Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim Parku Narodowym

Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim Parku Narodowym

Protection of erratic boulders in the Wielkopolski National Park

Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań e-mail: gorska@man.poznan.pl

Abstract: The idea to protect the big stony witnesses of the last glacial epoch in the central Poland has found its realisation in a form of the petrographical garden of the Wielkopolski National Park (WNP) in Jeziory. The collection, that consists of 20 carefully selected erratics from the vicinity of the Park, was founded in 2008. The boulders represent all petrographical types, i.e.: crystalline, sedimentary and metamorphic. The characteristic textural features of thirteen erratics presented in the petrographical garden of WNP let them name the indicator erratics. There are erratics from Småland, Åland Islands, Dalarna and from Scania. The specifi c features of the boulder surface morphology are the reasons why other erratics are presented in the petrographical garden. Apart from an important estetic role in a landscape, the gathered huge erratics play also an educative role. Tourists visiting the petrographical garden of the WNP have the opportunity to learn the basic petrographical types of rocks. They can also fi nd out how, when and from where the boulders have been transported to the place of their deposition. The erratic collection gives a proper example that boulders need to be protected nowadays. Otherwise they will dissapear from our fi elds and forests soon.

The collection of the Scandinavian erratics is equipped in an informative table. The colorful booklet with a map and descriptions of the boulders is available as well.

Słowa kluczowe: głazy narzutowe, geoochrona, geowalory, geoturystyka, Wielkopolski Park Narodowy Key words: erratic boulders, geoprotection, geovalues, geotourism, Wielkopolski National Park

Wprowadzenie

W następstwie plejstoceńskiego ochłodzenia klimatu, rozrastający się lądolód skandynawski nasunął się kilkakrotnie na obszar Polski, transportując i deponując różnofrakcyjny materiał skalny (ryc. 1), w tym i bloki skalne o frakcji powyżej 0,256 m (Wentworth 1922). Z reguły te, których oś krótsza jest nie mniejsza niż 0,5 m, noszą nazwę głazów narzutowych.

Głazy narzutowe reprezentują wszystkie typy petrografi czne: magmowe, metamorfi czne i osadowe.

Stąd wiadomo, że lądolód przemieszczał się i egzarował wychodnie skał proterozoicznych południowej części tarczy fennoskandzkiej oraz wychodnie skał neoproterozoiku, dolnego paleozoiku i górnego mezo- zoiku platformy wschodnioeuropejskiej (Górska-Zabielska 2008a). Wśród głazów narzutowych dominują zdecydowanie skały magmowe i metamorfi czne (Schulz 1973). Wyraźna przewaga tych skał nad osado- wymi wynika z ich budowy wewnętrznej, odporności na zniszczenie, ale także jest pochodną rozmiaru i budowy geologicznej obszaru macierzystego, z którego zostały wyegzarowane.

Niektórym z eratyków można przyporządkować jedną konkretną wychodnię w Skandynawii, z której zostały wyerodowane i włączone w masę lądolodu. Głazy takie nazywają się absolutnymi eratykami przewodnimi i stanowią zaledwie 10% wszystkich skandynawskich głazów narzutowych (Meyer 1983).

Są łatwo rozpoznawalne dzięki charakterystycznej teksturze. Ich nazwa obejmuje potoczne określenie skały oraz miejsce wychodni czy kamieniołomu, np. porfi r Bredvad, granit Karlshamn, piaskowiec Kalmar itp. Najpowszechniejsze eratyki przewodnie osadów lodowcowych północnej Polski zostały ostatnio szcze- gółowo opisane i opatrzone fotografi ami w kilku pracach (np. Czubla i in. 2006, Górska-Zabielska 2008a).

