Wiadomości Zootechniczne, R. LIV (2016), 3: 77–87
Sposoby użytkowania osłów*
Danuta Dziurka1, Bogusława Długosz2
1Polskie Stowarzyszenie Hodowców Osłów, 58-114 Lubachów 3
2 Uniwersytet Rolniczy, Zakład Hodowli Koni, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków
prowadzenie*
Osły to przedstawiciele rodziny ko- pytnych, którzy wyewoluowali na terenie Afry- ki, gdzie też zostały udomowione. Osły ewolu- owały do życia w jednych z najbardziej nieko- rzystnych środowisk. Zwierzęta te są dobrze przystosowane do niskiej wilgotności i wysokiej temperatury oraz ubogiego w pokarm środowi- ska (Zakari i in., 2015). Zespół cech fizjologicz- nych i natury społecznej osłów uczynił je bardzo przydatnymi dla ludzi w wielu kulturach na przestrzeni wieków. Zwierzęta te nie stanowią już integralnej części życia ludzkiego w krajach rozwiniętych, jednak obecnie następuje odrodze- nie zainteresowania nimi (Bough, 2011).
Użytkowanie mleczne
Od czasów pierwszego udomowienia osłów ich mleko było cenione za swoje wartości odżywcze. Obecnie zostało docenione jako zamiennik mleka krowiego za względu na coraz częstszą nietolerancję tego mleka i alergie pokarmowe u dzieci i dorosłych (Bough, 2011).
W przeszłości używane było popularnie w starożytnym Egipcie, zarówno z powodu swoich właściwości leczniczych, jak i kosmety- cznych. Najbardziej znaną osobą, która regular- nie zażywała kąpieli w oślim mleku była Kleopatra – królowa Egiptu. Do kąpieli potrze- bowała mleka dostarczonego przez 700 oślic.
Cesarzowa Poppea, żona Nerona otrzymała 500 oślic, by wykorzystywać ich mleko do swoich kąpieli. Pliniusz zalecał ośle mleko przy leczeniu zatruć, przeciwgorączkowo, na zmęczenie oczu, przy owrzodzeniach, problemach z zębami,
* Badania finansowane z DS 3257/ZHK/2016.
w przypadku zmarszczek, astmy i niektórych kłopotów ginekologicznych (Bough, 2011).
W XVII w. we Francji stado oślic było utrzymywane między innymi w hospicjum Des Enfant-Assistes w Paryżu do produkcji mleka dla niemowląt, których matki nie mogły karmić samodzielnie. Dzieci z chorobami zakaźnymi, które piły to mleko, zwykle przeżywały. W XIX w. Francja posiadała liczne stada osłów mlecznych. Ceny tego surowca powodowały, że był to napój wyższych sfer (klas), a także specyfik na piękną cerę i o działaniu przeciw- zmarszczkowym. Mleko było też używane w medycynie przeciwko krztuścowi i w innych infekcjach dróg oddechowych – bywa tak stosowane do dziś (Bough, 2011).
Na południu Włoch bardzo popularne są osły rasy Martina Franca. Zwierzęta tej rasy znane są jako wysokie, mocne, oszczędne i spokojne, a oślice zdolne są do produkcji mleka w okresie 6–8 miesięcy laktacji (Polidori i in., 2009). Tą gałęzią produkcji zajmuje się we Francji ponad 50 hodowców (Szymańska, 2015).
Uwalnianie mleka z gruczołu mlekowego nastę- puje po około 30-sekundowym masażu wymie- nia. Oślicę da się doić przez 5 do 8 minut.
Większość oślic w Europie jest dojona 3 razy dziennie. Średniej wielkości oślica daje do 2 litrów mleka dziennie. Poza tym karmi także swoje źrebię (Weaver, 2008). W danych literatu- rowych skład mleka oślego różni się nieznacznie.
Rozbieżność ta jest najprawdopodobniej spowodowana tym, że mleko poddane badaniom pochodziło od oślic w różnym wieku, różnym stadium laktacji oraz różnych ras.
