dr hab. inż. Jarosław Bartoszewicz, prof. nadzw.

1

dr hab. inż. Jarosław Bartoszewicz, prof. nadzw. Poznań, 20.05.2016 Politechnika Poznańska

Wydział Maszyn Roboczych i Transportu

R E C E N Z J A

Rozprawy doktorskiej mgra inż. Piotra Wachowskiego

pt. „Metodyka wyboru i oceny kluczowych aspektów ekologicznych w produkcji ciepła na przykładzie wybranego przedsiębiorstwa energetycznego”

napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. inż. Zbigniewa Kłosa

1. Formalna podstawa opracowania recenzji

Recenzję opracowano na podstawie pisma DR-63/411/02/2016 zleconego przez Pana Dziekana Wydziału Maszyn Roboczych i Transportu Politechniki Poznańskiej w dniu 29 kwietnia 2016 roku i umowy o dzieło nr 05/59/2016/114.

2. Charakterystyka rozprawy

Przedstawiona do oceny praca doktorska poświęcona jest bardzo ważnej i aktualnej pro- blematyce związanej z poszukiwaniem odpowiedzi na pytania dotyczące poprawy efek- tywności realizowanych procesów cieplno-przepływowych w zakładach energetycznych.

Rozprawa obejmuje 184 strony, zawartych w sześciu rozdziałach i podsumowaniu. Pracę rozpoczyna streszczenie w języku polskim i angielskim oraz spis treści. W następnej ko- lejności, autor, prezentuje sześć rozdziałów tematycznych stanowiących istotę rozprawy, kończy ją podsumowaniem, wykazem cytowanej literatury oraz załącznikami. Załączniki zawierają: zestawienie aspektów ekologicznych zidentyfikowanych w działalności przed- siębiorstwa energetycznego, warunki operacyjne pogorszone/awaryjne, identyfikację i ocenę aspektów ekologicznych w warunkach normalnych, wykaz aspektów ekologicz- nych, identyfikację i ocenę aspektów ekologicznych oraz wykaz znaczących aspektów eko- logicznych.

W rozdziale pierwszym, prezentującym opis zagadnienia podjętego do analizy w pracy,

przedstawiono cel i zakres pracy, opisano historyczne tło problemu jakim jest wysoko-

sprawna konwersja energii pierwotnej paliw w energie wtórną o dużym potencjale eksplo-

atacyjnym jakim jest energia elektryczna. Problematyka funkcjonowania zakładów ener-

getycznych przestawiona została na tle pojawiających się od końca lat sześćdziesiątych

dwudziestego wieku informacji o zagrożeniach środowiskowych. Autor prezentuje podsta-

wowe problemy sektora energetycznego, kierunki jego rozwoju, wymogi środowiskowe

oraz cele i narzędzia służące do realizacji tych zadań. W podrozdziale 1.2 zaprezentowano

w zwięzły sposób cele i zakres pracy. Głównym celem pracy jest: opracowanie metodyki

wyboru kluczowych aspektów ekologicznych w produkcji ciepła w normalnych i w awa-

ryjnych warunkach eksploatacji. Zadanie to uznaję za bardzo zasadne z punktu widzenia

funkcjonowania zakładów energetycznych. W celu realizacji zadania głównego, autor, re-

alizuje zadania szczegółowe obejmujące: analizę kształtującą aspekty ekologiczne w sek-

torze energetycznym, przegląd uwarunkowań formalnoprawnych aspektów ekologicz-

nych, przegląd metod identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych w przedsiębiorstwach

energetycznych, opracowanie metodyki identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych oraz

2

dokonanie oceny zaproponowanej metodyki identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych w normalnych i pogorszonych warunkach eksploatacji. Zadania szczegółowe realizowane w pracy są adekwatne do głównego celu rozprawy realizowanego przez autora.

Uwagi wymagające komentarza:

1. Autor posługuje się żargonowym terminem „produkcji ciepła”, które jest nieodpo- wiednie z punktu widzenia funkcjonowania zakładu energetycznego. Ciepło jest formą energii występująca w trakcie procesu produkcyjnego, ale nie jest celem tej produkcji.