Kolejne 30-40% wszystkich przywleczonych przez lądolód skandynawski głazów narzutowych to era- tyki wskaźnikowe. Skały rozpoznaje się łatwo. Odróżnia je od przewodnich odpowiedników wyraźnie większa powierzchnia wychodni, względnie większa liczba takich wychodni. W nazwie eratyka, z przyczyn metodycznych, nie pojawia się nazwa miejscowości (bo miejsc, gdzie taka skała ma swoją wychodnie jest więcej niż jedna). W zamian, w nazwie pojawia się człon chronostratygrafi czny, np. piaskowiec jotnicki, wapień dolnopaleozoiczny, dolomit dewoński itp.

Pozostała część głazów narzutowych to najczęściej bliżej nieokreślone skały magmowe i metamorfi cz- ne, które pochodzą z wychodni zlokalizowanych w obrębie tarczy bałtyckiej. Nic więcej o takich skałach powiedzieć nie można. Skandynawskie wychodnie skał narzutowych zostały ostatnio bliżej omówione w in- nej pracy autorki (Górska-Zabielska 2008a).

Prowadzone od dziesiątków lat z różną intensywnością badania naukowe nad skandynawskimi głazami narzutowymi pozwalają określić kierunek transgresji lądolodu i/lub jego strumieni lodowych do miejsca de- pozycji osadów. Z uwagi na zmieniający się kierunek transgresji oraz położenie obszaru alimentacyjnego lądolodu plejstoceńskiego, można na podstawie analizy skał narzutowych z dużym prawdopodobieństwem określić także wiek zawierających je osadów glacjalnych. W badaniach powyższych można rozpoznać szereg węższych zagadnień, a mianowicie:

1. wskazanie skandynawskich obszarów macierzystych (np.: Hesemann 1975; Lüttig 1958, 1997, 1999, 2004, 2005; Meyer 1983, 1985, 2005; Böse, Górska 1995; Pettersson 1997, 2002; Czubla 2001;

Górska 2002a, b, c, 2003, 2004; Vinx 2002; Gałązka 2003, 2004a, b, 2005; Górska-Zabielska 2007), 2. odtworzenie dróg dalekiego transportu (np.: Schulz 1973; Vinx 1993; Meyer 1991; Lüttig 1999; Gór-

ska 2002a, b, 2003, 2006)

3. wykazanie zmienności spektrum petrografi cznego narzutniaków w profi lu pionowym i ewentualnie w układzie regionalnym, co wspomaga korelację lub podział osadów glacjalnych czwartorzędu (np.:

Lüttig 1991, 2005; Meyer 1995, 1998, 2000, 2005; Czubla 1999; Czubla, Forysiak 2006).

Mając na uwadze pierwszy z podanych wyżej celów, a więc wskazanie skandynawskich obszarów macierzystych występujących na terenie depozycji lodowcowej głazów narzutowych, czyni się starania zmierzające do powstania kolekcji w formie ogródka petrografi cznego, zawierającego możliwie najwię- cej zróżnicowanych typów skał narzutowych. Prezentowane okazy, poza niewątpliwą funkcją estetyczną w krajobrazie, pełnią ważną rolę edukacyjną. Odwiedzający ogródek turyści, a zwłaszcza młodzież szkolna z nauczycielami, mają okazję poznać podstawowe typy petrografi czne skał oraz dowiedzieć się o dzia- łalności egzaracyjnej i transportowej lądolodu skandynawskiego. Twórcom Ogródka Petrografi cznego Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jeziorach bliska była również idea ochrony ginących bezpowrotnie z polskich pól i lasów form przyrody nieożywionej

Poprzez zwrócenie uwagi na daleki transport lodowcowy skał ze Skandynawii (cel edukacyjny), jak i ochronę pomników przyrody nieożywionej (cel konserwatorski), nawiązuje się do postulowanych żywo

w naukach przyrodniczych badań interdyscyplinarnych wykorzystujących dorobek geologii i so- zologii.

Stąd od pomysłu do realizacji droga prosta i, jak się okazało, bardzo szybka.

