dziedzinach

badań,

a

więo że

• • ono charakter interdyscyplinarny. Z tego

względu

struktury

możemy

sklaayfiko-

-ć zależnie

od rodzaju nauk, w których one

występują,

na: ma- tematyczne, rizyczne, ohe•iczne, psychologiczne, socjologiczne, ekonomiczne /gospodarcze/ itd.

Widzimy,

^że

dopiero konkretyzacja

^pojęcia

struktury pozwa- la

sklasyfikować

je z

różnych

punktów widzenia. Zgodnie z tema- tem

artykułu

dalsze

rozważania

o klasyfikacji

będą dotyczyć

struktur gospodarczych,

chociaż

niektóre z podanych

podziałów mo~ odnieść także

do innych dyscyplin badawczych.

Główny.

problemem klasyfikacji struktur gospodarczych jest -

według

autora - ich

podział

z punktu widzenia atopnia

złożo­

ności

badanego zjawiska na atruktury proste i

złożone.

Podsta- wova

ró~nica między

nimi sprowadza

^się

do tego,

^~e

struktury proste opisuje

się

za

pomocą

jednej cechy, natomiast struktury

złożone

za

pomocą zespołu

cech. Ze

względu

na charakter cech

opisujących wyró~niane

struktury gospodarcze

możemy wyodrębnić wśród

struktur prostych i

złożonych

struktury addytywne i struk- tury

pozostałe.

Przedstawione dwie klasyfikacje struktur

możemy przedstawić

w postaci schematu /rys. 2/.

Stwierdziliśmy

uprzednio w jednym z postulatów,

że

struktu-

ra Jest

całością składającą się

z element6w

połączonych

z

sobą według

pewneJ zasady /np. przez ich dodawanie, jako

średnia

63

arytmetyczna

ważona ~tp./. Korzystając

z

poj9c~a

atruktury,obec- nie

przedsta~my

/w spos6b

sforma~izowany/ dokładniej

podany schemat.

/ t niktury

~

addytywne

pozosta~e

pierwotne ~ wt6rne /udziuowe/

Rya. 2. Schemat

Uaayt'~kacj~

struktur

Strukturę prostą możemy przedsta~ć

w postaci wektora ob- serwacji:

gdzie: i - numer obiektu

~ub

momentu czasu, r -

~iczba e~ement6w

struktury,

k

=

^{1,2, •••}

^,r,

k - numer

ak~adndka

atruktury, •

( 1 )

Pi,k -

udz~a~ ~ub wartość

k-tego

ak~adndka

w strukturze

ob~ektu

i.

Wśród

struktur proatyoh addytywnyCh

wyr6•~a •~9

etruktury pierwotne oraz wt6rne /udzia2owe/. W strukturach tych

ca1ość

otrzy.uje

się

przez

po2ączenie wartości

ich

sk~adndk6w

opera-

cją

dodawania.

Strukturą pierwotną

nazywa.y

taluł,

kt6rej war-

tości nawiązują bezpośrednio

do istoty

mater~a~eJ ~ub ~ogicz­

neJ cechy przyJ\'tej do Jej opisu. Struktura wt6rn.a

/udziałowa/

powstaje przez

traneformację

struktury pierwotnej.

Strukt~ udziałowa

odzaaoza ait tya, te auaa

udziałów

akladn1kóv atruktury v

calości

vynoai 1 lub 100,

jeś1i

wyrazi- my

ją

v procentach. Dla atruktury tej prawdziwe

eą

relacje:

(2) oraz

(1~)

( 3)

Calość

v atrukturach pozoatal.ych - zapis

(

1 ) - otrzywaje ait v

wyniku

akladania

wartości

jeJ ele•entóv

/wyjaśniJ~, ~·

operacja akl.adania nie jest dodawanie•/. Inaczej

1116wiąc,

v ty.

wypadku atrukturf

r;oapodarczą

opiauje ait za

po.ocą wskaźnika

re1atyvner;o, a nie jak

atruktu~ addyt~

- za

po•ocą wskaźni­

ka abaolutner;o.

Przykład

. . struktury prostej addytywuej

•o~e być

struktura zatrudnienia wedlur; grup «altzi.

przemysłu

v województwie jele- nio«6rakt. v 1980 r.

