9. Osadnictwo wiejskie i miejskie
➢ Człowiek, porzucając koczowniczy tryb życia, rozpoczął proces osadnictwa, czyli zasiedlania terenów Ziemi w sposób zorganizowany.
➢ Doprowadziło to do powstawania jednostek osadniczych, czyli różnych form osadnictwa ludzkiego, które połączone obecnie liniami komunikacyjnymi tworzą wielkie sieci osadnicze.
➢ Przez wiele lat osadnictwo dzielono na wiejskie (pierwotne) i miejskie.
➢ WSIE rozumiane były jako jednostki osadnicze niższego rzędu, charakterystyczne głównie dla regionów rolniczych.
➢ Ludność prowadzi działalność rolniczą.
➢ MIASTA reprezentowały typ osadnictwa bardziej urbanistycznie zaawansowanego, zarówno pod względem techniczno-organizacyjnym, jak i ekonomicznym, przestrzennym i funkcjonalnym.
➢ Ludność prowadzi działalność pozarolniczą.
Miasto Wieś
➢ Od okresu rewolucji przemysłowej sytuacja w światowym osadnictwie staje się bardziej skomplikowana.
➢ Silny rozwój zaludnienia świata powoduje rozwój miast przemysłowych, które z racji imigrującej do nich ludności rozrastają się poza granice administracyjne.
➢ W rezultacie tworzy się tzw. STREFA PODMIEJSKA, w której wsie, typowo dotychczas rolnicze, zaczynają przeobrażać się w osiedla – miejskie, zachowując w dalszym ciągu – z prawnego punktu widzenia – status wsi.
➢ Więzy między tymi obszarami ulegają zacieśnieniu i w rezultacie powstają zespoły osadnicze, zwane AGLOMERACJAMI.
➢ W najwyżej rozwiniętych państwach świata powstaje tzw. MEGALOPOLIS.
➢ Z demograficznego punktu widzenia wieś to jednostka osadnicza, której liczba ludności nie przekracza określonej wartości.
➢ Wieś w rozumieniu przepisów prawno-administracyjnych to osada mająca określony status prawny.
➢ Z urbanistycznego punktu widzenia – i przede wszystkim geograficznego:
➢ wieś jako miejsce zamieszkania ludności rolniczej tworzy nieodłączną całość z terenem.
➢ Na pojęcie osiedla wiejskiego składają się zarówno zabudowania gospodarcze, mieszkalne, jak i użytki rolne oraz grunty z nimi gospodarczo związane
➢ np. wody stojące, czyli stawy, służące hodowli kaczek, gęsi i innych zwierząt gospodarskich.
➢ Osiedla wiejskie różnią się przede wszystkim wielkością.
➢ Najmniejszą jednostką jest pojedyncze GOSPODARSTWO ROLNE, na które składają się:
➢ dom mieszkalny,
➢ budynki gospodarcze,
➢ należące do niego pola.
➢ Zagrody mogą być położone w dużych odległościach od siebie i tworzyć małe, odosobnione gospodarstwa.
Pojedyncze gospodarstwo rolne w centralnej części wsi.
Jest ono oddalone od wsi
➢ Kilka skupionych zagród tworzy małą osadę, tzw. PRZYSIÓŁEK.
Przysiółek bezkształtny Przysiółek placowy – kształtny
Mała grupa domów położona samotnie. Zabudowania znajdują się na ogół wzdłuż jednej uliczki lub dookoła placu.
Mała grupa domów położonych samotnie. Układ zabudowy nieregularny.
1. OSADNICTWO PIERWOTNE:
➢ charakterystyczne dla krajów znajdujących się w początkowej fazie rozwoju.
➢ Osadnictwo to pojawia się z chwilą przejścia człowieka z koczowniczego trybu życia na tryb osiadły.
➢ Człowiek buduje pierwsze prymitywne obiekty:
➢ lepianki,
➢ ziemianki.
2. OSADNICTWO WIEJSKIE:
➢ występujące w krajach wyżej rozwiniętych.
➢ Wsie w tych krajach to osady rolnicze, których ludność żyje z uprawy ziemi czy hodowli zwierząt.
➢ Może posiadać inne źródła dochodu:
➢ np. związane z turystyką.
➢ Obecnie przechodzi ono dalsze przemiany:
➢ Na tereny wiejskie wkracza coraz bardziej nowoczesna i funkcjonalna zabudowa.
OSADNICTWO PIERWOTNE
OSADNICTWO WIEJSKIE
➢ Większa liczba zagród tworzy WIEŚ SKUPIONĄ.
➢ Wsie skupione, w zależności od charakteru sieci osadniczej i gęstości zaludnienia, przybierają różne wielkości:
➢ małe,
➢ przeważają one w Polsce;
➢ średnie;
➢ duże,
➢ liczą co najmniej 1000 mieszkańców,
➢ czyli ok. 200 domów mieszkalnych;
➢ wykształciły się, np.:
➢ na Węgrzech,
➢ w rejonie Morza Śródziemnego.