Ryc. 1. Rozmieszczenie głazów narzutowych w Polsce (na podst. Czernicka-Chodkowska 1983; stan w 1983 r.) Fig.1. Location of erratic boulders in Poland (based upon Czernicka-Chodkowska 1983; state in 1983)

Ogródek petrografi czny Wielkopolskiego Parku Narodowego (WPN)

Ogródek petrografi czny WPN w Jeziorach powstał w 2008 r. dzięki współpracy autorki z pracownikami Parku. Po wstępnych konsultacjach zdecydowano, że ogródek obejmować będzie głazy spoza Parku. Te, które się na jego terenie znajdują (Kostrzewski 1998) pozostaną tam, gdzie zostały zdeponowane przez lądolód, bo tylko w swoim naturalnym środowisku najlepiej świadczą o swej przeszłości.

Dołożono starań, aby kolekcja głazów w nowopowstającym ogródku możliwie jak najmniej różniła się od głazów z Parku. Stąd zdecydowano się pozyskać głazy w okolicznych żwirowniach, w których eksploatuje

się lodowcowe osady równowiekowe z osadami powierzchniowymi WPN. Urozmaiconą rzeźbę wraz z wy- stępującymi na powierzchni osadami obszar ten zawdzięcza działalności ostatniego lądolodu, jaki pojawił się na tym terenie około 20 tysięcy lat temu (Kozarski 1995). Osady tego samego wieku odsłaniają się również w żwirowni w Rybojedzku, oddalonym od Jezior o 12 km na zachód, oraz w żwirowni w Dąbrowie, oddalonej od Jezior o 16 km na północ. Głazy narzutowe zgromadzone w Ogródku Petrografi cznym WPN w Jeziorach pochodzą z tych żwirowni.

Ogródek Petrografi czny Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jeziorach obejmuje 20 typów głazów narzutowych (ryc. 2). Zostały one przywleczone przez nasuwający się z północy lądolód skandynawski podczas fazy leszczyńskiej zlodowacenia północnopolskiego. Lądolód przemieszczał się po wychodniach skał magmowych, metamorfi cznych i osadowych, stąd przykłady tych skał znajdują się wśród narzutnia- ków, jakie można oglądać na skwerze nieopodal budynku Dyrekcji Wielkopolskiego Parku Narodowego.

Ryc. 2. Plan rozmieszczenia głazów narzutowych w Ogródku Petrografi cznym w Wielkopolskim Parku Narodowym Fig. 2. Schematic plan of location of erratic boulders in the Petrographical Garden of the Wielkopolski National Park

Zebrane w Ogródku Petrografi cznym w Jeziorach głazy narzutowe reprezentują wszystkie typy petro- grafi czne skał. Są to więc skały magmowe (nr: 1, 4-11, 13, 16-17), skały osadowe (nr: 12, 14, 18, 20) i skały metamorfi czne (nr: 2-3, 15). Skały magmowe i metamorfi czne pochodzą z podłoża krystalicznej tarczy fennoskandzkiej. Wychodnie skał osadowych zlokalizowane są w obrębie przykrywającej tarczę fennoskandzką płyty zbudowanej z utworów osadowych neoproterozoiku, dolnego paleozoiku, górnego mezozoiku i dolnego kenozoiku (ryc. 3; Górska-Zabielska 2008a, b).

Ryc. 3. Lokalizacja wychodni skał krystalicznych i osadowych oraz obszary macierzyste eratyków przewodnich Ogród- ka Petrografi cznego Wielkopolskiego Parku Narodowego (na podst. Schulza 2003)

1 – granit Småland, 2 – gnejs (wygład lodowcowy), 3 – gnejs (wygład lodowcowy), 4 – granit Småland, eologliptolit, 5 – porfi r Påskallavik, 6 – diabaz Kinnekulle, 7 – granit Uppsala, 8 – rapakivi alandzkie, 9 – porfi ry bałtyckie (czerwony i brunatny), 10 – porfi r Dalarna, 11 – bazalt ze Skanii, 12 – piaskowce Scolithus, 13 – porfi r Dalarna (eologliptolit), 14 – piaskowce: Dala, Kalmar, Hardeberga, 15 – gnejsy (oczkowy, z ciągnionymi fałdami), 16 – porfi r Emarp, 17 – zwietrzałe granity, 18 – wapień sylurski, 19 – migdałowiec z dna Zatoki Botnickiej, 20 – krzemienie