[2S,

s. 178]:

a/ b/

1/

przemysł

pa1iwovo-ener«etyczny 10246 10,6'5

2/ prze111yal 111etalurgi.czny 63 o,o7

3/ przeJSyal. e1ektro.aazynovy 17292 17' 97

4/ prze111yal che•i.czny 7286 7,'57

5/ prze•ysl •inera1ny 14173 14,73

6/ prze•ysl drzevno-papi.erniczy 7177

7,46

7 l prze•yal. 1ekki JJ.314 )4,62

8/

przemysł spożywczy 398'5

4,14

9/ pozostale «altzi.e przemyal.u 2686 2,79

0«6.lelll 96222

100,00

a - struktura pi.erwotna /w osobach/

b - struktura wtórna /w

~/.

Przykl.ade111 zae struktury prostej pozoatalej

111o~e być

struk- tura

wydajności.

pracy wedl.ur; grup

gal.ęzi przemysłu

w wojewódz- twie jeleniogórski• w 1980 r. /•i.erzona

produkcją g1oba1ną

na 1 zatrudnionego v ty a. z .l/ [ 28] :

1/ przemyal. pa1ivovo-ener«etyczny 2/ przemyal. -ta1ur«1czny

3/ prze111yal elektro.aazynovy

977,'5

41.5,8

4/

przemysł

chemiczny

.5/

przemysł ~era~y

6.5

6/ prze.yal drzewno-papierniczy

7/

przemysł ~ekk~

8/ prze.-ysl spo:tyvczy

612,4 31.5,7 491 ,o 471 ,.5 777,2 9/ pozostale

gal~z~e przemysłu

221,2

Ogółem

.510,6

Og61na vydajnoa6 pracy w ty. województwie wynosi .510,6 tys. zl i jest

wypadkową /średni~ arytmetyczną ważoną/

vydajno,oi pra- cy

poazczeg6~ych

srup

salęzi prze~slu.

Struktury

zlo~one można przedetawić

w postaci . . oierzy ob- serwacji:

gdzie:

~

= ^{1,2, ••• ,n;}

Prn

~

~

- ko1ejny numer cechy, n - 1iozba cech,

pozostale oznaczenia bez zmian.

( 4)

Struktury zlo:tone addytywne /pierwotne, wtórne/ opiauje

aię

za

pomocą

n

wskaźników

abso1utnych, czy1i - inaczej

mówiąc

-

są

one

połączeniem

n struktur prostych przedstawionych w po- staci wektora obserwacji (1).

Struktury zlo:tone pozostale opiauje

się

za

pomocą zespołu

n

wskaźników

re1atywnych, a struktury

złożone

mieszane za po-

mocą wskaźników re~atyvnych

i abso1utnyoh. Struktury

złożone są więc

macierzami

składający.! się

z n struktur prostych;

w strukturach

złożonych pozostałych połączenie

obejmuje n struk- tur prostych

pozostałych,

a struktury

złożone

•ieazane

s~

agrega-

cją

n struktur prostych addytywnych oraz

pozostałych.

Spośród

struktur gospodarczych dotychczas jedynie. struktury proste

udziałowe są chętnie

podejmowanym tematem badawczy., po-

zostałe

z nich

nato•~aat

nie

zainteresowały

w

v~ękazym

atopniu

badaczy tego probleDN

.

Obecnie

przystąpiary

do 0116rienia kolej-

nych

~aayfikacji

struktur gospodarczych.

Ze vzc1tdu na

atopień

a«regaoji

~

dezagregaoji badanych atruktur •oma je

podzielić

na

makroekon~ioaut

i mikroekono- miczne.

Makroatruktury·a2użą

do

określenia

relacji

zachod~cyoh

mi.tdzy ele . . ntami atruktury

opiauj~oywi

obiekty

~azyoh

rzt- d6w, w

przecirieńatrie

do •ikroatruktur, które

a.luą.

opisowi.

~sków wx•ttpuJ~cych

mitdzy

rieLkośoiald. odnoaząoywi

sit do obiektów

ni~azyoh

rztd6w. Na

p~lad

w

przemyśle układ-i

•a- kroatrukturalnymi

~

relaoje mitdzy poazcseg61nymi.

sałtziami

przemya2u, a uk.ladaai •i.kroatruktural.nymi - relacje mlfdsy ro- daajami przemyalu czy

srupami

wyrobów w poazozególnyoh sa.ltziach.

Ze vzcltdu na apoaób

vyra~ani.a

oeoh w badanych atrukturach

•oma je podsieli6 na mierzalne

/ilościowe,

kwantytatywne/ i niemieraalne

/Jakościowe,

kwalitatywne, opiaowe/.