W
Tabela 1. Zawartość składników pokarmowych w mleku trzech gatunków ssaków (Weaver, 2008) Table 1. The content of nutrients in the milk of three mammals species (Weaver, 2008)
Gatunek Species
Zawartość wody Water content
(%)
Tłuszcz Fat (%)
Białko Protein
(%)
Laktoza Lactose
(%)
Energia Energy (kcal/100 g) Człowiek
Human 87,1 4,5 1,1 6,8 72
Koń
Horse 88,8 1,6 2,7 6,1 52
Osioł
Donkey 88,3 1,2 1,7 6,9 44
Tabela 2. Zawartość składników odżywczych w mleku wybranych ssaków (Wszołek i in., 2014) Table 2. The content of nutrients in the milk of choosen mammals (Wszołek i in., 2014)
Rodzaj mleka Type of milk
Składniki (g/100 g) Components Sucha masa
Dry matter
Tłuszcz Fat
Azot ogółem Total nitrogen
Laktoza
Lactose Związki miner. jako popiół Ash
Oślic
Jenny 8,86 0,30 1,46 7,14 0,34
Kobiece
Women 12,50 3,46 1,25 6,44 0,19
Klaczy
Mare 11,00 1,40 2,14 6,10 0,45
Jego najważniejszymi białkami serwat- kowymi są między innymi α-laktoalbumina, β- laktoglobulina i lizozym. Mleko oślic zawiera niewiele kazeiny i dużo białek serwatkowych (35 do 57% całkowitej ilości białka), dodatkowo skład jego frakcji białkowych jest najbardziej podobny do mleka kobiecego spośród mleka innych ssaków. Charakteryzuje je brak αs1- kazeiny, inna struktura β-laktoglobuliny i wysoki poziom lizozymu. Tłuszczu jest w nim bardzo niewiele, jednak jego frakcje są porównywalne do frakcji tłuszczu mleka kobiecego. Najczęściej występującym kwasem jednonienasyconym jest kwas oleinowy – jego zawartość wynosi około 20% innych kwasów tłuszczowych. Dobroczyn- nym działaniem tego kwasu jest obniżanie poziomu LDL-cholesterolu u człowieka, obniża- nie ciśnienia krwi oraz znaczne ograniczanie wchłaniania cholesterolu pokarmowego. Dzięki tym właściwościom może ono być używane w terapiach antymiażdżycowych, w diecie anty- cholesterolowej albo w trakcie rehabilitacji u pa- cjentów z chorobą niedokrwienną serca. W mleku oślim, w porównaniu z mlekiem innych gatunków
zwierząt (średnio 3% i 1% – krowie, owcze, kozie i bawole), jest bardzo dużo kwasów linolowego i linolenowego (odpowiednio 9 i 5%). Badania wykazały, że spożywanie kwasu linolowego w przypadku leczenia atopowych zapaleń skóry przynosi pozytywne efekty. Mleko ośle zawiera składniki mineralne, takie jak: P, K, Na, Mg, Fe, Zn, Cu, Mn oraz witaminy: A, D, E, K, C, B2. Ich zawartość jest bardzo zbliżona do mleka ludzkiego. Duża zawartość laktozy powoduje, że mleko jest smaczne oraz poprawia wchłanianie wapnia w jelitach, a ten jest niezbędny do prawidłowej mineralizacji kości noworodków.
Dzięki niewielkiej zawartości tłuszczu i dosko- nałemu składowi kwasów tłuszczowych mleko może być bardzo wartościowe dla osób starszych (Wszołek i in., 2014).
W wielu krajach Europy Zachodniej, a zwłaszcza w Szwajcarii i Belgii, a także w USA ośle mleko jest dostępne w sprzedaży w plastikowych i szklanych butelkach. Jednak, duża część sprzedawanego przez producentów mleka trafia do wytwórni kosmetyków (Wszołek i in., 2014).
W Serbii produkuje się z mleka oślic sery, nazywane „pule”. Jedyny ich producent znajduje się w rezerwacie przyrody Zasavica, zaledwie 50 km od serbskiej stolicy – Belgradu. Mleko do jego wytworzenia pochodzi od oślic rasy bałkańskiej (dailymail.co.uk, coolweirdo.com). Do uzyskania kilograma „pule” potrzebne jest około 25 litrów oślego mleka, ponieważ ma ono bardzo niską zawartość tłuszczu. Ser ten jest uznawany za najdroższy na świecie; jego kilogram kosztuje około 1000 euro. Jest to ser biały, w postaci charakterystycznych walców o szerszej pod- stawie. Kształt ten jest spowodowany formo- waniem sera w kubeczkach, a receptura jest objęta tajemnicą. W 2012 r. Novak Djoković – serbski tenisista wykupił jego roczny zapas, który w 2013 r. stanowił główną atrakcję w prowadzonej przez niego sieci restauracji (odditycentral.com).
Użytkowanie mięsne
Najpopularniejszym i znanym na całym świecie wyrobem z oślego mięsa jest Salame di asino, czyli rodzaj salami robionego z oślego mięsa. Jest to trwała, sucha, długo dojrzewająca kiełbasa z dodatkiem drobno pokrojonej słoniny i przypraw. Jakość salami zależy od jakości i rodzaju użytego surowego mięsa oraz różnic w procesie formowania i produkcji. We Włoszech istnieje 11 rodzajów salami objętych ochroną na- zwy, pochodzenia i sposobu produkcji.
Wśród wędlin produktem wytwarzanym w różnych obszarach północnych Włoch jest bresaola. Od XV w. był to znany sposób kon- serwowania mięsa. Ponadto, produkty podobne do bresaola są wykorzystywane w Brazylii (zna- ne jako „charqui” lub „Manta de carne de sol”), Hiszpanii (znane jako „cecinas” lub „Cecina de León”), Szwajcarii (znany jako „viandes des Grison” lub „Bindenfleisch”) i regionie Doubs we Francji (znane jako „Bresi”). Ośla bresaola i salami mają wyższą zawartość białka i niższą zawartość tłuszczu niż salami wieprzowe i bre- saola produkowana z wołowiny. Produkty z oślego mięsa cechuje znaczna różnica w za- wartości nienasyconych kwasów tłuszczowych, wysoka zawartość kwasów wielonienasyconych.