Fig. 3. Map of outcrops of crystalline and sedimentary rocks and mother regions of Scandinavian indicator erratics presented in the Petrographical Garden of the Wielkopolski National Park (based upon Schulz 2003).

1 –Småland granite, 2 – gneiss (roche-moutonnée), 3 – gneiss (roche-moutonnée), 4 –Småland granite (wind-polished), 5 – Påskallavik porphyry, 6 – Kinnekulle diabase, 7 – Uppsala granite, 8 – Åland rapakivi, 9 – Baltic porphyries (red and brown), 10 – Dalarna porphyry, 11 – Scania basalt, 12 – Scolithus sandstones, 13 – Dalarna porphyries (wind-polished), 14 – Dala, Kalmar and Hardeberga sandstones, 15 – gneisses (eye, with drag folds), 16 – Emarp porphyry, 17 – weathered granites, 18 – Silurian granites, 19 – mandelstein from Botnian Gulf, 20 – fl ints

Cechy teksturalne trzynastu grup skał narzutowych pozwalają zaliczyć je do grupy absolutnych era- tyków przewodnich. Są to głazy: nr 1 i 4 – granit Småland z pd.-wsch. Szwecji, nr 5 – porfi r Påskallavik ze Småland w pd.-wsch. Szwecji, nr 6 – diabaz Kinnekulle z wychodni na zach. wybrzeżu Jez. Wener, nr 7 – granit Uppsala z Uppland w środk.-wsch. Szwecji, nr 8 – granit rapakivi z Wysp Alandzkich, nr 9 – czer-

wony (4 szt.) i brunatny (1 szt.) porfi r bałtycki, nr 10 i 13 – porfi r Dalarna (3 szt.) ze środkowej Szwecji, nr 11 – bazalt ze Skanii w południowej Szwecji, nr 12 – piaskowiec Scolithus (3 szt.) ze Skanii, nr 14 – pia- skowce z wybrzeża Cieśniny Kalmar w pd-wsch. Szwecji (piaskowiec Kalmar) oraz ze Skanii (piaskowiec Hardeberga), nr 16 – porfi r Emarp ze Småland w pd.-wsch. Szwecji.

W Ogródku Petrografi cznym WPN umieszczono także głazy z uwagi na ciekawą rzeźbę powierzchni, świadczącą o zdecydowanie młodszych procesach morfogenetycznych, modyfi kujących zewnętrzną część skały.

Dwa głazy (nr 2 i 3) charakteryzują się wygładzoną podczas transportu glacjalnego powierzchnią; są to wygłady lodowcowe.

Dwa inne głazy (nr 4 i 13) zyskały wygładzoną powierzchnię w efekcie korazji. Proces ten obejmuje szlifowanie, żłobienie, ścieranie i polerowanie powierzchni skalnej przez strumienie wiatrowo-piaszczyste.

W efekcie powstają liczne formy na powierzchni głazu narzutowego, jak np.: wygłady eoliczne, żłobki, ni- sze, jamy i bruzdy korazyjne, a same głazy przyjmują miano graniaków wiatrowych. Wszystkie te elementy morfologiczne można dostrzec na wspomnianych głazach.

Powierzchnię głazu nr 17 charakteryzuje silne zwietrzenie: poszczególne kryształy są poluźnione i ła- two ulegają wykruszeniu. Woda ma bardzo ułatwioną drogę penetracji do wewnątrz skały, co w przypadku zamrozu skutecznie przyspiesza rozpad skały.