Efekty działań określa wyprodukowana energia elektryczna oraz strumień entalpii cie- płej wody lub pary sprzedany odbiorcą. Ciepło to forma energii przenikająca lub wy- promieniowywana bez udziału transportu masy.

2. Czwarty zidentyfikowany przez autora problem sektorowy uzasadniony jest poszuki- waniem nowych kierunków dostaw gazu. Znacznie istotniejszy problem związany jest z zapewnieniem stałości odbioru węgli: kamiennych i brunatnych z kopalni, ich ma- gazynowaniu i redystrybucji w warunkach zmiennego zapotrzebowania rynku. Ponad 85% energii elektrycznej produkowane jest z węgla kamiennego i brunatnego, co gwa- rantuje stałość zbytu w elektrowniach i elektrociepłowniach. W przypadku produkcji energii na cele ciepłownicze zróżnicowanie pomiędzy sezonem grzewczym oraz okre- sem letnim różni się o około 80%.

3. Tempo dostosowywania się przemysłu energetycznego do wymogów nie jest szybkie, ale należy zaznaczyć, że ich tempo zależy od potencjału gospodarczego kraju.

W rozdziale drugim, zawartym na 32-ch stronach, scharakteryzowano oddziaływanie

przemysłu energetycznego na środowisko naturalne, pod kątem wymogów prawnych

określających ramy ich działania. Charakterystyka polskiego systemu energetycznego

obejmuje trzy obszary funkcjonowania przedsiębiorstw: sektor wytwórczy, system prze-

syłu i dystrybucji energii elektrycznej oraz sektor dystrybucji energii do sieci ciepłowni-

czych i odbiorców zewnętrznych. Autor, w precyzyjny sposób przedstawił podstawowe

trudności związane ze sporządzaniem Eko-bilansów w oparciu o rezultaty badań ciągłych

i okresowych. W podrozdziałach 2.4 i 2.5 przedstawiono środowiskową ocenę cyklów

życia w odniesieniu do założeń oraz danych inwentarzowych oraz ocenę wpływu cyklu

życia na środowisko naturalne. Należy tu zaznaczyć, że środowisko rozumiane jako oto-

czenie jest źródłem energii, z którego pozyskujemy substraty niezbędne do działania za-

kładów energetycznych, ale jest również beneficjentem negatywnych efektów działania

tych zakładów. Jedynie ocena w oparciu o całkowity cykl życia gwarantuje możliwość

opracowania poprawnego Eko-bilansu. W końcowej części rozdziału drugiego, autor, cha-

rakteryzuje strukturę produkcji energii elektrycznej w Polsce od roku 1992 do chwili obec-

nej oraz przedstawia prognozę na kolejne lata, do roku 2030. Należy zauważyć, że autor

trafnie interpretuje wyniki, które dowodzą, że spadek obciążeń środowiskowych do dnia

dzisiejszego jest dostrzegalny, ale bardzo powolny. Skutkiem tego jest planowane na ko-

lejne lata przyspieszenie modernizacji sektora energetycznego, którego potwierdzeniem

są realizowane przez dwa ostatnie rządy polski polityki sektorowej. Rozdział drugi kończą

3

wnioski, które nie budzą zastrzeżeń, a konkluzje są adekwatne do przedstawionej w roz- dziale polemiki.

Uwagi wymagające komentarza:

1. W podrozdziale 2.1, autor, prezentuje tezę, że zmniejszenie emisji CO

możliwe będzie po uruchomieniu kolejnych bloków jądrowych. Zważywszy na fakt, że nie rozpoczęto realizacji budowy pierwszego bloku jądrowego szansa na budowę kolejnych do roku 2030 jest na ten moment wątpliwa. Na stronie 16, autor, sugeruje nawet rok 2020 jako datę ukończenia „kilku” bloków.

2. W podrozdziale 2.2.1, w pierwszym akapicie, autor, klasyfikuje ropę naftową do paliw sektora energetycznego. Tymczasem ropa naftowa w 94% wykorzystywana jest w sek- torze transportowym. Sektor energetyczny wykorzystuje oleje opałowe jako systemy rozpałkowe, a jako paliwo podstawowe tylko w przedsiębiorstwach przetwarzających ropę naftową.