StrYkturami mierzalnyai nazywamy takie, kt6ryoh ek.lad-•

wektora /aacierwy/ obaervacji

mo~.y

zapiaa6 w poataci liczb rzeozyriatyoh mianowanych /np. "' c, 1, aat., itp./, a struktu-

rami

niemierzalnyai - takie,

k~rych składowe

wektora /•acierzy / ob . . rwacji

~

aapiaane w poataoi

określeń

a2ovnych

/vyra~eń/.

O tym, ozy atruktura jeat mierzalna ozy

te~

nie, decyduje wów- cz . . . p61 cech /cecha/ przyjttyoh do badania danej struktury.

Nale~ poclk.reślić, ~

jeat riele apoeobów z-iany cech nieaie- rsa.lJJyoh na ai.erzalne [ ), · •· )O], trzeba Jednak wówcz . .

liczyć

ait z

catśoi~ atra~ inCo~cji.

V srillzku z tym,

~e

ele-nty atruktury

•osą

sit

r6~ć

ro-

dzaJ••• czaee• i •i•J•cem aweco wyettpovania, atruktury

•o~emy podzielić

na [16, a. '80.5]:

a/ rodzaj owe, b/ ozaaowe, o/ prze•trzenne.

Struktury rodzajowe

opisuj~ ilościowe

relacje

zachodzące

w danym csaaie i miejecu •itdzy elementami struktury

wyr6~a­

Jilcywi sit evoi.m rodzajem /np. atruktura

przemyału

wedluc «rUP

gałfzi,

atruktura Eatrudnienia wed.luc zawodów, wykezta.lcenia/.

Struktury czaaove

opieują

atoaunki

ilościowe między

elemen- tami atruktury

r6~1lcymi.

eit czaaem awe«<

występowania,

a jed-

nakovr-1 pod vssltdem •weso rod•aJu i lokalizacJi /np. struktu-

ra osaaova produkcJi cloba1nej w poazczeg61nych mieai,cach/.

67

Struktury przeatrseune opiauj'

rela~je ilośoiow.

aitdsy ele•entaad atruktury

r6~,~i

ait miejace• aw.go wyattpowa- nia, a takt.i a.-,.1 pod wzsltde• rodzaju i czaau /np. atruk- tura

zatru~enia ved~us

województw/ •

.1. Karpi.ń8ld

na podatawie dl.ugot'al.owyob obaervacji prooeau z•ian struktury prze.,-a.lovej

wyod~bnia

v pracy [10] trzy zaaad- Dicze typy atruktur goapodarosyoh:

a/ •onokul. turcnnt, b/ kompleksOWI\,

c/

komplekaową vyapecjalizovaną.

Podkreala on,

~e klas~ik.acja

ta •• charakter teoretycznego uogólnienia,

~adna

bovie• z vyadenionyoh przez nieso atruk.tur nie vyattpuje v praktyce v

zupełnie

czyatej poataci.

Struktura

•ono~turova

jest charakteryetyczna dla krajów /regionów/ alabo rozvinittych goapodaro:ao. Odznacza sit ona vy- aok.i•

udziałe•

jednej lub ldl.k.u ga.ltzi /zazwyczaj

prze.yału vy-

dobyvo-go/ v

całej

produkcji prze.,.aJ.ovej.

Struktura koaplekaova vyattpuje v krajach /regionach/

śred­

nio rozvinittych goepodarczo.

llyattpuJłł

w niej wazyatkie lub prawie vazyatk.ie

ga~ęzie

przeJIIYa.lu, od których zalelty novoczea- ny rozwój

·przemysłowy.

Przejecie od struktury •onokul.turovwj do ko..Plekaovej vyaasa intensywnych zmian v proporcjach aitdzy-

galęziovych

w

przemyśle.

Struktura kompleksowa wyspecjalizowana dotyczy krajów /re- gionów/ najbardziej uprze•ys.lovionych. Odznacza sit ona

si1ną specjalizacją

produkcji przeays.lowej

wewnątrz

sa.ltzi,

br~

oraz wyrobów,

nakierowaną

na

gałęzie

prze-,.a.lu

wytwarzające

i

przetwarzające wiedzę, wdra~ające

nowe technologie i najno-

wocześniejsze rozwiązania

naukowo-techniczne.

;}.

Vak.aźniki

oceny

podobieństwa

atruk.tur

Dotychczaa nie wypracowano zbyt bogatego zeatavu orygLnal- nych

wak.aźnik6w,

które

byłyby

charakteryetyczne dla

badań

podo-

bieństwa

atruktur zarówno w czaaie, jak i w przeatrzeni.