Ponadto, produkty te (zwłaszcza bresaola) cha-
rakteryzują się najwyższą zawartością istotnych aminokwasów. Oba produkty odznaczają się wysokimi wartościami odżywczymi (Marino i in., 2015).
Osły mogą stanowić ważne źródło mięsa na obszarach suchych i półpustynnych, ale w przeszłości oślemu potencjałowi w produkcji mięsa poświęcono niewiele uwagi. W większo- ści krajów, w których osły są wykorzystywane do pracy, ubija się je dopiero w podeszłym wie- ku, gdy są już niezdolne do dalszego użyt- kowania. Ten czynnik najprawdopodobniej po- woduje, że mięso jest powszechnie uważane za twarde i jedynym jego zastosowaniem może być produkcja salami lub innego solonego produktu na wzór Charqui lub Tasajo (Polidori i in., 2008). Dzisiejsi konsumenci wymagają mięsa o niższej zawartości tłuszczu, wyższej jakości i kruchości. Dlatego też mięso osła jest produko- wane głównie z młodych zwierząt w celu unik- nięcia niepożądanych cech. Czynniki takie, jak rasa, płeć, waga mają wpływ na tuszę i jakość mięsa oraz skład kwasów tłuszczowych i za- wartość tłuszczu (Polidori i in., 2015).
Ostatnio, w wielu krajach obszaru Mo- rza Śródziemnego pogłowie osłów wzrosło ze względu na zainteresowanie właściwościami oślego mleka. Całkowita liczba osłów w połu- dniowej Europie wzrasta. Jednak, w celu pro- dukcji mleka oślice muszą rodzić źrebięta, a nie wszystkie urodzone ogierki są potrzebne jako reproduktory lub do pracy, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, gdzie mechanizacja zastąpiła zwierzęta w transporcie i rolnictwie (Polidori i in., 2008). W związku z tym, produkcja mięsa z młodych ogierków stała się sposobem na zwiększenie dochodów producentów oślego mleka. Osły przeznaczane na mięso nie są ka- strowane, a ubojowi zostają poddane w wieku 15 miesięcy; ich średnia masa ciała wynosi wów- czas 181 kg (Polidori i in., 2008).
Osiołki rasy Martina Franca (rasy wyko- rzystywanej we Włoszech do produkcji mleka) ubijane w wieku 8 miesięcy osiągają średnią masę ciała 101 kg, natomiast ubite w wieku 12 miesię- cy średnio 122 kg. Zawartość glikogenu mię- śniowego jest wyższa u źrebiąt poddanych ubo- jowi w wieku 12 miesięcy (Polidori i in., 2015).
Tabela 3. Średnia zawartość składników odżywczych w najdłuższym mięśniu grzbietu osłów poddanych ubojowi w wieku 15 miesięcy (Polidori i in., 2008)
Table 3. The average nutrient content of the Longissimus thoracis muscle of carcasses of the donkeys slaughtered at 15 months of age (Polidori i in., 2008)
Składnik pokarmowy – Nutrient Zawartość – Average
Wilgotność – Moisture (%) 73,7
Tłuszcz – Fat (%) 2,02
Białko – Protein (%) 22,8
Popiół – Ash (%) 1,01
Glikogen – Glycogen (%) 0,46
Wartość energetyczna – Energy value (kcal/100 g) 116
Cholesterol – Cholesterol (mg/100 g) 68,7
Tabela 4. Średnia zawartość składników mineralnych (mg/100 g) w najdłuższym mięśniu grzbietu osłów poddanych ubojowi w wieku 15 miesięcy (Polidori i in., 2008)
Table 4. The average content of minerals (mg/100 g) of LT muscle of the donkey, slaughtered at 15 months of age (Polidori i in., 2008)
Składnik mineralny – Mineral Średnia zawartość – Average (mg/100 g)
Ca 8,65
Mg 24,8
K 343,7
P 212,9
Na 52,5
Zn 3,67
Fe 3,80
W przypadku poddania ubojowi zwierząt w wieku 14 miesięcy uzyskuje się średnią masę ciała 169 kg. W mięsie najliczniej występują kwasy oleinowy i palmitynowy. Skład kwasów tłuszczowych w tłuszczu śródtkankowym mięśni charakteryzuje wysoka zawartość wielonienasy- conych kwasów tłuszczowych (PUFA), zarówno w najdłuższym mięśniu grzbietu – około 25,16 g/100 g, jak i w mięśniu dwugłowym uda – około 24,97 g/100 g (Polidori i in., 2009). Mięso młodych osłów zawiera niezbędne aminokwasy i duży udział nienasyconych kwasów tłuszczo- wych, posiadając tym samym wysokie wartości odżywcze i stanowiąc alternatywny rodzaj /gatu- nek czerwonego mięsa (Polidori i in., 2009, 2015).
Użytkowanie juczne oraz pociągowe
Według doniesień, obecnie na świecie pracuje 41 mln osłów, jednakże przeważająca ich większość jest używana do tego samego typu pracy, do jakiego były używane na początku
swojego udomowienia. Pełnią bardzo ważną rolę w transporcie paczek i materiałów. Często są używane do prac farmerskich, takich jak orka czy podczas żniw. Pomagają transportować i wydobywać wodę ze studni. Obracają kamienie żaren (Bough, 2011).