Wieś skupiona: duża
Wieś skupiona: średnia
Wieś skupiona: mała
➢ OSADNICTWO ROZPROSZONE, jako forma nowoczesnego osadnictwa wiejskiego (np. w Europie mające charakter osadnictwa wtórnego), związanego z reformą agrarną, doprowadziło do wyparcia wsi zwartych czy skupionych.
➢ Typ osadnictwa rozproszonego stanowi nieodłączną cechę krajobrazu rolniczego USA, Kanady, Australii.
➢ Jest to typ OSADNICTWA FARMERSKIEGO, związanego z wyspecjalizowaną produkcją rolną.
➢ W wielu przypadkach osadnictwo to ma charakter pierwotny i pochodzi z okresu zajmowania terenów pod uprawę w wiekach XVIII i XIX.
Typ farmerski
➢ Układ przestrzenny wsi zależy od sposobu rozmieszczenia domów, ich położenia w stosunku do pól (gruntów ornych), dróg.
➢ Na tej podstawie wyróżnia się wiele typów genetycznych kształtów wsi.
➢ W Europie, gdzie osadnictwo przeszło przez wszystkie etapy rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturowego, do najliczniej występujących należy zaliczyć:
➢ okolnice,
➢ owalnice,
➢ wielodrożnice,
➢ ulicówki,
➢ łańcuchówki,
➢ widlice,
➢ rzędówki.
➢ OKOLNICE – są to tzw. WSIE PLACOWE.
➢ Wokół placu okrągłego lub nieregularnego stoją dość zwarto zabudowania, tworząc pierścień z jednym lub dwoma wejściami do wsi,
➢ na środku wsi tych znajduję się często kościół, budynki ustawione są „wejściami” w kierunku do wewnątrz – środka wsi.
➢ Wsie obronne (często otoczone dodatkową przeszkodą, np. fosą) o tym kształcie występują licznie między Odrą a Łabą, głównie na terenie Czech.
➢ W okolicach Krakowa przykładem może być Burów k. Zabierzowa.
Okolnica
➢ OWALNICE – to również wsie placowe, w których plac główny przyjmuje kształt wrzeciona.
➢ Dostęp do wsi mógł być zamknięty dwiema bramami:
➢ na początku oraz u wylotu drogi.
➢ Tworzone były one wokół jakiejś przeszkody (np. stawu).
➢ Ten typ wsi wykształcił się na pograniczu słowiańsko-germańskim.
➢ Występują one na Wyż. Śląskiej, Poj. Pomorskim i Niz. Wielkopolskiej.
➢ Przykładem tego typu jednostki osadniczej w rejonie Krakowa są Liszki.
Owalnica
➢ ULICÓWKI – to wsie jednorodne, o zwartej zabudowie po obu stronach drogi.
➢ Swoim wyglądem przypominają ulicę w mieście.
➢ Zwarta zabudowa rozmieszczona jest po obu stronach jednej drogi na regularnych wąskich łanach pól uprawnych.
➢ Ten typ reprezentują Skotniki, stanowiące do 1973 r. samodzielną jednostkę osadniczą (obecnie znajdują się w granicach administracyjnych Krakowa).
➢ Występują one na Wyż. Śląskiej, Poj. Mazurskim i Niz. Wielkopolskiej.
Ulicówka
➢ WIELODROŻNICE – należą do najstarszych wsi w Europie.
➢ Jest to wieś o charakterystycznej zabudowie, nieregularnym przebiegu dróg, przy którym zwarcie stoją domy i zabudowania gospodarcze.
➢ Zabudowa rozmieszczana jest po obu stronach dróg;
➢ na środku często możemy doszukać się lokalnego „placyka” – pełniącego rolę społeczno - kulturalną we wsi.
➢ Rozmieszczenie dróg może pokrywać się z biegiem rzek lub obniżeniami terenu.
➢ Wielodrożnice występują w różnych krajach Europy: Niemczech, Serbii i Czarnogórze, na Węgrzech i w Polsce.
Wielodrożnice
➢ WIDLICE stanowią formę przejściową pomiędzy ulicówką a wielodrożnicą.
➢ Powstają na rozwidleniach dróg
➢ często w miejscowości zbiegają się 2 drogi o znaczeniu ponad lokalnym.
Widlice
➢ ŁAŃCUCHÓWKI (wsie leśno-łanowe) – powstały w wyniku prowadzonej planowo akcji osadniczej, połączonej z wyrębem lasu.
➢ We wsiach tego rodzaju domy są rozmieszczone nieregularnie wzdłuż drogi.
➢ Wsie tego typu występują w:
➢ Bieszczadach,
➢ Sudetach i Przedgórzu Sudeckim,
➢ Wyżynie Śląskiej,
➢ Wyżynie Lubelskiej.
➢ Przykładem może być Zalas, położony na południe od Krzeszowic.
Łańcuchówka
➢ RZĘDÓWKI odznaczają się luźnym rozmieszczeniem zabudowań wzdłuż drogi, najczęściej po jednej stronie, i prostopadle do drogi biegnącymi szerokimi pasami pól – należącymi do tego samego gospodarza.
➢ Występują one na obszarach objętych parcelacją gruntów:
➢ Nizinie Mazowieckiej,
➢ Wyżynie Kieleckiej.