Klasyfikując poprze~o

struktury

podzieliliśmy

je na proa-

te oraz

z.lo~one,

te

zaś

na addytywne i pozoetaJ.e. T.n podzia.l

jeet niezwykle iatotny ze

wzslędu

na

wskaźniki

proponowane

i

stosowane do badania

tych~e

struktur. Najpierw o.ówt.y

weka~-

Ddki

alu~ce

do oceny

podobieńatwa

struktur prostych

udziało­

wych /niektóre z nich

m~na

z powodzenie•

stosować

v odnieaie- niu do atruktur proatych pierwotnych oraz

pozostałych,

jednak-

że

ich

unormo~e

jeat . v zasadzie inne

niż udziałowych/.

Na

poc~tek

zaprezentuje.y dwa

wskaźniki podobieństwa

struk- tur Charakterystyczne dla struktur prostych

udziałowych.

Pierw- szy z nich nazywa

się

vsp61czynnikie• Renkonana

podobieństwa

zbiorów [ 8] i przy j.uje

postać:

=

r

~ Jai.n(Pi,k;pj,k)'

k=1

sdzie: i , j - numery obiektów 1ub •omentów,

( .5)

Pi,k -

udział

k-tego akladnika w strukturze obiektu PJ,k -

udział

k-tego

składnika

w atrukturze obiektu pozostale oznaczenia bez zmian.

i, j ,

Wyrażenie

(.5)

•oże przyjmować wartość

Gdy struktury Sil

całkowicie różne,

to

•

z

przedziału

(

O,

1 ) •

•

Pij = ^{o, a}

^jeżeli

^iden-

tyczne, to PiJ =

^1.

V

praktyce wygodniej jest

stosować miarę

braku

podobieństwa między

dvie•a strukturami,

określoną

wzorem:

r

pij = 1 -

k=1

=

^{1 -}

^piJ • ⁽⁶⁾

Drugi

wskaźnik

etanowi

propozycję

autora

artykułu zawartą

w pracy [:J:J]. Konstruowanie tego

wskaźnika

przebiega

następu­

Jiloor

a/ Definiuje.y

relację podobieństwa •iędzy

dwiema etruktu-

rud:

Pi,1 Pj,1 di.j,1

Pi,2

8 ^{Pj,2 = di.j,2}

^{( 7)}

Pi,r PJ,r pi.j,r

sdzie: 0 ^{- relacja}

podobieństwa

zdefiniowana

następująco:

69

Pi,k

<~

Pi,k -< ^{pj ,k}

Pj,k

dij,k = (a )

PJ,k

~

Pi,k > ^{Pj,k •}

Pi,k

~

tym miejecu autor

•od~ikuje

w pewien sposób

wskaźnik

wynika-

jący

ze

apec~iki

struktur

udziałowych. Otó~

w aytuaoji, gdy Pi,k = ^Pj,k

^c

O, przyjmujemy, *• ^{dij,k =} o. W pierwotnej wersji dla tej relacji

zak1adaliśmy, ~e

dij,k =

1.

b/

Mając określoną relację podobieństwa przystępujemy

do konstruowania

wskaźnika podobieństwa

o postaci:

r

2: dij,k

• k:1 pij =

r - ^{a ( 9)}

gdzie : a - liczba sk1adovych wektora obserwacji nie

^{występują­}

cych

jednocześnie

w strukturze obiektu i oraz j, pozoatale oznaczenia

bez ~ian.

W praktyce korzysta

się

ze

wakaźnika

braku

podobieństwa, majlłce,;o

posta6:

pij

=

1 - pij

• =

^{1 -}

r

( 10)

r - a

Miara (

1

O) ma unoraowane

wartości

z

przedziału

( O,

1 )

i apelnia inne postulaty atawiane miarOID

podobieństwa

[ 33].

In-

terpretacja miary jest

następująca: je~eli

Pij

~O,

oznacza to nikle

zró~icovanie

badanych struktur, gdy natomiast Pij

~

~ 1,

eygnalizuje to

nam

istotne

ró~nice między

badanym:l. struk- turami.

Propozycja zawarta w pracy [ 33 ] zawiera

pewną nieścisłość,

która daje

się zauvaży6 V rozva~aniach

teoretycznych. Zilustru-

jemy

ją Da przykładzie,

przy

jiiUjąc, f;

e bada.y

podobieństwo

mitt- dzy dwie•• strukturami

okrealon~ nastttpująco:

[: J r n

V weraji pierwotnej [33] miara Pij przyj•ovala

wartoś6

0,5, cho6 intuicyjnie widaó,

że &Ił

to struktury ozupelnie niepodobne. Miara o Zlllody1'ik.owanej poataci ( 10 ) przyjmuje

vartoś6

1, co oznacza

całkowity

brak

podobieństwa

badanych

atruk~ur.