3. W drugim akapicie, autor trafnie charakteryzuje i ocenia sektor paliwowy w obszarze funkcjonowania zakładów energetycznych, ale opiera je o nieaktualne już dane zawarte w raporcie URE z 2012 roku czyli za rok 2011. Od tego czasu udziały procentowe zmniejszyły się o kilka punktów, aczkolwiek ich proporcje nie uległy zmianie.

4. Tabela 2.2 prezentowała by pełniejszy obraz, gdyby wskazano również na nowobudo- wane kopalnie i w konsekwencji budowę nowych zakładów energetycznych (np. od- kryte po 2006 roku złoża węgla brunatnego w rejonie Żary-Żagań)

5. Zamieszczenie w tabeli 2.4 biogazu jest niecelowe. Według dotychczasowych rapor- tów URE, ilości energii elektrycznej produkowanych w oparciu o biogaz jest zaniedby- walnie mała. Przewidywane spadki zużycia węgla brunatnego wydają się być dysku- syjnie duże (o ponad 20% przez 10 lat).

6. Na rysunku 2.1 błędnie zakwalifikowano paliwa pierwotne do energii wtórnej.

7. Str. 34 trzeci podpunkt informuje o wyczerpywaniu się zasobów nieodnawialnych. Co do efektu jakościowego to prawda, jeżeli coś produkujemy to coś zużywamy. Dysku- syjne są dane ilościowe, gdyż autor nie podaje, czy chodzi o zasoby: znane, ekono- micznie opłacalne, czy wszystkie włącznie z nieodkrytymi. Warto zapamiętać powie- dzenie: „ropy naftowej mamy na 30-ci lat … od 30-tu lat”.

8. Rysunek 2.4 jest w odcieniach szarości, co utrudnia interpretacje; w tabeli 2.10 użyto zbyt wielu miejsc znaczących; w tabeli 2.14 nie podano o jaką energię odniesienia cho- dzi.

9. We wniosku drugim wyszczególniono w podpunktach emisje tlenków oraz zużycie węgla nie wyjaśniając o jakie „zużycie” chodzi, czy jest to np. emisja podczas spalenia podanej porcji paliwa?

10. Wyjaśnienia wymaga termin: „ślad węglowy” oraz jego „tworzenie”.

W rozdziale trzecim omówiono czynniki kształtujące aspekty ekologiczne oraz metody ich

oceny z punktu widzenia przepisów, które je regulują. Autor, na 30 stronach, w sposób bardzo

wnikliwy analizuje stan prawny w obszarze funkcjonowania zakładów energetycznych oraz

prawodawstwa unijnego. Rozdział ten w całości dedykowany jest uwarunkowaniom formalno-

4

prawnym w tym Przepisów Unii Europejskiej, charakteryzuje podstawowe programy poświę- cone działaniom proekologicznym w ramach „Szóstego, Programu Działań na Rzecz Środowi- ska”, Europa 2020, drugą Zieloną Księgę, Europejską politykę energetyczną, Strategia Europa 2020 i inne. Za szczególnie ważne uznaję dużą ilość analizowanych aktów prawnych opisują- cych prawodawstwo unijne w obszarze ochrony środowiska (49 Raportów i Dyrektyw unijnych oraz 35 Biuletynów, Instrukcji i innych dokumentów). Autor, bardzo dokładnie charakteryzuje aspekty ekologiczne w produkcji energii z punktu widzenia norm dedykowanym różnym przed- siębiorstwom energetycznym.

Uwagi wymagające komentarza:

1. Na str. 54 przedstawiono sześć obszarów priorytetowych. Czwarty dotyczy kształtowa- nia się klimatu. Zagadnienie to pojawia się kilkukrotnie w rozprawie i każdorazowo brak jest informacji o „miernikach tych zmian”.

2. Na str. 56 wyszczególniono 7 aspektów solidarnościowych działań UE w energetyce.

Warto wskazać na punkt 6, w którym po raz pierwszy UE wskazała technologie proek- ologiczne jako priorytetowe dla rozwoju Europy i tym samym wspierane ustawodaw- stwem unijnym.

3. Str. 57, skrót LCP - bez wyjaśnienia skrótu. W pracy brak wykazu Symboli i Oznaczeń, co utrudnia, a dla osób z poza branży poprawne zrozumienie prezentowanych treści.

