Internacia Scienca Revuo : monata organo en Esperanto. Jaro 8, no. 86 (1911)

X./ ’ /

8* J a r o F e b r u a r o 1 9 1 1 / N° 8 6 “

Internacia

Scienca Revuo

Oticiala Monata Organo

de la

Internacia SCIENCA ASOCIO E sp eran tista

E ldonata ku n a lta p a tro n a d o de :

L. L. ZAMENHOF, autoro de la lingvó

FRANCA SOCIETO ASTRONOMIA ; FRANCA SOCIETO DE FIZIKO ; INTERNACIA SOCIETO DE ELEKTRISTOJ;

f ADELSKÓLD, APPELL, D’ ARSONVAL, BAUDOIN DŁCOURTENAY, fBECQUEREL, fBERTHELOT, P rin co R olando BONAPARTE, BOUCHARD, DESLANJDRES, FLOURNOY, FORSTER. HALLER, f W illia m JAMES, MOUR- LON, H en rik o POINCARE, G eneralo SEBERT J .J . THOMSON & d iv ersla n d a j sc ie n c u lo j.

E N H A V O

R a p o rto . — K o n sila ro p o r la fa r a d o de la sciencaj ka j łeknikaj portoj, starigita de la Teknika Komisio de la Scienca Asocio, de R o llet de l ’Is le , Paris (Franc.).

M u z ik - te o r io .B E le m a n ta j p rin c ip o j (2 “ daurigo), de A d. S e fer, London.

K o re s p o n d a d o . Pri la logika bago de vortfarado en Esperanto, de A ntido .

K o n k u rs o .

1 9 1 1

H . F . A d o lf T h a lw itz e r, K ó tz s c h e n b ro d a -D re s d e n (Germ .)

(elparolu : talvicer, kecenbroda)

B R IT U J O . « Brita Esperantista Asocio > (Museuin station Buildings, 133-6 High Holbom), London W. C. — D A N U J O . A.-F. Host & Son, Kjóbenhavn. — F R A N C U JO . G. Warnier <fe C,e, (15, rue Montmartre) Paris. —

H IS P A N U J O . J. Espasa, Barcelona. — H U N G A R U J O . Lajos, Kokai (IV karoly-ucta, 1), Budapest. — I T A L U J O . Raffaello Giusti, Livomo. — J A P A N U J O . M. Hikosaka, 33, AbekawanSachi, Asakuśa, Tokio. —

R U S U JO . Librejo « Esperanto*, (Tverskaja, 28) Moskya. — R U S A P O L U JO . M. Arct. Varsovic T U R K U JO , J. Gueron (Lemejo : Alliance Israólite), Aidin.

J a r a abono : 2 750 S. — Unu n u m ero : 250 s.

Ni akceptas & rekom endas pagojn per la C ekbanko E sperantista , L ondon S. W .

OpOL

fWłMU” ®

Nach demheuKgen Slande aerWissenschaff ist A

DeMoi

F leste Miliei h derfittne md <fcs I

D r e s d n e r C h e m isc h e s L a b o r a to r iu m

P e r m e z u , k e n i d e z ir a s v id ig i al v i, k ia jn p a r a z itu m a jn o fe n d a ć o jn d e v a s e lte n i b o n a t u tm o n d ę k o n a ta a r ti- k lo , k iu fa r is s ia n v o jo n s u p e r ’ la

tu t a n te r o n p e r s ia d is t in g a k v a lito . L a ć i-s u p r a k liś o e k m o u tr a s , a l v i

e le k to n , n u r t r e m a lg r a n d a n e le k to n d e n ia k o le k to d e O D O L -im ita jo j,

fa r ita j e n d ir e r sa j la n d o j. N i p o se d a s im i ta j oj n e l ć iu j k u lt u r la n d o j, e sc e p te

e l A n g lu j o , k ie o n i ja m d e lo n g e e k k o n is , k e m a lh o n e s ta k o m e r k a k o n k u -

r a d o ć ia m e sta s m a lr e k o m p e n c a la b o ro . T ia l n ia j j u g a j p ro ce so j p r i ć i tiu j

im ita jo j n e n ia m fin ig o s . E n ć iu o k a z o m o n tr a s d o t iu fa k t o , k ie ł ć ie k o n a ta ,

k ie ł v a s ta m p le k se d is v a tig a ta e n ć iu j la n d o j d e la te r o e s t a s n ia O D O L ’o-

L in g n e r . D r e s d e n a H e m i a L a b o r a t o r i o L i n g n e r .

d

■ B o a r o lu r e p r e s i

Aldono al teorio de Antido.