Podsumowanie

Wyruszone ze swej pierwotnej lokalizacji, transportowane na odległość setek kilometrów i w końcu zde- ponowane duże głazy narzutowe stanowią niezbity dowód potężnych sił egzaracyjnych i transportujących obecnych w lądolodzie skandynawskim. Gęstość występowania głazów narzutowych zmniejsza się (ryc.1), w Polsce z północy na południe (Czernicka-Chodkowska 1983). Wśród nich najczęściej występują odporne na niszczenie skały magmowe i metamorfi czne. Zdecydowanie rzadziej obserwuje się skały osadowe.

Udział procentowy skał osadowych okruchowych (piaskowców) i pochodzenia organogenicznego (wapie- ni) wzrasta wraz ze zmniejszającą się frakcją (Schulz 1973).

Głazy narzutowe od dawna wzbudzały zainteresowanie architektów i budowniczych z uwagi na dobry i łatwo dostępny materiał budowlany. W związku z tym padły ofi arą w niejednym zakładzie kamieniarskim i warsztacie budowlanym. Dziś można podziwiać je w ścianach obiektów sakralnych i świeckich na Pomo- rzu, Mazurach, w Wielkopolsce. Dla porządku wspomnieć można o: kamiennych kościołach, np. w Gryfi - cach, Baniach (Nizina Szczecińska), Gawrońcu (Pojezierze Drawskie), murach miejskich, np. w Trzcińsku Zdroju i Pyrzycach (Pojezierze Myśliborskie), nawierzchniach dróg tzw. kocich łbach na Pomorzu i na Mazurach.

W celu zachowania i ochrony wielkich kamiennych świadków epoki glacjalnej oraz w celach dydaktycz- nych i popularno-naukowych zakłada się ogródki petrografi czne. Idee te towarzyszyły również twórcom Ogródka Petrografi cznego Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jeziorach. Zgromadzone w jednym miejscu starannie dobrane typy skał narzutowych stanowią świetny poligon dla wszystkich, którzy interesu- ją się niedawną przeszłością geologiczną tego największego w okolicach Poznania obszaru chronionego.

Turystom, spacerowiczom, uczniom pobliskich szkół oddana została do użytku nowa ekspozycja posze- rzająca wystawy Muzeum Przyrodniczego WPN. Każdy, kto zdecyduje się zwrócić uwagę na zgromadzone głazy narzutowe pozna podstawowe typy petrografi czne skał, dowie się, jak i skąd głazy te dostały się na

teren Wielkopolski. Obserwując dokładnie powierzchnię niejednej zgromadzonej skały rozpozna efekty najmłodszych procesów morfogenetycznych, które zmodyfi kowały formę zewnętrzną głazów.

Zatem poprzez zwrócenie uwagi na daleki transport siłami natury skał ze Skandynawii (cel eduka- cyjny), jak i ochronę pomników przyrody nieożywionej (cel konserwatorski), nawiązuje się do żywo dziś postulowanych w naukach przyrodniczych badań interdyscyplinarnych wykorzystujących dorobek geologii i sozologii.

Do dyspozycji turysty pozostaje duża tablica informacyjna z planem Ogródka, tabliczki identyfi kujące eksponaty geologiczne oraz folder objaśniający zgromadzone w kolekcji głazy narzutowe (Górska-Zabiel- ska 2008c).

Literatura:

Böse M., Górska M., 1995: Lithostratigraphical studies in the outcrop at Ujście, Toruń-Eberswalde Prado- lina, western Poland. Eiszeitalter und Gegenwart, 45: 1-14.

Czernicka-Chodkowska D., 1983: Zabytkowe głazy narzutowe na obszarze Polski. Muzeum Ziemi.

Czubla P., 2001: Eratyki fennoskandzkie w Polsce Środkowej i ich znaczenie stratygrafi czne. Acta Geogr.

Lodz. 80, 174 s.