➢ Ten typ reprezentują Szyce (na północ od Krakowa).
Na Żuławach występują tzw. RZĘDÓWKI BAGIENNE,
wzdłuż drogi i miedz biegną w ich obrębie kanały odwadniające.
Rzędówki
➢ SZEREGÓWKI – to wsie spotykane na Podlasiu.
➢ Domy stoją tam wzdłuż dróg bocznych, odbiegających od głównej drogi.
➢ Ten typ wsi jest wyrazem procesów rozdrobnienia wsi
Szeregówki
Okolnica – Nynice w Czechach
Owalnica – Książe Pole (woj. opolskie)
Okolnica – Siecień (woj. mazowieckie)
Owalnica – Swołowo (w. zachodniopomorskie)
Łańcuchówka – Wyryki (woj. lubelskie)
Łańcuchówka – Siecieborzyce (woj. lubuskie) Ulicówka – Kwitajny (w. warmińsko-mazurskie)
Ulicówka – Klon (w. warmińsko-mazurskie)
Wielodrożnica – Siemanice (woj. pomorskie) Wielodrożnica – Kolsko (woj. lubuskie)
Rzędówka – Wyborów (woj. łódzkie) Widlica – Chodkowo Wlk. (w. mazowieckie)
➢ Podstawową funkcją, jaką pełnią wsie , jest FUNKCJA ROLNICZA.
➢ Wiele jednak wsi, pełni FUNKCJE POZAROLNICZE.
➢ Dotyczy to w większości osad położonych w strefie podmiejskiej wielkich miast i aglomeracji miejsko- przemysłowych, tzw. wsi zurbanizowanych, których ludność dojeżdża do pracy w sąsiednim mieście.
➢ Sytuacja odwrotna jest wtedy, gdy na terenach rolniczych niektóre małe miasteczka pełnią funkcję głównie rolniczą:
➢ np. w północno-wschodniej i wschodniej Polsce.
➢ W krajach wysokorozwiniętych powstają wsie z FUNKCJĄ USŁUGOWĄ.
➢ Tego typu wsie powstały np. w Hiszpanii i na Węgrzech.
➢ Rozwój funkcji pozarolniczych, najczęściej PRZEMYSŁOWYCH, przyczynił się do wykształcenia osiedli typu przejściowego.
➢ Od wsi zurbanizowanych, w których ludność pracująca m.in. w przemyśle sąsiedniego dużego miasta tylko mieszka, osiedla przyfabryczne różnią się tym, że powstały wraz z fabryką, w jej sąsiedztwie.
➢ Wiele jednostek osadniczych typu wiejskiego pełni również:
➢ FUNKCJE KULTURALNO-OŚWIATOWE;
➢ NAUKOWE;
➢ RZEMIEŚLNICZE;
➢ TURYSTYCZNE,
➢ coraz liczniejsze są wsie letniskowe położone z dala od dróg głównych,
➢ mieszkańcy miast budują tam swoje drugie domy,
➢ specyficzną działalność pełnią tzw. gospodarstwa agroturystyczne,
➢ wsie pielgrzymkowe – stanowią obecnie cel pątników (np. Licheń);
➢ UZDROWISKOWE.
➢ Obecnie w praktycznie każdej większej wsi występuje tzw. centrum usługowe:
➢ Znajdują się tam np.: szkoła, ośrodek zdrowia, świątynia, poczta czy sklep.
➢ W ostatnich latach z racji dynamicznego rozwoju społeczno-gospodarczego państw świata (zwłaszcza krajów europejskich) wiele wsi zmieniło swój charakter na POLIFUNKCYJNY.
➢ Widoczne jest to szczególnie w rejonach aglomeracji miejsko-przemysłowych i innych zespołów osadniczych.
➢ Zmiany funkcjonalne jednostek osadniczych typu wiejskiego dają podstawę do przyznania im (lub przywrócenia) praw miejskich.
Miejscowości w Polsce, którym nadano prawa miejskie w latach 1990-2004
➢ Trudno jest podać jednoznaczną definicję miasta ze względu na różnorodne kryteria (geograficzne, ekonomiczne, prawne, socjologiczne i in.), jakie są przyjmowane przy analizowaniu poszczególnych miejscowości.
➢ Najpowszechniejsza jest definicja miasta oparta na arbitralnej decyzji władzy.
➢ MIASTEM jest ta miejscowość, której nadano prawa miejskie.
➢ Przy wydzielaniu miast przeważnie przyjmuje się jedno (lub więcej) z kilku kryteriów:
➢ KRYTERIUM STATYSTYCZNO-DEMOGRAFICZNYM (LUDNOŚCIOWE) – miastem staje się ta osada, która przekroczyła odpowiednią, z góry określoną, liczbę ludności oraz która cechuje się odpowiednią gęstością zaludnienia.
➢ KRYTERIUM FUNKCJONALNO-EKONOMICZNE – uznaje jednostki mające rzeczywiście funkcje miejskie i uwzględnia stosunek liczby mieszkańców zawodowo czynnych w rolnictwie do liczby mieszkańców pracujących poza rolnictwem.