4. Na str. 58 przedstawiono podział instalacji zgodnie z omawianym aktem prawnym.

Wątpliwości nasuwają się odnośnie braku daty lub braku ich chronologii.

W rozdziale czwartym scharakteryzowano obiekt badań bez podania jego nazwy oraz sie- dziby. W rozdziale tym omówiono przyczyny wyboru analizowanego przedsiębiorstwa energetycznego, a w szczególności przedstawiono krajowy system energetyczny jako tło do analizy, scharakteryzowano w sposób uogólniony przedsiębiorstwo. Rozdział zawiera: uo- gólniony opis produkcji energii elektrycznej i energii „cieplnej” przy wykorzystaniu węgla kamiennego; rodzaje instalacji (w szczególności bloki energetyczne wchodzące w skład elektrociepłowni); parametry pracy w warunkach innych niż normalne; rodzaje aspektów ekologicznych określonych w analizowanym zakładzie energetycznym.

Uwagi wymagające komentarza:

1. W podrozdziale 4.2.1 przedstawiono ogólny opis przedsiębiorstwa i wzmiankowano o instalacji chłodniczej, o której w pracy brak informacji. Jest to tym ważniejsze, że jej istnienie przesuwa analizowany zakład energetyczny z grupy kogeneracyjnej do tri- generacyjnej. Jest to istotne, gdyż świadczy bardzo dobrym zrozumieniu przez Zarząd reguł unijnych sankcjonujących pracę nowoczesnych zakładów energetycznych – uwa- żam, że aspekt ten powinien być uwzględniony w trakcie obrony.

2. Str. 89: jednostka MWh/EP/MWhc wymaga objaśnienia, gdyż jest to jednostka z poza

układu SI. Symbolika kotłów bez wyjaśnienia w pracy.

5

3. Na stronie 91 autor pisze o wysokiej sprawności układów skojarzonych pomijając istotny fakt, ich sezonowości. Poniżej znajduje się informacja o stratach w kotle i obie- gach cieplnych bez określenia, co obieg cieplny obejmuje: kotłownie, maszynownie, układy chłodzenia, uzupełniania, itd. W tym samym akapicie, autor, określa energie elektryczną jako produkt uboczny, co jest wysoce dyskusyjne.

4. W tabeli 4.2 brak jednostki wielkości emisji.

5. Na stronie 100 przy opisie zakresu pracy kotłów lepiej było by użyć zwrotu „mocy znamionowej” zamiast symbolu z powodu braku wykazu symboli.

6. Str. 101, ostatnia linia: wyjaśnić termin „energetyczne spalania paliw”.

Rozdział piąty rozprawy poświęcony jest prezentacji metody wyboru i oceny aspektów ekologicznych pozwalających na planowe sterowanie procesem produkcyjnym i inwesty- cyjnym w przedsiębiorstwie energetycznym. Omówiono w nim sposoby analizowana, identyfikowania i oceny aspektów ekologicznych zgodnych z obowiązującym prawodaw- stwem unijnym i krajowym. W rozdziale zaprezentowano aspekty z uwzględnieniem, wy- magań prawnych, o obowiązku lub jego braku w kwestii raportowania, rodzaju szkody ekologicznej oraz końcowej oceny aspektu. Na podstawie własnej oceny wpływu aspektów i funkcjonujących w zakładzie ciągów technologicznych zaprezentowano schemat działa- nia zakładu w obszarze produkcji pary wodnej i ciepłej wody. Jednym z cenniejszych efek- tów osiągniętych przez autora jest określenie rodzaju i sposobów zapobiegania negatyw- nym aspektom ekologicznym, które dobrze prezentuje schemat z rysunku 5.2. W rozdziale piątym, autor, prezentuje ogólny zarys metodyki oceny aspektów ekologicznych, związane z tym czynności przygotowacze, zasadnicze etapy metodyki identyfikacji i oceny aspektów (sposoby określania poziomu krytyczności aspektów, ich ważność , prawdopodobieństwo ich wystąpienia oraz ich wrażliwość), ponadto zaprezentowano wykaz zidentyfikowanych oraz znaczących aspektów ekologicznych.