Obecnie omówimy

~ wskaźników

atosovanych wczeaniej v in- nych dziedzinach badawczych, gdzie

nazywają aię "odległościami

taksonomicznymi".

Prezentację

rozpoczniemy od najprostszego z nich - przedstaWionego w poataci aradniej aryt . . tyoznej bez-

względnych r6ł;nic wartości

elementów - liniowego

współczynnika

podobieństwa struktur5:

~ l Pi,k - Pj,k l

• k:1

dij = - - - -

r

( 11 )

2

Miara ta jeat unormowana v przedziale < o, -- ) . ^Liniowy

współczynnik podobieństwa

struktur

określa,

ro ile -

średnio

-

odchylają się

/in plua lub

in

ainua/

udziały

poszczególnych e1e•entóv v dwóch rozpatrywanych strukturach.

Podobnie interpretuje

się

kwadratowy wapólczynnik

podobień­

stwa

~truktur /chociaż

oba

wskaźniki

ze

względu

na

odmienną konstrukcję przyjmują

na ogól

różne wartości

liczbowe/,

mający

posta6:

[

~ ^(pi

^{k -}

^Pj

^{k )2}

j ^ł

k=1 ' '

d~j (12 )

r

Vakaźnik ( 12) jeat unormowany v przedzia1e < o, \l ! ) . ^Mia-

rę podobieńatva wyrażaną

v postaci kwadratu

różnic

stosuje

aię

5 Aatore• tego wskaźnika jest J. C z e k a n o w s k i , [7, a. 38], a do

badań

strukturalnych

wprowadził

go

~.

K u k u -

l a w pracy [ 12].

71

zwy~e

wtedy, sdY badane struktury

aą

bardzo podobne do

s~eb~e,

a konieczne jest re1atywne

zwiększenie r6~nic.

W praktyce wy«<dniejaze jeat pos1ugiwaDde

s~ę ~ara.~

zawar- tymi w przedziale (o,

^{1 ) •}

Je~eli otrzymane wskaźniki (11) i ( 12) podzie1iDry przez

mo~l~wą makayma1~

ich

wartośó,

nowe (1 J) i (14)

będą przyjmować vartośc~

z

intereaującego

naa przedzia1u:

k~1 ^{l Pi,k - pj ,k} l

d~j

=

2

( 1

J)

[ ^{"' r} (P:l. k - ^{•j,J J} 2

¹

LJ

k:1

,

dij =

2

( 14)

Interpretacja ~ar (13) i (14) jest naatępująca: gdy ich war-

tośc~ dą~ą

do zera, oznacza to coraz mniejsze

zró~nicowanie

ba- danych struktur, podczas gdy vzroat

wartości

do

jedno'c~

ozna- cza coraz to bardziej istotne

różnice m~ędzy

badany.:l. atruktu-

rllllli.

Na

zakończenie

tej grupy

zaatoaowań

przedstawimy

waka~~k,

który do

badań

struktura1nych zosta.l wprowadzony przez V. Bory- siuka w pracy [ 5]. WykorzystaJ. on tt

właściwość, ~e

struktury

są

w praktyce przedatawiane w postaci wektorów v przestrzeni r-wymiarowej.

Podobieńatwo •iędzy

tak

określony.!

wektorami

mo~emy ustalić obliczając

cosinus

kąta

zawartego

~ędzy ni~:

cos e

Wartości miary (15) zawierają sit w przedziale (O, ^{1 ) .} Je~e­

l i wektory p~

ⁱ

pj tworzą kąt 0°, to coa e jeat równy 1.

Odpov:l.ada to sytuacji, kiedy porównywane struktury

są

:identycz-

ne. Gdy wektory są ortogonal.ne, coa t.Y wynosi O. Oznacza to, te

w badanych atrukturach

występują

inne elementy. Jest to tylko

przypadek teoretyczny.

Nale~y atwierdz~ó, ~e zbli~anie a~ę

cos e ^{do o} wskazuje na coraz istotni.ejsze ró:Url.ce między ba- danymi strukturami.

Gdy na podatawie przedstawionych miar bada

się

struktury proste pozostale oraz pierwotne, oelowe jest zaatoaowani.e

~or­

IRUly normalizacji cech w przedziale ( O, 1 ) zaproponowanej w pracy [ 4, a. 1J1 ] . W wyniku tej operacji miary (10), (11 ) , ( 12 ) i (15 ) przyjmują wartości z przedziału ( o, 1 ) .