➢ KRYTERIUM FIZJONOMICZNE (przestrzenno-techniczne) – wskaźnikiem jest tu gęstość zaludnienia;
uwzględnia charakter zabudowy (dominować powinien miejski styl zabudowy), wyposażenie w urządzenia techniczne, układ przestrzenny jednostki osadniczej.
➢ KRYTERIUM PRAWNO-ADMINISTRACYJNE – za sprawą którego miastem jest jednostka posiadająca prawa miejskie – status miasta,
➢ KRYTERIUM INFRASTRUKTURALNE – miejscowość ubiegająca się o prawa miejskie powinna posiadać odpowiednio rozwiniętą infrastrukturę miejską,
➢ KRYTERIUM SOCJOLOGICZNE – uwzględnia obecność tzw. miejskiego stylu życia.
➢ W wielu krajach świata stosowane są również (np. w Polsce) KRYTERIA MIESZANE, zgodnie z którymi przy podejmowaniu przez Radę Ministrów decyzji o nadaniu miejscowości statusu miasta brane są pod uwagę różne czynniki charakteryzujące stopień rozwoju danej miejscowości.
➢ Uzyskanie praw miejskich nie musi być na zawsze i wyróżnia się miasta:
➢ historyczne – które stosunkowo dawno – kilka wieków temu uzyskały prawa miejskie, ale dziś, zgodnie z obecnie obowiązującym prawem nie spełniają kryteriów branych pod uwagę w danym państwie przy wydzielaniu miast,
➢ zdegradowane – które utraciły prawa miejskie,
➢ restytuowane – które posiadały prawa miejskie, następnie je utraciły oraz ponownie je uzyskały.
KRAJ CECHY
Osiedle liczące więcej niż 2000 mieszkańców.
Osiedle liczące więcej niż 2000 mieszkańców, z wyjątkiem tych, w których ponad 1/3 rodzin utrzymuje się z rolnictwa.
Osiedle liczące ponad 50 000 mieszkańców, w którym 60% domów tworzy zwartą zabudowę, ponad 60% ludności utrzymuje się z pracy poza rolnictwem.
Miastem jest każde osiedle o zaludnieniu powyżej 200 mieszkańców.
Do miast zalicza się jednostki osadnicze mające radę miejską, jak również wszystkie osiedla liczące co najmniej 5 000 mieszkańców, w których gęstość zaludnienia przekracza 390 osób na 1 km2, w których co najmniej 75% mężczyzn pracuje w zawodach pozarolniczych.
Miastem jest osiedle liczące ponad 200 mieszkańców, w którym odległości między domami nie przekraczają 200 m.
Osiedle liczące powyżej 2000 mieszkańców, w którym nie więcej niż 20% mężczyzn pracuje w zawodach rolniczych.
Miastem jest jednostka osadnicza, jeśli mieści się w niej siedziba gminy lub jeżeli liczy powyżej 200 osób (przy czym liczy się to po liczbie domów przyjmując za liczbę minimalną 20 domów, co oznacza, że miastem może być nawet miejscowość licząca poniżej 200 mieszkańców!)
Miastem zostaje, podobnie jak w większości krajów świata (np. na Kubie, w Boliwii, Czechach i Hiszpanii), jednostka osadnicza licząca powyżej 2000 mieszkańców, mieszkających w domach oddalonym maksymalnie do 200 m od siebie.
➢ Rozwój demograficzno-ekonomiczny państw świata sprawił, że dotychczasowy podział na wieś i miasto stracił na ostrości.
➢ W przeciwieństwie do klasycznych wsi o charakterze rolniczym, miasta powstały
najczęściej w wyniku rozwoju różnorodnych funkcji.
➢ Pierwotnie były to FUNKCJE POLITYCZNE.
➢ Przyczyniły się one do powstania i rozwoju stolic lub głównych ośrodków terytoriów niesamodzielnych i zależnych (FUNKCJA ADMINISTRACYJNA).
➢ W większości ośrodki te stawały się – po uzyskaniu niepodległości – stolicami nowo powstałych państw.
➢ Dotyczy to głównie krajów
afrykańskich, Ameryki Łacińskiej i Oceanii.
Ratusz we Wrocławiu
➢ Największe znaczenie w rozwoju miast, miały FUNKCJE HANDLOWA i HANDLOWO-KOMUNIKACYJNA.
➢ Miasta zaczęły powstawać w miejscach przecinania się szlaków handlowych, a następnie komunikacyjnych.
➢ Tak tłumaczy się powstanie wielu miast europejskich,
➢ Związek funkcji handlowej i komunikacyjnej jest i obecnie widoczny, najbardziej w przypadku portów morskich.
Gdańsk
➢ Z biegiem czasu coraz to inne funkcje przyczyniły się do powstawania i rozwoju miast.
➢ Od XVIII w., podstawą powstawania nowych miast i przyspieszonego rozwoju miast już istniejących stał się przemysł (FUNKCJA PRZEMYSŁOWA):
➢ pierwotnie wydobywczy, związany głównie z wydobyciem węgla kamiennego;
➢ np. miasta okręgów: Ruhry, górnośląskiego, donieckiego, kuźnieckiego,
➢ z czasem też przetwórczy;
➢ np. włókienniczy – Manchester, Łódź.