Specyficzna budowa anatomiczna osłów powoduje, że są naturalnie przystosowane do przenoszenia ładunków na grzbietach. Ich kręgosłup w zależności od rasy ma co najmniej o jeden kręg lędźwiowy mniej niż u koni, co nadaje zwierzęciu dodatkową wytrzymałość i stabilność. Są szczególnie cenione w regionach górskich, transportując towary z podnóża stro- mych gór po kamienistych ścieżkach. Znane są z tego, że mogą unieść równoważność własnej masy. Dzisiaj w krajach afrykańskich dalej stanowią niezastąpioną siłę roboczą, przenosząc wszystko – od kamieni do budowy domu, przez wodę, aż po chrust i siano oraz słomę zebraną z pola. We Francji, do pierwszych dekad XX w.
osły pomagały w oraniu pola i transporcie drewna w dół stromych zboczy górskich. Są również bardzo cenionymi przez śródziemno- morskich winiarzy zwierzętami pociągowymi.
W rolnictwie rola, jaką odegrały osły jest niezaprzeczalna. Są one często użytkowane podczas prac przy ekologicznych uprawach. Do czasów II wojny światowej osły podróżowały wraz z wojskiem, niosąc na swych grzbietach zaopatrzenie, amunicję oraz broń. Zdarzało się także, że ciągnęły armaty oraz wozy. Były cenione zwłaszcza za dobre przystosowanie do trudnych wspinaczek górskich pod obciążeniem oraz zdolność do pokonywania wąskich kamienistych szlaków (en.ane-et-rando.com).
Grecja. Osły w większości rozwiniętych państw nie są już potrzebne w rolnictwie czy transporcie, ponieważ pojazdy silnikowe przejęły tę rolę. Istnieją jednak wyjątki, a jednym z nich jest grecka wyspa Hydra, należąca do archipelagu Wysp Sarońskich. Na wyspie jest niewiele dróg, gdyż obowiązuje ściśle przestrzegany zakaz używania pojazdów mechanicznych, nawet rowery są zabronione.
Jedyne samochody, jakie są używane to karetki pogotowia i nieliczne pojazdy gospodarcze, np.
służb komunalnych. Osły i muły stanowią tam główną i często jedyną formę transportu.
Przenoszą na swoich grzbietach wszystko, co jest potrzebne na całej wyspie – od butelkowanej wody do pralek. Na wyspie żyje około 1200 osłów i mułów, co odpowiada prawie 10%
całkowitej populacji koniowatych tego kraju.
W Grecji odbywa się 2 razy do roku konferencja dotycząca kultury osła Morza Śródziemnego, na której poruszane są takie tematy, jak próba zachowania tego zanikającego, tradycyjnego greckiego zwierzęcia (Bough, 2011; bez- granic.wordpress.com).
Osły w Ameryce. W Republice Haiti – państwie w Ameryce Środkowej, zajmującym część wyspy Haiti na Morzu Karaibskim w archipelagu Wielkich Antyli – osły dalej są bezcenne. Powierzchnia kraju jest górzysta, z niewielkimi nadmorskimi równinami i ubogim drzewostanem. Wschodnią i środkową część kraju tworzy obszerny płaskowyż. W wielu miejscach niemożliwy jest transport pojazdami silnikowymi ze względu na brak dróg. Osady
i pomniejsze miasta występują także w obszarach górzystych. Osły pomagają między innymi w transporcie urn wyborczych w wysokich górach Haiti, skąd niosą je z głosami do stolicy (Fedorska, 2006).
Użytkowanie wierzchowe
Osły są bardzo powszechnie używane do przewozu osób. Zwyczaj ten utrzymuje się w krajach śródziemnomorskich i afrykańskich (en.ane-et-rando.com). Malowidła stanowią do- wód, że od 3 tysięcy lat osły i konie były uży- wane do jazdy. Przedstawiają one jeźdźców na osłach, ale usadowionych w specyficzny sposób.