Czubla P., Forysiak J., 2006: Pozycja stratygrafi czna gliny w Biesiekierzu koło Łodzi w świetle analiz pe- trografi cznych. [W:] W. Morawski (red.), XIII Konferencja „Stratygrafi a Plejstocenu Polski”: Plejstocen południowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur podłoża, PIG, Warszawa: 50-52.

Czubla P., Gałązka D., Górska M., 2006: Eratyki przewodnie w glinach morenowych Polski. Prz. Geol. 54 (4), 352-362.

Gałązka D., 2003: Investigation of Scandinavian erratics and gravel from tills – new interpretation, Konin region – Northern Poland. Mat. Sympozjum “Human Impact and Geological Heritage, Tallin, 13- 18.05.2003: 69-70.

Gałązka D., 2004a: Zastosowanie makroskopowych badań eratyków do określenia stratygrafi i glin lodow- cowych środkowej i północnej Polski (praca doktorska). Archiwum Wydziału Geologii UW, s. 255.

Gałązka D., 2004b: Zastosowanie metody makroskopowego oznaczania eratyków przewodnich do lokali- zacji obszarów źródłowych wybranych kier jurajskich. Prz. Geol. 52(4): 349-350.

Gałązka D., 2005: Badania eratyków przewodnich z glin zwałowych na zachodnim Polesiu, rejon Włodawy (Polska E). Mat. konf. XII Konferencja „Stratygrafi a plejstocenu Polski”. Zwierzyniec, 31.08-3.09.2004:

39-41.

Górska M., 2002a: Petrographie von uckermärkischen Geschieben. Geologische Brandenburgische Be- iträge, Neubrandenburg, 3: 35-47.

Górska M., 2002b: Petrografi a osadów akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej Pojezierza Drawskiego.

Bad. Fizjograf. nad Polską Zach., Poznań, Seria A 53: 29-42.

Górska M., 2002c: Narzutniaki skandynawskie Pojezierza Myśliborskiego. Streszczenia referatów i po- sterów, VI Zjazd Geomorfologów Polskich „Środowiska Górskie – Ewolucja Rzeźby”, Jelenia Góra 11- 14.09.02: 52-53.

Górska M., 2003: Analiza petrografi czna narzutniaków skandynawskich. [W:] M. Harasimiuk, S. Terpiłowski (red.), Analizy sedymentologiczne osadów glacigenicznych. Wyd. UMCS, Lublin: 23-31.

Górska M., 2004: Petrography of glacial sediments in Pojezierze Myśliborskie (Myśliborskie Seenplatte).

71. Tagung der Arbeitsgemeinschaft Norddeutscher Geologen, 1-4.06.2004, Frankfurt/Oder: 55.

Górska M., 2006: Narzutniaki przewodnie z Sobolewa (sandr suwalsko-augustowski). Prace Komisji Pale- ogeografi i Czwartorzędu PAU. Tom III (2005): 209-212.

Górska-Zabielska M., 2007: Narzutniaki skandynawskie – metodyka i interpretacja. [W:] E. Mycielska-Do- wgiałło, J. Rutkowski (red.), Badania cech teksturalnych osadów czwartorzędowych i wybrane metody oznaczania ich wieku, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Przymierza Rodzin, Warszawa: 75-82.

Górska-Zabielska M., 2008a: Obszary macierzyste skandynawskich eratyków przewodnich osadów ostat- niego zlodowacenia północno-zachodniej Polski i północno-wschodnich Niemiec. Geologos 14 (2): 55- 73.

Górska-Zabielska M., 2008b: Fennoskandzkie obszary alimentacyjne osadów akumulacji glacjalnej i gla- cjofl uwialnej lobu Odry. Wyd. Nauk. UAM 78: 330s.

Hesemann J., 1975: Kristalline Geschiebe der nordischen Vereisungen. Geologisches Landesamt Nordr- hein-Westphalen, Krefeld, 267 s.