➢ Przemysł był podstawą rozwoju większości miast świata w XX wieku.
➢ Pod wpływem przemysłu powstały największe okręgi przemysłowe, będące jednocześnie największymi aglomeracjami miejskimi świata, zwane też – z racji znaczenia przemysłu w ich rozwoju – aglomeracjami miejsko-przemysłowymi.
➢ Zwielokrotnieniu uległy też FUNKCJE USŁUGOWE.
➢ Do rozwoju miast przyczyniły się także inne funkcje usługowe (decydujące też o rozwoju niektórych wsi), tj.:
➢ NAUKA, OŚWIATA, OCHRONA ZDROWIA (poza funkcją uzdrowiskową) czy RZEMIOSŁO.
➢ Miasta powstałe pod wpływem rozwoju tych funkcji są z reguły niewielkie.
➢ Oprócz funkcji politycznej czy handlowej, wiele miast zawdzięcza swoje powstanie i rozwój FUNKCJI TURYSTYCZNEJ.
➢ Funkcja ta spowodowała, między innymi, powstanie wielu słynnych kąpielisk i ośrodków nadmorskiej turystyki wypoczynkowej, np.:
➢ w rejonie Morza Czarnego:
➢ Konstanca w Rumunii, Eupatoria na Krymie, Złote Piaski w Bułgarii,
➢ Morza Śródziemnego:
➢ np. Sorrento, San Remo we Włoszech, Monako, Monte Carlo, Nicea, Cannes we Francji, kąpieliska na wybrzeżu Costa Brava w Hiszpanii.
➢ Funkcja ta przyczyniła się też do rozwoju znanych ośrodków turystyki górskiej:
➢ np. Innsbrucku, Bischofshofen w Austrii, Davos, Chamonix, Grenoble we Francji, Garmisch-Partenkirchen, Obertsdorfu w Niemczech, Zakopanego, Szczyrku w Polsce, Tatrzańskiej Łomnicy w Słowacji (Karpaty), Lillehammer w Norwegii (Góry Skandynawskie), Sapporo w Japonii.
➢ Funkcja turystyki krajoznawczej powoduje rozwój wielu osad historycznych,
➢ zyskały światową sławę dzięki znajdującym się na ich obszarze obiektom zabytkowym:
➢ np. Carcassonne we Francji, Kraków w Polsce.
➢ FUNKCJA UZDROWISKOWA ma zbliżony charakter do funkcji turystycznej, z tym że z racji jej specyfiki (związku z ochroną zdrowia)
➢ powstałe miasta są często mniejsze od ośrodków turystycznych:
➢ np. Krynica, Rabka w Polsce, Karłowe Wary, Mariańskie Łaźnie w Czechach, Vichy we Francji.
Krynica Górska
➢ Wśród funkcji usługowych należy wyróżnić FUNKCJE KULTU RELIGIJNEGO.
➢ Ruch pątniczy i pielgrzymkowy do świątyń różnych wyznań spowodował rozwój miast:
➢ np. Fatimy w Portugalii, Lourdes we Francji, Częstochowy w Polsce, Jerozolimy w Izraelu, Mekki i Medyny w Arabii Saudyjskiej,
➢ w których ludność znalazła zatrudnienie w obsłudze pielgrzymów i turystów.
➢ Historyczne już dzisiaj znaczenie mają w powstawaniu miast FUNKCJE OBRONNE.
➢ Wiąże się to przede wszystkim z aktualnie rozumianym pojęciem obronności:
➢ w średniowieczu skupione na małej powierzchni osady, otoczone murami miejskimi, fosą, położone w widłach rzek, nad brzegami jezior, mórz, na półwyspie, miały niewątpliwie charakter obronny,
➢ współcześnie im większa koncentracja majątku trwałego na niewielkim obszarze, tym większe straty w przypadku działań wojennych.
➢ Przykładami miast, które zawdzięczają swój rozwój pierwotnie funkcjom obronnym, mogą być miasta-twierdze,
➢ np. Zamość powstały w okresie renesansu (XVI w.) czy Żółkiew (niegdyś polska twierdza, obecnie miasto na Ukrainie).
➢ W ostatnich latach trudno jest mówić wyłącznie o 1 funkcji miastotwórczej.
➢ Jedna funkcja może się przyczynić tylko do rozwoju małej osady,
➢ duże miasta są efektem wykształcenia zespołu funkcji miastotwórczych.
Funkcje miast – podział
(schemat przedstawia nieco inne podejście do zagadnienia)
FUNKCJA OPIS
Administracyjna Administracyjna siedziba władz lokalnych (np. wojewódzkich, powiatowych) i urzędów
Obronna Siedziba jednostek wojskowych
Przemysłowa Siedziba zakładów produkcyjnych
Usługowa Siedziba punktów usługowych, takich jak banki, restauracje czy warsztaty naprawcze
Handlowa Skupisko licznych sklepów, hurtowni i giełd towarowych
Transportowa Ośrodek transportowy lub ważny węzeł komunikacyjny
Edukacyjna Siedziba szkół i wyższych uczelni
Turystyczna Miejsce, do którego przyjeżdżają turyści w celach wypoczynkowych
Uzdrowiskowa Miejsce pobytu kuracjuszy ze względu na walory przyrodnicze, kulturowe oraz infrastrukturę turystyczną
Religijna Ośrodek kultu religijnego, do którego przybywają pielgrzymi
➢ Każde miasto ma swoją fizjonomię, czyli wygląd zewnętrzny (układ przestrzenny oraz styl architektoniczny) uzależniony od położenia, warunków naturalnych, a także procesów historycznych i społecznych.