Siedzą oni za połową kręgosłupa zwierzęcia, praktycznie na jego biodrach, a nie jak to ma miejsce w przypadku koni – za kłębem. Jest to spowodowane budową osła, który ma bardzo płaski grzbiet, niemal pozbawiony kłębu oraz krótką, nisko osadzoną szyję. Dodatkowo, grzbiet osła jest stosunkowo wąski i krótki. Te elementy sprawiają, że podczas jazdy wierzchem osioł bardzo trzęsie, ponieważ jeździec silnie odczuwa ruchy jego nóg, zwłaszcza przy więk- szej prędkości. Skutkiem tego osioł nadaje się do jazdy jedynie stępem i szybko wykluczono go jako wierzchowca do polowań czy walki (Clut- ton-Brock, 1992). Nie nadaje się także do typo- wego końskiego sportu, ponieważ sposób sie- dzenia, jaki wymusza jego budowa fizyczna, nie nadaje się zarówno do rozwijania większych prędkości, zwłaszcza kłusowania, jak i do sko- ków (Sasimowski, 1979). W większości krajów Europy został szybko wyparty przez konia, który lepiej nadawał się na środek transportu (en.ane- et-rando.com). Jednak, zarówno w krajach arab- skich, jak i całej Afryce jest powszechnie uży- wany w tym celu. Jest to jednak najczęściej spo- kojna jazda stępem na osłach, które na wąskich ścieżkach górskich i stromych zboczach spraw- dzają się znacznie lepiej od koni. W krajach rozwiniętych również niektóre osoby jeżdżą na osłach. Siodła lub pady do tego służące muszą być specjalnie dopasowane i leżą w połowie długości tułowia zwierzęcia. Jest to bardzo po- pularna forma użytkowania osłów, między in- nymi na Cyprze czy w Grecji, gdzie znajduje się hodowla osłów Kelokedara (argonaftis.com), ale także i na angielskich wybrzeżach, zwłaszcza w Essex, gdzie stanowi ich nieodłączną atrakcję (horseandhound.co.uk). Jedną z najbardziej zna-
nych osób, zajmujących się treningiem osłów i mułów, jest Meredith Hodges. Zasłynęła ona na całym świecie razem ze swoim osłem Jackiem, który jako jedyny osioł na świecie skoczył pod- czas pokazu z jeźdźcem na grzbiecie na wyso- kość 4 stóp. Osiągnął on również II poziom ujeżdżenia, a także opanował elementy reiningu, takie jak spiny, lotne zmiany nóg i sliding stop ze ślizgiem na 15 stóp (horsecarecourses.com).
Chorwacja. W Chorwacji odbywają się tradycyjne wyścigi na osłach. Najpopularniejszy wyścig ma miejsce co roku w pierwszych dniach sierpnia w godzinach wieczornych, w nad- morskiej miejscowości Tribunj, niedaleko Vodic w Dalmacji. Historia imprezy sięga 1952 r., kie- dy to uczniowie podczas wakacji postanowili zorganizować wyścig osłów. Zawody szybko stały się lokalną tradycją i od 1957 r., z małymi przerwami, są rozgrywane do dziś. W wyścigu mogą uczestniczyć tylko mieszkańcy Tribunja – meżczyźni ubrani w tradycyjny strój. Ścigają się wąskimi uliczkami miasteczka, aby zdobyć na- grodę, którą jest drewniana figurka osła oraz so- lidny kawał pršutu – tradycyjnej suszonej szyn- ki. Wielki finał odbywa się przy pomniku osła w centrum miasteczka. Z powodu „upartości”
osłów wyścig jest wyjątkowo śmiesznym wido- wiskiem, ponieważ dotarcie do mety wcale nie jest takie proste i nie obywa się bez różnych eks- cesów. Należy wspomnieć, że na leżącej opodal Tribunja wyspie Longorin powstał, dzięki stara- niom stowarzyszenia „chorwacki osioł”, pierw- szy na świecie rezerwat tych zwierząt (cro.pl, travelmaniacy.pl).
Wędrówki z osłami – trekking
W obecnych zmotoryzowanych czasach w rozwiniętych krajach formą użytkowania jucznego osłów są wędrówki z nimi (donkey trekking). Do Polski moda na nie dotarła z Europy Zachodniej, głównie z Hiszpanii i Francji. Na tamtych terenach jest to bardzo popularna forma wędrówki, podczas której osły niosą bagaże turystów (Sekuła, 2015). Osioł od setek lat jest wiernym towarzyszem pielgrzymek.
W naszych czasach najbardziej znana jest pielgrzymka do Santiago de Compostela, na którą niektórzy nadal wyruszają pieszo w towarzystwie osła (en.ane-et-rando.com). Najstarszą organizacją, zajmującą się oślim trekkingiem jest Fédération
Nationale Anes et Randonnees (FNAR; Narodo- we Stowarzyszenie Wędrówek z Osłami) – francuska organizacja powstała ponad dwa- dzieścia lat temu, zrzeszająca profesjonalnych wędrowców z osłami. Obecnie zrzesza około 100 osób (en.ane-et-rando.com, Weaver, 2008).
Większość centrów FNAR znajduje się w od- osobnionych, bezludnych miejscach, gdzie dzia- łalność gospodarcza jest rzadka. Są to firmy rodzinne, dobrze zintegrowane z lokalną społecznością (Weaver, 2008). FNAR zapewnia możliwość swobodnego samodzielnego trekkingu (wynajmu osłów wraz z osprzętem i mapą), jak również z państwowym, wykwalifikowanym przewodnikiem. Obecni są w całej Francji: od regionu Angers o przyjemnym klimacie, do skalistych Alp, od Prowansji do Bretanii, od gór Pirenejów do tych z Masywu Centralnego, w górzystych rejonach Burgundii, od północy kraju do Portugalii, nie pomijając środkowej Francji. Osły biorą udział w rozwoju turystyki ekologicznej, uczestniczą w rozwoju unikalnego rodzaju turystyki przyrodniczej. Rytm, w którym odbywa się trekking, pozwala delektować się pięknem otaczającej przyrody, a także spotkać się z lokalnym folklorem różnych regionów. Osioł może przewozić na grzbiecie bagaże należące do 2–4 osób (czyli prawie 30 do 40 kg). Jest wyposażany w sakwy i juki do przenoszenia ciężkich ładunków, zamontowanych na pledzie w celu ochrony grzbietu oraz kantar i linkę do prowadzenia. Osły poruszają się w stabilnym tempie 3 do 4 km/h (en.ane-et-rando.com).