Uwagi wymagające komentarza:

1. W tabeli 5.1 przypisano emisję związków szkodliwych jako efekt spalanie węgla upraszczając tym samym dział paliwowy do ostatniego etapu jakim jest spalanie w ko- tle. Cały proces preparowania paliwa obejmuje, oprócz uwzględnionego magazynowa- nia, dodatkowo: przesyłanie, mielenie i redystrybucję pyłu do palników. Brak informa- cji o wpływie rodzaju paliwa: klasy, typu i sortymentu?

2. Schemat z rys. 5.1 nie uwzględnia produkcji energii elektrycznej. Należy uzasadnić marginalizowanie produkcji tej energii np. w odniesieniu do uzyskiwanych przycho- dów, energochłonności lub sprawności procesów wpływających na obciążenia środo- wiskowe.

3. Str. 113, do narzędzi zapobiegawczych negatywnemu wpływowi na środowisko, autor

zalicza gaśnice i rękawice ochronne. Ich wpływ nie jest istotny, chyba, że analiza do-

tyczy Zintegrowanego Systemu Zarządzania uwzględniającego BHP. O fakcie anali-

zowania zagadnienia „zintegrowanego” autor jednak nie wspomina w pracy.

6

4. W tabeli 5.5 jako aspekt, autor wymienia, zużycie paliwa kopalnego mimo, że mają one różne specyfiki: węgiel odpowiada za emisję dużej ilości pyły i CO

, a na przeciw- ległym biegunie jest gaz ziemny nie emitujący pyłu i emitujący znacznie mniej CO

. Co uprawnia autora do zaniedbania tych różnic?

W rozdziale szóstym zaprezentowano ocenę opracowanej metodyki na przykładzie wybra- nego przedsiębiorstwa energetycznego. W rozdziale tym w oparciu o metodykę zaprezen- towaną w rozdziale piątym, przedstawiono wyniki zastosowania analizy do oceny aspek- tów ekologicznych w wybranym zakładzie energetycznym. Wyodrębniono 41 aspektów ekologicznych związanych z różnymi etapami produkcji, zidentyfikowano aspekty zwią- zane z podstawowymi obciążeniami środowiskowymi, opisano narzędzia przewidziane do sterowania systemem oraz przedstawiono aspekty monitorowane w sposób ciągły w trakcie działania bloków energetycznych. Autor ocenił skuteczność zaproponowanej metody w oparciu o dane ilościowe i jakościowe. Ostatnie trzy akapity rozdziału szóstego ze stron 143-144 dotyczą osiągniętych efektów w zakładzie energetyczny. Wszystkie konkluzje po- twierdzają wymierne efekty wprowadzonego monitoringu połączonego z zastosowaną me- todą analizy aspektów ekologicznych.

Uwagi wymagające komentarza:

1. Na str. 130 wymieniając 14 znaczących aspektów autor pisze o „wodzie powierzchnio- wej z rzeki”, jak sądzę chodzi o wody powierzchniowe, a nie o czerpnie umieszczoną na powierzchni swobodnej rzeki.

2. W tabelach 6.1 – 6.3 zbyt dużo miejsc znaczących (to nie są dokładności pomiarowe).

3. Wyniki z rys. 6.4 wymaga komentarza. Jak kształtowały się wyniki przed uruchomie- niem procedur i jaki jest wpływ zmian przebiegu sezonu grzewczego na uzyskiwane wyniki – pytanie wymaga uzupełnienia na obronie.

W rozdziale siódmym rozprawy autor przedstawił podsumowanie, w którym potwierdza fakt zrealizowania głównego celu pracy poprzez realizację zadań szczegółowych. Ponadto prezentuje koncepcje rozwoju tematu, które powinny być nakierowane na doskonalenie sposobów identyfikacji aspektów, obiektywizację procesów oceny istotności aspektów, in- formatyzację procesu identyfikacji i oceny oraz rozwój opracowanych rozwiązań w kie- runku uniwersalizacji zastosowań metody.

Rozprawę podsumowuje wykaz cytowanej literatury obejmującej: 31 artykułów nauko-

wych, 10 opracowań monograficznych, 49 raportów i dyrektyw oraz 35 biuletynów, in-

strukcji i innych opracowań. W wykazie literatury brak publikacji z obszaru Gospodarki

energetycznej, która dedykowana jest zagadnieniom poprawy efektywności energetycznej

procesów technologicznych. W mojej opinii prace profesorów Szarguta i Ziembika z Poli-

techniki Śląskiej, profesora Gnutka z Politechniki Wrocławskiej z dziedziny gospodarki

energetycznej oraz profesora Lewandowskiego z Politechniki Warszawskiej i profesora

Nowaka z Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie z dzie-

dziny Odnawialnych Źródeł Energii mogły by znacznie wzbogacić rozprawę.