➢ Wśród najważniejszych typów fizjonomicznych miast należy wymienić:
➢ miasta europejskie, amerykańskie, arabskie i wschodnioazjatyckie.
O atrakcyjności krajobrazu Hongkongu stanowi połączenie tradycyjnej zabudowy z nowoczesnymi wieżowcami.
Charakterystycznym elementem city są drapacze chmur.
Najwięcej (185) jest ich w Nowym Jorku
Najbardziej reprezentacyjnym fragmentem Pragi jest otoczony kilkusetletnimi kamienicami Rynek Staromiejski.
➢ Regularna zabudowa, w centrum prostokątny plac (w Grecji agora - miejsce zebrań), od którego rozchodziła się sieć ulic przecinających się pod kątem prostym.
➢ Miasto otoczone murami obronnymi.
➢ Ślady takiego układu są widoczne w miastach leżących w basenie Morza Śródziemnego, np. Ateny, Rzym.
Florencja
➢ Powstały na planie kolistym z dośrodkowym układem ulic;
➢ były otoczone murem i fosą.
➢ w centrum znajdował się kwadratowy lub prostokątny” rynek pierwotnie pełniący funkcje handlowe,
➢ z czasem reprezentacyjne przy nim wznosił się ratusz i kościół.
➢ Tego typu założenia spotkamy np. w Kilonii w Niemczech i w Krakowie.
Rynek w Krakowie Rynek w Krakowie
➢ Budowane były jako twierdze z potężnymi murami, na planie promienisto-dośrodkowego układu.
➢ W obrębie murów w centrum znajdował się duży plac, wokół którego budowane były piękne kamienice z dekoracyjnymi fasadami i ratusz.
➢ Główne drogi biegły do leżących na peryferiach rezydencji i zamku obronnego .
Zamość Kazimierz Dolny
➢ Elementem miasta barokowego były magnackie pałace rezydencjalne z okazałymi parkami, pełniące rolę ośrodka życia towarzyskiego, wokół których rozwijały się miasta.
➢ Rezydencje przestały pełnić funkcje obronne na rzecz reprezentacyjnych.
➢ Ulice miast stały się szerokie, a na ich przecięciu pojawiły się place z fontannami i ogrodami francuskimi.
Wersal
➢ Układ zabudowań tworzył się wokół kopalń, hut i fabryk i był oparty na szachownicowym układzie ulic.
➢ Przez miasta biegły linie kolejowe i szerokie ulice przeznaczone dla przewozu towarów.
➢ W centrum w pobliżu zakładów budowano dzielnice robotnicze z kamienicami czynszowymi o bardzo niskim standardzie.
➢ Poza miastem powstawały pałacyki właścicieli fabryk i domy zbudowane przez klasę średnią.
Katowice Łódź
➢ Składają się z wyodrębnionych, ale położonych blisko siebie dzielnic mieszkaniowych oraz przemysłowych.
➢ Nie budowano ich według jednego planu.
➢ Były podobne ze względu na wytyczne dotyczące kosztów budowy, metrażu itp.
➢ W ten sposób powstawały blokowiska bez indywidualnego charakteru, wznoszone szybko i niestarannie.
➢ Bloki budowano z betonowych prefabrykatów z małometrażowymi mieszkaniami o niskim standardzie.
Warszawa
➢ Układ ulic i zabudowań jest regularny i rozplanowany architektonicznie, z niewielkim w centrum „city" z wysokimi kamienicami i drapaczami chmur.
➢ Otaczają je dzielnice mieszkalne z niską zabudową willową.
➢ Charakterystyczne dla tych miast jest istnienie odrębnych etnicznie dzielnic.
➢ W ten sposób uwidaczniają się dysproporcje i podział na biednych i bogatych.
San Francisco
➢ Miasta o regularnym układzie ulic biorących początek z centralnego placu - po dwie z każdego narożnika.
➢ Szerokie ulice zapewniają cyrkulację powietrza.
➢ Przy prostokątnym placu centralnym stoi kościół, ratusz, budynek sądu i pałac gubernatora.
➢ Bliżej rynku - zabudowa bardziej zwarta, dalej - większe parcele, mniejsza zabudowa, tereny zielone.
Meksyk
➢ Mają wyraźny podział dzielnic pod względem społecznym, narodowościowym i wyznaniowym.
➢ Dzielnice poprzecinane są plątaniną licznych wąskich uliczek.
➢ Centrum wyróżnia się ciekawą architekturą sakralną o bogatej ornamentyce (meczety zwieńczone minaretami).
➢ Charakterystyczną cechą domów mieszkalnych jest brak okien od strony ulicy.