Użytkowanie pasterskie
W naturalnym środowisku osłów obfi- tość zasobów pokarmu i wody jest rzadka, są one zatem przystosowane do życia w bardzo małych grupach na konkretnych obszarach.
Osły tworzą terytoria, których centrum stanowi źródło wody, broniąc dostępu do skąpej roślinności na zajmowanym obszarze przed innymi stadami i zwierzętami. Podobnie jak inni roślinożercy z wieloma naturalnymi wrogami, osły reagują na zagrożenie walką lub ucieczką.
Przez wiele milionów lat ich przodkowie, gdy było to możliwe, uciekali przed drapieżnikami lub innymi zagrożeniami. Kiedy jednak ten sposób okazywał się nieskuteczny, same przy- puszczały atak, używając swojej naturalnej bro- ni, tj. zębów, kopyt oraz siły fizycznej.
Lubachów – hodowla prywatna Lubachów – private farm
ZOO w Chorzowie Zoo in Chorzów
Osiołki w berlińskim ZOO Young donkeys in Berlin Zoo
Na wybiegu (ZOO w Berlinie) In the outdoor yard (Berlin Zoo)
Instynkt walki u osła jest znacznie bardziej rozwinięty niż u konia, u którego podstawową reakcją jest ucieczka. W przypadku zwierząt żyją- cych w małych grupach lub samotnie oraz ze źrebiętami ucieczka często nie jest najlepszym mechanizmem obronnym. Podczas biegu w grupie zawszy któryś z osobników okazuje się wolniejszy, np. źrebię, co zwiększa prawdopodobieństwo złapania. Ucieczka w terenie górzystym również stanowi szczególne zagrożenie, zwłaszcza przy wąskich, kamienistych i krętych ścieżkach, gdzie nie można rozwinąć dużych prędkości. Dlatego osły są znacznie bardziej skłonne do rozważenia swojej reakcji na zagrożenia, a gdy ucieczka nie wydaje się im rozsądna, będą walczyć. Instynkt do strzeżenia własnego terytorium przed innymi zwierzętami, niepostrzeganymi jako część wła- snego stada, został wykorzystany przez ludzi na całym świecie. Osioł jest używany jako pomoc dla pasterza do ochrony owiec, kóz i innych zwierząt gospodarskich przed atakami drapie- żników, takich jak psy dingo i kojoty (Burden i Thiemann, 2015). Na równinach Teksasu osły zaczęły być używane do pilnowania stad owiec, ponieważ zauważono, że bez specjalnego szkolenia instynktownie odganiają kojoty i psy.
Wystarczy, aby osioł był przez jakiś czas wyprowadzany na pastwisko z owcami, przyjął je i uznał za własne stado, a będzie ich bronił przed wszelkimi niebezpieczeństwami. Do dziś jeszcze około 1,8 tys. osłów pomaga w paster- stwie (en.ane-et-rando.com). Ten sposób użytko- wania stał się popularny zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Ma to związek zwłaszcza z obecnością dzikich i zdzi- czałych psowatych na tych terenach. Osły są najtańszymi i najdłużej żyjącymi zwierzętami, wykorzystywanymi do pilnowania stad, a ich naturalna niechęć do psów oznacza, że będą efektywnie bronić swojego terytorium oraz stada przed nimi (Bough, 2011). Osły bronią stad owiec i kóz także przed dzikimi kotami, np.
pumami (en.ane-et-rando.com). Rolnicy wyko- rzystują także spokój i cierpliwość osłów do oswajania młodego bydła oraz jako towarzyszy dla młodych, nerwowych koni (Bugh, 2011).
Produkcja mułów
Osły odegrały ważną rolę na przestrzeni wieków również dzięki swojemu potomstwu z końmi – mułom. Te zwierzęta były główną siłą
roboczą i transportową w starożytnym świecie.
Sumeryjczycy z zachodniej Azji byli naj- prawdopodobniej pierwszym ludem, który stwo- rzył oślo-końską hybrydę – muły. Ponieważ muły były bezpłodne, a zapotrzebowanie na nie duże, powodowało to konieczność utrzymywania i hodowli zarówno koni, jak i osłów (Bough, 2011). Muł to krzyżówka końskiej klaczy z oślim ogierem. Odwrotna krzyżówka nazywana jest oślikiem lub osłomułem i nie opisano istotnego zastosowania tych zwierząt w gospodarce. Koń posiada 64 chromosomy, osioł 62, a muł 63 (Kosowska, 2010). Hybrydy są z reguły bez- płodne; wyjątek stanowią niektóre mulice. Po pokryciu takiej mulicy osłem ponownie otrzy- mujemy muła, zaś po pokryciu jej końskim ogierem – konia. Jest to spowodowane faktem, że u płodnych mulic dochodzi do rozwoju komórek jajowych, które zawierają jedynie końskie chromosomy. U mułów następuje hete- rozja wielu ważnych cech użytkowych. Żyją znacznie dłużej niż osły (40–50 lat), są silniejsze i bardziej wytrwałe w pracy, odporne na choroby, niewybredne pod względem poży- wienia, dobrze znoszą niekorzystny wpływ środowiska zewnętrznego. Mają też mocniejsze kopyta od osłów. Właśnie te cechy sprawiły, że w wielu krajach odgrywają zasadniczą rolę w transporcie jako zwierzęta pociągowe, juczne i wierzchowe. Gabarytami są zbliżone do koni, natomiast dobrze znoszą złe warunki bytowe, w których utrzymywanie koni byłoby niemo- żliwe. W produkcji mułów, w zależności od użytych osobników wyjściowych, można uzy- skać rozmaite egzemplarze. Przy doborze ni- skich osobników obu gatunków możemy uzy- skać małe muły, przydatne do użytkowania jucznego, a ykorzystując wysokie klacze i osły wysokich i mocnych ras otrzymamy rosłe i silne muły, doskonałe zarówno do jazdy wierzchem, jak i do powożenia. Najwyższy muł na świecie nazywał się Apollo i miał 194 cm w kłębie.