Odmi•nnego potraktowani.a

wymagają

struktury

zlo~one

przed- stawione w postaci blokowej aacierzy obserwacji na R strukturach:

l ^{p11 1 p12 1 P1n 1}

1 1 1

Pr1 Pr2 Prn

...

2 2

2

p11 p12 P1n

2

2 2

Pr1 Pr2 Prn

...

'- gdzie : i , j = 1,2, ••• ,R ;

R - liczba badanych struktur, pozostale oznaczenia

bez

zmian.

IP1

IP2

( 16 )

Najprostszymi charakterystykami w tym zakresi e

mogą być wskaźniki

( 1 O ) , ( 11 ) i ( 12 ) , odpowiedni. o

zmod~ikowane,

p oni e-

wa~

w tym wypadku

odległość

dwóch struktur jest wyznaczona ze

73

względu

na n c•.ch. Etapem

vatępnym

przed saatoaovanie• tyc-.h

wskaźników je~t

normalizacja cech w celu aprowadzenia ich do

porównywalności. Wzkaźniki

te po

przekazta~ceniu przyjmują

po-

stać:

n

r

)'

^_:..J

2: ^dij,k

^l

1=1 k=1 p~j ^{= 1} -

r • n - b

( 17)

n r

"L 2: _{Pi,k -} ^l P~,k l

•' ^{1:1 k.:1}

dij = (18)

r .

ⁿ

n

r

2 2 ^{( pi k 1 , p j ,k.}

, 1:1 k:1

^{- l}

)T

dij

lll

=

L ^{r •}

ⁿ

( 19)

gdzie : b - liczba

sk~adowych

macierzy obserwacji nie

^{występują­}

cych

jednocześnie

w atrukturze obiektu i oraz j.

W

praktyce do pomiaru

od1es~ośoi między

dwiema populacjaai na podatawie prób

/każdą

z populacji interpretujemy jako

chmurę

punktów indywidualnych w n-wymiarowej przestrzend cech/ wyko- rzystuje

się uogólnioną odleg~ość

P.C. Mahalanobiaa oraz

wspó~­

czynndk

podobieństwa

K. Pearsona. Dystans Mahalanobisa ob1icza-

my stosując

wzory

[ 2; 22]:

( -l -1 )

!Pi -IPj

( 20 )

( 21)

gdzie : Dij -

odległość

Mahalanobisa

między

i-tym a j-tym obiek- t om,

c-l - odwrócona macierz k.owariancji wevnątrzgrupovyoh,

- l

pi - wektor

średnich wartości

cech i-tego obiektu,

p~

- wektor

średnich wartości

cech j-tego obiektu,

r - wektor

różnic między średnimi

grupowymi,

T - znak

tr~pozycji.

Macierz kowarianoji

wewnątrzgrupowych

C

DasttpuJiłCO:

0

11 ^c12

⁰

1n

c21

⁰

22 c2n

c =

^{{ 0}

1,1 '}=

c n1

⁰

D2 c

_nn

gdzie: 1,1, =

1, 2, ••• , n.

[j, ^{(P~,k - -1 .l, -1,}

c1,1' = ^{p i ) . (Pi,k- p i )}

2r - 2 r

2 ^{.l -.l )} . ^.l'

^{1 '}

~

+

( Pj,k- PJ ( PJ ,k - PJ ) • k=1

Wektor

różnic

mitdzy

średnimi

grupowymi przyjmuje

postać:

-1 -1

pi pj

-2 -2

pi pj

r

= ₌

⁽

s>

^-1 i IP ^-1 j ⁾ •

( 22)

+

(23)

( 24)

Vsp6~o~ podobieństwa

K. Pearsona ob.licza

się według

wzoru [7, •· 39]:

[ ^{( -1}

^{-.l )}

2

l ^1t

n pi - ^pj

1

2: ^{2 (25)}

pij =

r ^-.

2

2 D

D

_1:1 8

i,1 +~

r r

gdzie: pi - .l

średnia wartość

cechy

l

d.la próby /obiektu/ z jed-

nostką

i ,

75

a 1 1

2

- wariancja cechy l dla próby /obiektu/ z jednost-

'

ką i ,

pozoata1e oznaczenia

bez

zmian.