Kair
➢ Miasta afrykańskie odznaczają się kontrastową zabudową części przeznaczonej dla ludności białej i dla ludności czarnej.
➢ Dzielnice centralne, budowane przez europejskich kolonizatorów i zamieszkiwane głównie przez białą ludność, odznaczają się wysokim standardem i regularnym układem ulic.
➢ Zabudowa pozostałych dzielnic jest chaotyczna i nie różni się od zabudowy wiejskiej, jedynie zajmuje większy obszar.
Johannesburg
➢ Na początku 2017 r. w Polsce istniało 923 miasta,
➢ ok. 75% z nich stanowiły małe ośrodki miejskie (poniżej 20 tys. mieszkańców).
➢ Najmniej było miast dużych i bardzo dużych:
➢ 7 miast ponad 400 tys. mieszkańców:
➢ Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin,
➢ 9 miast od 200 tys. do 400 tys.
mieszkańców.
Miasta powyżej 200 tys. mieszkańców w 2013 roku.
Obecnie Kielce liczą poniżej 200 tys. osób.
➢ Najwięcej miast znajduje się w Wielkopolsce oraz na Górnym i Dolnym Śląsku.
➢ Wpływ na to miał przede wszystkim rozwijający się tam w XIX w. przemysł.
➢ Znacznie mniej ośrodków miejskich zlokalizowanych jest w środkowej i wschodniej części kraju.
➢ Wiele tamtejszych miejscowości utraciło prawa miejskie w latach 70. XIX w. na skutek represji carskich po
powstaniu styczniowym.
Rozmieszczenie miast w Polsce
➢ Rozmieszczenie miast jest konsekwencją rozmieszczenia ludności, a więc stosunków demograficznych.
➢ Najstarsze miasta można spotkać na obszarze większości zamieszkanych kontynentów,
➢ z wyjątkiem Australii i Oceanii.
➢ W ostatnich latach największy rozwój miast nastąpił w Europie, Ameryce Północnej i Azji.
➢ Tutaj też ukształtowały się największe miasta i zespoły miejskie świata.
➢ Miasta od chwili ich założenia, nadania praw miejskich, odznaczają się — z reguły — stałym wzrostem, zarówno pod względem demograficznym (zamieszkującej je ludności), jak i terytorialnym.
➢ Ekspansja miasta charakteryzuje się przejmowaniem terenów podmiejskich, rolniczych i przeobrażaniem ich w obszary zurbanizowane.
➢ Najczęściej za przemianami socjologiczno-demograficznymi nie nadążają przeobrażenia urbanistyczno- architektoniczne, co prowadzi do wytworzenia się tzw. STREF PRZEJŚCIOWYCH, odznaczających się często chaotyczną zabudową, słabo wykształconymi układami komunikacyjnymi, niewielkim zapleczem usługowym itp.
➢ Z ekonomicznego punktu widzenia ekspansja terytorialna miasta jest uzależniona przede wszystkim od ceny ziemi.
➢ Im bliżej centrum, tym ceny gruntów są wyższe, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie ziemia jest użytkowana szczególnie intensywnie.
➢ Klasycznym przykładem mogą być Stany Zjednoczone, gdzie centra miast odznaczają się bardzo wysoką i śmiałą zabudową (tzw. drapacze chmur).
➢ Im dalej od historycznego centrum, tym cena ziemi maleje, dlatego też poza prawnie wyznaczonymi granicami miast nastąpił intensywny rozwój budownictwa, co przyczyniło się do rozwoju przedmieść oraz osad podmiejskich.
➢ Oddziaływanie rynku spowodowało wytworzenie się STREF FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNO- GENETYCZNYCH.
➢ Wraz z rozwojem miast (zwłaszcza amerykańskich i europejskich) podjęto próby opracowania teoretycznych modeli odzwierciedlających ich STRUKTURĘ PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNĄ.
➢ Wśród klasycznych modeli prezentujących STRUKTURĘ PRZESTRZENNO-GOSPODARCZĄ miast należy wymienić:
➢ model koncentryczny,
➢ model sektorowy (klinowy),
➢ model wielordzeniowy (policentryczny).
➢ MODEL KONCENTRYCZNY E.W. Burgessa - zakłada rozwój miasta według koncentrycznych kręgów i dlatego ma on charakter modelu idealnego
➢ tj. nie uwzględnia różnego rodzaju progów i barier rozwoju).
➢ dotyczy układów monocentrycznych, w których dostępność jest największa w centrum i maleje wraz ze wzrostem odległości od niego.
1 – centralna dzielnica handlowa, 2 – drobny przemysł,
3 – strefa mieszkalna ludności robotniczej, 4 – strefa mieszkalna klas średnich,
5 – strefa mieszkalna ludności zamożnej, 6 – przemysł ciężki,
7 – drugorzędna dzielnica handlowa, 8 – strefa podmiejska,
9 – przemysł podmiejski,
10 – strefa migracji wahadłowych
➢ MODEL SEKTOROWY (KLINOWY) H. Hoyta, opracowany został na podstawie analizy struktury przestrzennej 64 miast amerykańskich.