Kostrzewski A. (red.), 1998: Operat ochrony przyrody nieożywionej. Plan Ochrony Wielkopolskiego Parku Narodowego. Wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, oddz. w Poznaniu

Kozarski S., 1995: Deglacjacja północno-zachodniej Polski: warunki i transformacja geosystemu (~20 ka – 10 ka BP). IGiPZ PAN, Dokum. Geogr. 1, 82 s.

Lüttig G., 1958: Methodische Fragen der Geschiebeforschung. Geologisches Jahrbuch, 75: 361-418.

Lüttig G., 1991: Erratic boulder statistics as a stratigraphic aid – Examples from Schleswig-Holstein. New- sletter on Stratigraphy 25 (2): 61-74.

Lüttig G., 1997: Beitrag zur Geschiebeforschung in Boehmen und Mähren. Geschiebekunde aktuell 13 (2): 43-46.

Lüttig G., 1999: Geschiebestatistische Anmerkungen zur Quartärstratigraphie des nordischen Vereisungs- gebietes. Eiszeitalter u. Gegenwart 49: 144-163.

Lüttig G., 2005: Geschiebezählungen im westlichen Mecklenburg. Archiv für Geschiebekunde 4 (9): 569- 608.

Meyer K.-D., 1983: Indicator pebble and stone count methods. [W:] J. Ehlers (red.), Glacial deposits in North-West Europe, Balkema, Rotterdam: 275-287.

Meyer K.-D. 1985: Zur Methodik und über den Wert von Geschiebezählungen. Der Geschiebesammler 19 (2/3): 75-83.

Meyer K.-D., 1995:. Diskussion-Breitrag zur Stellung des Warthe-Stadiums in Niedersachsen. Acta Geo- graphica Lodziensia 68: 149-154.

Meyer K.-D., 1998: Geschiebekundlich-stratigraphische Untersuchungen in der südlichen Lüneburger Hei- de. Mitt. Geol. Inst. Univ. Hannover 38: 178-188.

Meyer K.-D., 2000: Geschiebekundlich-stratigraphische Untersuchungen im Hannoverschen Wendland (Niedersachsen). Brandenburgische Geowiss. Beitr. 7 (1/2): 115-125.

Meyer K.-D., 2005: Zur Stratigraphie des Saale-Glazials in Niedersachsen und zu Korrelationsversuchen mit Nachbargebieten. Eiszeitalter und Gegenwart 55: 25-42.

Meyer K.-D., 2008: Findlingskirchen in Norddeutschland. [w:] S. Siegesmund, R. Snethlage (Hrsg.): Denk- malgesteine – Festschrift – Wolf-Dieter Grimm. Schriftenreihe der Deutschen Gesellschaft fuer Geowis- senschaften, Hannover, 59: 128-138

Meyer K.-D., 2009 (w druku): Taufsteine in Norddeutschland. Material, Herkunft und Alter. Hannover.

Pettersson G., 1997: Unexpected ice movement directions during the last deglaciation in Ujście, NW Po- land – stratigraphical investigations. Quatern. Stud. in Pol. 14: 85-94.

Pettersson G., 2002: Weichselian glaciation in the middle Noteć River region, northwest Poland. LUN- DQUA Thesis 47: 1-19 oraz 3 zał.

Schulz W., 1973: Rhombenporphyr-Geschiebe und deren östliche Verbreitungsgrenze im nordeuropäi- schen Vereisungsgebiet. Zeitschrift für die Geologische Wissenschaft, 9: 1141-1154.

Schulz W., 2003: Geologischer Führer für den norddeutschen Geschiebesammler. CW Verlagsgruppe Schwerin, 508 s.

Vinx R., 2002: Gesteine des Baltisches Schildes in Nordeutschland: Glazialgeschiebe an der Ostseeküste von Schleswig und NW-Mecklenburg. Beiheft zum European Journal of Mineralogy 14(1): 219-242.

Wentworth C. K. A., 1922: A scale of grade and class terms for clastic sediments. Journal of Geology, 30:

377-392.