Inną propozycję dotyczącą

badania

podobieńatwa

struktur z1o- żonych przedstawiono v p~aoy [ 26]. Y celu skonstruowania siary

podobieństwa

dv6ch struktur

określa

sit v niej zespó1 warunków, które

aruszą spe1niać

porównywane struktury, aby •oltna je

był.o nazwać

podobnymi:

a/

odpowiadające wartości

cech struktur

~i wykazywać

jak najamiejaze

różnice

mitdzy soblt,,

i

powinny

b/ liczba

wartości

cech,

kt6re.r6żnią

sit nieistotnie •it- dzy

aołll\

powinna

być

jak naJwitkaza,

c/ liczba warstw jednoimiennych /wierszy •acierzy/ w struk- turach

~i

i

~j

powinna

być

jak

największa.

Realiz.aojt wymienionych warunków zapewnia .tara okre,lona

naattpuJłłcO:

( 26 )

1 { 1

gdzie: Pij = --- • ^tr

r • n

tr - symbol

śladu

•aoierzy kwadrato-j / t j . swaa ele-

•ent6v .acierzy

znajdujących

sit na

słównaj

przek4t-

nej/;

pij

2

=

___ c __

(28 )

c -

liczba sk1adovyoh porównywanych struktur /aaoiersy obserwacji/ nieistotnie

różniących

sit Ufdzy

ao~.

Składowe •aoierzy obserwacji ~ i p~ różnią sit nie- istotnie,

jeżeli:

P~ ^- P~l l ^~

^e,

^{\ 29 )}

e -

wartość przyjęta

arbitralnie lub ustalona v apoa6b

afo~al.izawany;

6 Por. wskaźnik o postaci ( 19 ) .

u

(JO)

r

u - 1iczba e1ementóv Śladu macierzy [(~i- PJ) (~i- PJ)TJ mniejszych od

wartości zadane~

a priori lub wyznaczonej w sposób sformalizowany.

Miara

określona

przez wzór (26) jest zawarta v

p~edziale

( O, 1) . Wzrost

wartości

miary do

jedności

oznacza coraz

więk­

sze

niepodobie~two

badanych struktur, a

zbli~anie się wartości

•iary do zera oznacza ich nikle

zró~nicovanie.

Omawiając klaayC:ikację

struktur

dokonaliśmy

ich

podziału

na rodzajowe, czaeowe

i

przestrzenne. Pozvala to

ującS

wszystkie mo:!:- live zakresy

porównań

/stosowane w praktyce/

•iędzy

badanymi

struktura~~~i

/patrz tab. 1/.

Realizacja zakresów

badań

vy.ienionych w tab.

1

wymaga obli- czenia ł

R(R-1)

odle~l.ości •iędzy wazystki•i badany.i struktu- rami /po wykorzystaniu jednego z wymienionych

w.skaźników/

i utwo- rzenia z nich odpowiedniej •aoierzy D. Macierz ta atanowi pod-

stawę

zastosowania znanych algoryt•ów taksonOlilicznych v celu

vy-

odr,bnienia srup struktur podobnych.

Lp.

1 2 )

4 5 6

T a b e l a Sposoby przedstawiania i badania struktur

Elementy struktury

Przyjęte

w badaniu Zakres

porównań ró~ące się

ze cechy /cecha/

•iędzy

strukturami

vz~lędu

na:

czas cechy /cecha/ czas

czas cechy /cecha/

przestrzeń

przestrzeń

cechy /cecha/

przestrzeń przestrzeń

cechy /cecha/ czas

rodzaj cechy /cecha/ czas

rodzaj cechy /cecha/

p~estrzeń

tródlo: Opracowanie

własne.

[ 1

J

[ 2 )

[ 3 ]

L i t

e r a

t

u r a

J.

Ak e r • a n , L'aapect structurel,

"Revue

Economique", 1954,

nr

6.

A. B a r t k o w i a k , Podstawowe algorytmy statystyki matematycznej, Warszawa 19?9, PWN.

s. B a r t o s i e w i c z , Ekonometria. Technologia e ko-

nometryczne~o

przetwarzania inCormacji, Warszawa

1976,

PW E.

[ 12]

[ 15 J

[ 20]

[ 21 ]

77

T. B o r y s , Elementy teorii

jakości,

Warszawa 1980, PWN.

w. B o r y s i u k , Próba kwantyfikacji stopnia

zm~an

struktury produkcji polskiego

przemys~u

w okresie 1950- -1970, "Gospodarka Planowa", 1973, nr 5.

s. A. C h e J n m a n , Problemy intensyfikaoii promys- lennogo proizvodstva, Hoskva 1968.

z. C h o j n i c k

i ,

T. C z y

ż

, Hetody taksonomii numerycznej w regionalizacji geograficznej, Warszawa 1973, PliN.

s. C h o m

ą

t o w s k i , A. S o k o l o w s k i , Ta- ksonomia struktur,

•Przegląd

Statystyczny", 1978, nr 2.