Pochodził on od zimnokrwistej belgijskiej klaczy (Fedorski, 2006). Poza licznymi zaletami, muły mają również charakterystyczne problemy.
Krytyczny dla źrebięcia jest pierwszy miesiąc po urodzeniu. Wynika to z miesięcznej różnicy w długości ciąży u klaczy i oślicy. Oślice chodzą w ciąży 12 miesięcy, a klacze tylko 11. Powo- duje to, że muły są bardzo słabe po urodzeniu i przez ten pierwszy miesiąc wymagają szcze-
gólnej opieki. Po przejściu tego krytycznego okresu ich odchów jest dość łatwy (Fedorski, 2004, 2006; Sasimowski, 1979). Wiele oślich ras zostało wytworzonych właśnie w celu uzyski- wania wysokiej jakości mułów – silnych, zdrowych i przede wszystkim wysokich. Przy- kładem są między innymi rasy: andaluzyjska, katalońska, Martina France, Ragusano, osły pirenejskie, amerykański mamut, czy Wielki Czarny z Berry (Sekuła, 2015).
Onoterapia
Onoterapia jest to terapia wspomagająca przy „udziale” osła. Nie zastępuje terapii wła- ściwej, a jedynie uzupełnia inne metody rehabilitacji. Należy pamiętać, że osioł, który współpracuje z terapeutą jest podmiotem terapii, ponieważ jego umiejętność nawiązywania relacji stanowi ważny jej aspekt (psho.pl). Metoda ta skierowana jest zarówno do osób niepełno- sprawnych fizycznie, jak i intelektualnie. Kon- takt z osiołkiem działa terapeutycznie również na osoby z zaburzeniami psychicznymi, mający- mi problem z socjalizacją czy zaburzeniami osobowości (onoterapia.pl). Cechy, które spra- wiają, że osioł jest dobrym zwierzęciem terapeutycznym, to między innymi jego wzrost i wygląd, będąc mniejszym od konia nie budzi lęku i wzbudza opiekuńczość. Osoby, które nigdy nie miały kontaktu z dużymi zwierzętami, np. dzieci, osoby starsze, ludzie z trudnościami w poruszaniu się, zazwyczaj wolą kontakt z osłami niż z końmi czy psami, ponieważ czują się przy nich bezpieczniej (psho.pl). Dzięki swoim gabarytom osioł doskonale nadaje się do pracy z dziećmi, przy czym powinien wozić osoby do 50 kg. Osły są także stateczniejsze i mniej płochliwe od koni. Niechętnie przecho- dzą do kłusa, a jeszcze rzadziej i to w dodatku bez obciążenia, do galopu. Podczas stępa osły mają dłuższy krok niż konie, a jednocześnie ich grzbiet jest węższy, co ułatwia jazdę małym dzieciom (bochnia-parlament.com). Osioł jest z natury ciekawski, interesuje go otoczenie, a podczas terapii jest aktywny w relacji z czło-
wiekiem. Jest cierpliwy, a jego ruchy są spo- kojne, dzięki czemu wzbudza zaufanie (psho.pl).
Przejażdżki na oślim grzbiecie nie stanowią jedynej formy onoterapii – kontakt ze zwie- rzęciem poprzez czyszczenie i głaskanie jest równie ważny i w zależności od przypadku może stanowić jej główną formę.
Podsumowanie
Wraz z dalszą hodowlą omawianego ga- tunku będą się nadal rozwijały sposoby wyko- rzystywania osłów w naszym kraju, jak i na świecie. Onoterapia jest nową dziedziną, która dopiero pojawia się w Polsce, jednak podobnie jak inne terapie z udziałem zwierząt cieszy się coraz większą sympatią wśród społeczeństwa.
Trekking, będący formą użytkowania jucznego osłów podczas wędrówek, zarówno w trakcie pielgrzymek jak i rajdów, ma szansę na rozwój w naszym kraju, gdyż rajdy górskie i turystyka górska cieszą się w Polsce rosnącym zainteresowaniem. Osły dzięki swoim natural- nym cechom biologicznym są dobrze przysto- sowane do chodzenia wąskimi, stromymi i ka- mienistymi drogami.