➢ Kierunek, a nie odległość, jest podstawowym czynnikiem kształtującym strukturę przestrzenną miasta.
➢ Proces ekspansji miasta ma charakter sektorowy, przy czym najszybciej rozwijają się sektory położone wzdłuż głównych linii komunikacyjnych.
1 – centralna dzielnica handlowa, 2 – drobny przemysł,
3 – strefa mieszkalna ludności robotniczej, 4 – strefa mieszkalna klas średnich,
5 – strefa mieszkalna ludności zamożnej, 6 – przemysł ciężki,
7 – drugorzędna dzielnica handlowa, 8 – strefa podmiejska,
9 – przemysł podmiejski,
10 – strefa migracji wahadłowych
➢ MODEL WIELORDZENIOWY (POLICENTRYCZNY) C.D.
Harrisa i E.L. Ullmana jest uzupełnieniem modeli wymienionych powyżej.
➢ Założono w nim, że miasto powstaje z wielu ośrodków, a rozmieszczenie stref funkcjonalno-przestrzenno- genetycznych ma charakter policentryczny.
➢ Układ ten powstaje jako wynik działania różnych czynników,
➢ np. zróżnicowania wymagań lokalizacyjnych, kolejno działających sił przyciągania i odpychania.
➢ Model ten najlepiej ze wszystkich ww. modeli nawiązuje do realiów rozwojowych różnych miast świata.
1 – centralna dzielnica handlowa, 2 – drobny przemysł,
3 – strefa mieszkalna ludności robotniczej, 4 – strefa mieszkalna klas średnich,
5 – strefa mieszkalna ludności zamożnej, 6 – przemysł ciężki,
7 – drugorzędna dzielnica handlowa, 8 – strefa podmiejska,
9 – przemysł podmiejski,
10 – strefa migracji wahadłowych
➢ Mimo faktu, że modele te opracowano dla miast amerykańskich, można z nich również skorzystać do porównywania miast w Polsce, gdyż – np. – struktura przestrzenna Krakowa, czy Zamościa (pierwotnie koncentryczna) w znacznej mierze nawiązuje dziś do modelu wielordzeniowego Harrisa i Ullmana.
Kraków Zamość
➢ Miasta, w przeciwieństwie do jednostek osadniczych typu wiejskiego, odznaczają się bardziej złożoną strukturą funkcjonalno-przestrzenną.
➢ Przez strukturę funkcjonalno-przestrzenną rozumie się rozmieszczenie i wzajemne oddziaływanie głównych typów użytków i działalności miejskich.
➢ Do głównych typów użytków (użytkowania przestrzeni miejskiej), należą:
➢ użytki techniczne,
➢ tereny zielone,
➢ wody,
➢ użytki pozostałe,
➢ nieużytki sztuczne,
➢ nieużytki naturalne.
➢ Użytki techniczne – formy wyrażające się najbardziej intensywnym sposobem użytkowania terenu, całkowicie sztuczne, wprowadzone do przestrzeni geograficznej przez człowieka:
➢ np. tereny: przemysłowo-składowe, zabudowy mieszkaniowej, usługowe i komunikacyjne.
➢ Tereny zielone – przystosowane do pełnienia funkcji miejskich, w mniejszym lub większym stopniu przeobrażone przez człowieka,
➢ tereny zieleni urządzonej (parki, zieleńce, skwery, ogrody jordanowskie, cmentarze, zieleń podworska itp.),
➢ tereny leśne (lasy, grunty zadrzewione i zakrzewione)
➢ użytki rolne(grunty orne, sady, ogrody warzywne, szklarnie, plantacje kwiatów
i krzewów ozdobnych,
➢ użytki zielone (łąki i pastwiska).
➢ Wody, wśród których występują obiekty:
➢ zarówno stojące: rzadziej naturalne jeziora, częściej sztuczne stawy — przeważnie zbiorniki wodne wypełniające nieczynne już wyrobiska po kamieniołomach, żwirowniach, gliniankach;
➢ jak i płynące, najczęściej skanalizowane rzeki, wykorzystujące sztuczne koryta, skracające przeważnie ich naturalny bieg lub omijające śródmieścia miast.
➢ Użytki pozostałe, a wśród nich wyróżniamy:
➢ tereny wojskowe,
➢ innych służb specjalnych (np. policji).
Gmach Komendy Wojewódzkiej Policji przy Podwalu we Wrocławiu.
➢ Nieużytki sztuczne, a wśród nich wyróżniamy:
➢ nieczynne hałdy, zwałowiska,
wyrobiska poprzemysłowe, tereny uszkodzone mechanicznie, ruiny różnych obiektów, np. domów mieszkalnych, budynków
gospodarczych.
➢ Nieużytki naturalne:
➢ charakterystyczne raczej dla terenów wiejskich), występujące głównie na obrzeżach miast (bagna, trzęsawiska, ściany skalne, naturalne plaże itp.), powstałe bez udziału człowieka.
Materiały pomocnicze do nauki
Opracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych)
Opracowanie i redakcja: Sławomir Dmowski Kontakt: kontakt@geografia24.eu
WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE - KOPIOWANIE ZABRONIONE -