7 3. Ocena wartości merytorycznej rozprawy

W mojej opinii, struktura pracy nie budzi zastrzeżeń. Rozprawę uznaję za spójną, jej objętość za adekwatną do zakresu tematycznego i mieszczącą się w ramach przyjętych dla prac doktorskich. Autor przedstawia i komentuje warunki jakie spełnić musi Polska w ko- lejnych latach pod kątem ograniczenia emisji związków szkodliwych do atmosfery oraz modernizacji sektora energetycznego pod kątem wykorzystania odnawialnych źródeł ener- gii. Osiągnięciem autora jest opracowanie metody analizy wpływu obciążeń środowisko- wych na kształtowanie się obciążeń środowiska naturalnego.

Podjęte przez autora zadanie jest oryginalne i istotne zarówno dla energetyki cieplnej jak i praktyki przemysłowej, w tym przemysłu elektroenergetycznego. Autor podjął się próby opracowania procedury analizy wpływu czynników towarzyszących procesom tech- nologicznym w zakładach energetycznych na sprawność konwersji energii pierwotnej w formy bardziej przetworzone o większym wskaźniku użyteczności przy równoczesnym ograniczaniu obciążenia środowiska naturalnego. Praca pozwoliła na osiągnięcie dodatko- wych efektów. Do najważniejszych zaliczyć należy: przegląd sektora energetycznego i jego analiza pod kontem oddziaływań środowiskowych, przegląd unormowań prawnych unijnych i krajowych w obszarze działania zakładów energetycznych, opracowanie metody oceny aspektów środowiskowych oraz jej weryfikacje poprzez wdrożenie schematu w działającym zakładzie energetycznym.

Autor wykazała się w pracy umiejętnością: stawiania tez, formułowania celów badawczych, wykazała się umiejętnościami tworzenia algorytmów decyzyjnych w oparciu o normy porawne w sektorze energetycznym pod kontem ograniczenia obciążeń środowiskowych przy równoczesnym utrzymaniu wysokiej efektywności energetycznej.

Autor rozprawy udowodnił, że w sposób wyważony w oparciu o dane literaturowe i własne interpretacje danych potrafi udowodnić stawiane tezy i formuować wnioski o charakterze utylitarnym.

Powyższe argumenty uprawniają mnie do stwierdzenia, że autor osiągnął założone w rozprawie cele i wykazała się bardzo dobrym poziomem przygotowania merytorycznego, umiejętnością prowadzenia analiz oraz poprawnym wnioskowaniem w oparciu o ich wyniki.

4. Podsumowanie

Moim zdaniem rozprawa doktorska Pana mgr inż. Piotra Wachowskiego stanowi ory- ginalne rozwiązanie postawionego problemu naukowego, potwierdza wiedzę autorki w ob- szarze energetyki cieplnej oraz budowy i eksploatacji maszyn.

Przedstawioną do oceny pracę doktorską oceniam pozytywnie pomimo drobnych błę- dów redakcyjnych.

Stwierdzam, że rozprawa doktorska pt. „Metodyka wyboru i oceny kluczowych aspek-

tów ekologicznych w produkcji ciepła na przykładzie wybranego przedsiębiorstwa ener-

getycznego” autorstwa mgr inż. Piotra Wachowskiego spełnia wymagania określone w

Ustawie z dnia 14 marca 2003r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach

i tytule w zakresie sztuki (z późniejszymi zmianami) i może stanowić podstawę do nadania

8

jej Autorowi stopnia naukowego doktora nauk technicznych w dyscyplinie: budowa i eks- ploatacja maszyn, po spełnieniu pozostałych warunków określonych w przywoływanej Ustawie.

W związku z powyższym wnioskuję do Rady Wydziału Maszyn Roboczych i Trans- portu Politechniki Poznańskiej o dopuszczenie recenzowanej rozprawy do publicznej obrony.

(Jarosław Bartoszewicz)