Obecnie w Polsce rzadko wykorzystuje się osły w celu pozyskiwania ich mleka, podob- nie jak nieczęsto prowadzi się produkcję mleka klaczy (np. Ferma Udoju Klaczy Andrzeja Ser- watki w województwie wielkopolskim). Jest to związane ze zbyt małym rynkiem zbytu w na- szym kraju oraz wysokimi kosztami tego przed- sięwzięcia w celu późniejszego eksportu towaru.
Użytkowania mięsnego oficjalnie w Polsce rów- nież nie ma, jednak większość osłów, która tra- fiła do organizacji zajmujących się ratowaniem koni (ok. 40 osobników) została wykupiona od handlarzy, którzy mieli sprzedać je do uboju w polskich rzeźniach. Były to zwierzęta starsze oraz wszystkie, które nie znalazły innych na- bywców. W związku z brakiem tradycji spoży- wania mięsa końskiego, a tym bardziej mięsa oślego na terenie Polski, ten sposób użytkowania najprawdopodobniej nie znajdzie odbiorców w naszym kraju.
Literatura Bough J. (2011). Donkey, Reaktion Books LTD, London, UK.
Burden F., Thiemann A. (2015). Donkeys are different, J. Equine Vet. Sci., 35: 376–382.
Clutton-Brock J. (1992). Horse power: A history of the horse and donkey in human societies. Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, USA.
Fedorska A. (2006). Osły i ich historia. Koński Targ, 4: 10–11.
Fedorski J. (2004). Osły i muły. Wiad. Zoot., XLII, 4: 17–20.
Fedorski J. (2006). Muły. Koński Targ, 6: 4–5.
Kosowska B. (2010). Genetyka ogólna i weterynaryjna, Wyd. UP we Wrocławiu, 90 ss.
Marino R., Albenzio M., della Malva A., Muscio A., Sevi A. (2015). Nutritional properties and consumer evaluation of donkey bresaola and salami: Comparison with conventional products. Meat Sci., 101: 19–24.
Polidori P., Vincenzetti S., Cavallucci C., Beghelli D. (2008). Quality of donkey meat and carcass characteris- tics, Contents lists available at Science Direct. Meat Sci., 80: 1222–1224.
Polidori P., Cavallucci C., Beghelli D., Vincenzetti S. (2009). Physical and chemical characteristics of donkey meat from Martina Franca breed, Meat Sci., 82: 469–471.
Polidori P., Pucciarelli S., Ariani A., Polzonetti V., Vincenzetti S. (2015). A comparison of the carcass and meat quality of Martina Franca donkey foals aged 8 or 12 months. Meat Sci., 106: 6–10.
Sasimowski E. (1979). Zarys szczegółowej hodowli zwierząt. Wyd. 3, PWN, Warszawa.
Sekuła J. (2015). Osioł. Janiszewski Przewodnik Hodowlany. Wyd. Spes, Łomża.
Szymańska A. (2015). Rynek ośli we Francji. Polski Związek Hodowców Koni (dane nie opublikowane).
Weaver S. (2008). The Donkey Companion: Selecting, Training, Breeding, Enjoying & Caring for Donkeys, Storey Publishing, USA.
Wszołek M., Filipczak-Fiutak M., Domagała J. (2014). Skład i właściwości mleka oślego, Żywność. Nauka.
Technologia. Jakość, 1 (92): 29 – 40.
Zakari F.O., Ayo J.O., Kawu M.U., Rekwot P.I. (2015). The effect of season and meteorological stress factors on behavioural responses and activities of donkeys (Equus asinus) – a review. Ann. Anim. Sci., 15, 2:
307–321.
argonaftis.com
bezgranic.wordpress.com bochnia-parlament.com cro.pl
coolweirdo.com dailymail.co.uk, en.ane-et-rando.com horseandhound.co.uk horsecarecourses.com odditycentral.com onoterapia.pl psho.pl
travelmaniacy.pl
THE USABILITY OF DONKEYS
Summary
The group of physiological traits and social nature of donkeys, as well as conditions where they evolved made them very useful for people in many cultures over the centuries. In developed countries, despite the declining population of donkeys displaced by mechanization, interest in alternative methods of their use in- crease. Donkeys have been used for millennia as beasts of burden and draft animal, in African and developing countries they are used so to this day. Donkeys are used as draft animal both the cultivation of fields, and to pull carriages. For entertainment purposes donkeys are used as riding animals. One of the unconventional methods is their pastoral use. Donkeys are used for this purpose in North America and Australia - to protect herds from predators. In addition, throughout the world therapy involving donkey is becoming increasingly popular. It is called onotherapy and supports the proper treatment of the persons with mental disorders. An indirect way to use donkeys is the breeding of mules. Mule is a hybrid resulting from crossing horse mare and donkey stallion.
Mules known for their strength are an important link in the economy of developing countries, especially those with a dry and inhospitable climate. They are also used products from donkeys such as milk composition very similar to human milk – it is perfectly suitable as milk substitute for infants. In addition, products of donkey meat are consumed in many countries, for example Salame di asino.
Fot. w pracy: D. Dziurka