F. F l a m a n t , Structure economique et periodes lonques, "Revue

~conomique"

1954, nr 6.

A. K

a r

p

i

ń

s k i , Folityka zmian strukturalnych w gospodarce - jej cele i

narzędzia,

"Gospodarka Planowa", 1974, nr 2.

L. K r ó 1 , Uwagi na marginesie teorii struktury, "Eko- nomista", 1963, nr J.

K. K u k u l a , Propozycja w zakresie pewnych miar dyna- miki struktury,

"Przegląd

Statystyczny" 1975, nr J,

o. K Y ^{n ' P.}

^{p e}

^{l i k} a n ' Cybernetyka a ekonomia, Warszawa 1967, PWE.

J. L h o m m e , Materiaux pour une tbeorie de la struc- ture economique, "Revue tconomique", 1954, nr 6.

J. L i s

i

k i e w i c z ,

Wpływ postępu

techniczneso na zmiany strukturalne w

przemyśle,

Zeszyty Naukowe SGPiS, 1971, nr 8J.

Hala

Encyklop~dia

Ekonomiczna, Warszawa 1974, PWE.

A. H a r c h a l , Systemes et structures Óconomiques, Pressós Universitaires de France, Paris 1959.

s.

H

a r c i n i a

k ,

Proporcje i struktura gospodarki socjalistycznej, Warszawa 1976, PWE.

s.

H a

r c

l

n i a k , Struktura produkcji a dynamika wzrostu gospodarczego, Warszawa 1970, PWN.

B. H i n c ,

Postęp

ekonomiczny, Warszawa 1967, PWN.

B. H i n c , Zarys systemu ekonomii politycznej, Warsza- wa

1

970, PWN •

• J.

P a r y s e k , Zastosowanie taksonomicznej

odleg~oś­

ci Mabalanobisa w dynamicznych badaniach strukturalno- -przestrzennych,

"Przegląd

Geograficzny", 1978, z. 2.

F. P e r r o u x , Comptes de la nation, Paris 1949.

J.

P i a g e t , Strukturalizm, Warszawa 1972,

\łiedza

Powszechna.

"Rocznik Statystyczny

Przemysłu",

1981, GUS.

o. S t r a h l ,

Podobieństwo

struktur ekonomicznych,

"Przegląd

Statystyczny"

/zg~oszone

do druku/.

'.:_27]

[ 28 ] [ 29 ]

[ 31]

[ 32]

[ 33]

[ 34]

[ 3.5]

M. S t r i h a

f

k

a , Pojęcie

struktury gospodarczej, Zeszyty Naukowe

AE

w Krakowie, nr 134, 1981.

Struktura

bran~o-

i przestrzenna

prze..yału

197.5 i 1980.

Warsza- 1982, GUS.

Struktura produkcji

przemysłowej.

Metody badania i kierun-

k i

zmian. Praca zbiorowa pod red. J. Liaikiewicza, Warsza- wa 1977, PWE.

z. S z y m

1

a , Problemy rozwoju przestrzennych struktur

przemyałowych,

Zeazyty Nauko- AE w Krakowie, nr 40, 1977.

J. T o b e r , Niektóre

metodolo~czne

problemy ana1iz

struktura1nych w

przemyśle,

"Gospodarka Planowa•, 1970, nr 7.

E. W a g e m a n n , Introduotion a la theorie du mouvement des &rfaires, Paris 1932.

M. W a l e s i a k , Metoda oceny

podobieństwa

struktur /na

przykładzie

struktury

gałęziowej

zatrudnienia w prze-

myśle uspołecznionym

województw Polski

w

roku 1980/, "Wia-

domości

Statystyczne", 1982, nr 10.

L. Z a c h e r , Zmiany

strukturalno-jakościowe

w gospo- darce w dobie rewolucji naukowo-technicznej, Warazawa 1977, PWN.

J. ż

e b r o k , Metody badania struJdury

ga.lęziovej

prze-

mysłu,

Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 75, 1975.

THE NOTION, TRE CLASSIFICATION, AND THE COEFFICIENTS OF SDłiLARITY OF ECONOMIC STRUCTURES

The article consista of three parta. The first part preaents

the framevork oC structural research. Part two contains the

claesification of eoonomic structures, vbere the autbor mentions

simple

and

complex atructuree,

and

among them additive and other

atructures. In the third part the autbor preaents his own propo-

sal of a coefficient used for the valuation oC similarity of

structurea.