1 F ri la signifo de finajo « o » ęn Esperanto

Mi difin isja sencon de la grąmatikaj finajoj per la egaloj :

© = ul au aj (materia au abśtrakta), a == ec ( = kvalit) kaj i =±= ad ( = ag) t .e .« fari agon » Tio „ne signifas ke finajo o havas plurajn sencojn, ćar ul kaj aj ne estas sencoj sed « sub- dividoj » de o. Mi deziras do aldoni ke l a f i n a j o o e n s i m e i n h a v a s n u r u n u s e n c o n , nome la « sub- stantivan ideon » o = kio estas,-ekzistas. Tiu difino estis donita de Zamenhof mem en la FundąmentaKrestoinatio

(p. 248). ■. ,1

. Ję tiu rimarko S™ Couturat argumehtis : « Se o - kio estas, tio pravigas la sistemon de Ido, ćar ekzemple grando

= kio estas grand, = homo (objekto) grand ». Al tio mi res- pondas, ke la senco de la vorto grando (kieł ankaii tiu de iu

*■- ajn Esp. vorto) restas duba gis kiam giaradiko estos klasita, kieł substantiva, verba au adjektiva. jl

' Ekzemple skribo ne signifas kio estas skrib sed kio estas ag (specó skrib) = ago skrib, ćar tuj kiam oni klasas radikon śkrib inter la verbaj radikoj, oni definitive alligas al tiu radiko la generalan verban ideon ag, kaj tiam ideo skrib estas nur « speciala kazo de la ideo ag'». Simile bros-o ne signifas sihiple kio estas bros: se radiko bros estas klasita kieł substantiva (grupo aj), tiam gi estas nur speciala kazo de aj kaj bros-o = kio estas aj (bros) — a j o bros; se kontraue bros estas klasita inter la verbaj radikoj, tiam bros estas speciala kazo de ag, kaj bros-o = kio estas ag (bros) — ago bros.

Tutę same grand-o ne estas simple kio estas grand, sed,

ćar radiko grand estas klasita kieł adjektiva, gi estas nur

speciala kazo de la ideo adjektiva ec, &o\grand-o — kio estas

ec (grand) eco grand. La ideo ec (F. qual) estas entenata en radiko bon same kieł ideo Franc estas entenata en la urbnomo Lyon, Se oni komparas n ;

bon-o bon-te Lyonn-ais (ec) (qual) (Franc)

oni yidas. ke. bon-o — ec-o«bon» (au bon-tć — qual-itć « bon ») same kieł Lyonn-ais — Franę-ais « de Lyonu. D o la argu- mento de S” Couturat pruvas.nur la neceson de la klasado de la radikoj *.

La ći supra metodo estas aplikebla al iu ajn vorto Esper­

anta, ekzemple kiras-ul-o, trink-ul-o, grand-ul-o signifas :

«kio estas —person karakterizata (ne simple per kiras,trink aii grand sed) per aj (kiras), ag (trink) au ec (grand).

Restas nur la demando : ću radiko grand estas devige adjektiva ? Nu, gi certe ne estas verba. Gi ankau ne povas esti substantiva, car' se oni klasus gin inter la substantivoj (grupo itZ), tiam gi definitive enhavus en si mem la ideon ul, kaj oni havus ne nur grand-o = kio estas ul (grand) = ulo (grand) sed ankaugrand-a=grand-(ul)-a(pro lanevariebleco de la radikoj ) kaj tio estas netolerebla car granda tablo ne estas grandula tablo.

La sola akceptebla solvó estas do grand-o = grand-(ec)-o, kiu signifas: l e ke radiko grand estas adjektiva aii enharas en si mem la ideon ec; 2’ ke grando estas nek « persono #, nek « materiajo » sed « abstraktajo »; 3” ke S™ Couturat ne komprenis la Esperantan sistemon de vortkonstruo kiam li

pretendis reformi gin, A ntido .

La ideo a a ń ec — F. qual a u ąualitatif; do ec-o = F. ce qui est W™ ’ — ąualrtte; ekzemple : la ąualite de cette etoffe est matwaise signifas : ceą u i est « q u a l», ce qui est ąualitatif, ce ąui est « a d ie c tif.

dans cette etoffe e.d maui-ais. Simile ag-o — ce ąui est . act . = act-

ton; ekzemple : 1’action de cette machinę est reguliere signifas • cc ąui

est ' act . ce ąui est agir, ce ąui est .verbal . dans cette machinę est

reguher.O at vidas ke : F. ąual = E. ec, F. act = E. ag kaj F. ite aii

t° ”i ~ *' kl° e8?as ’• Tl° ne si§nifas tamen ke speciala ideo

tael bon-te = ce ąui est bon, ćar ankau en la naturaj lingvoj la radikoj

havas gramatikan karakteron; do F. bon estas n u r speciala kazo de la

generała adjektiva ideo ąual, sekve bon-te = ce ąui est ąual (espece

particuliere bon) = ąualite ■ I m - , ćar ce ąui est qual = ą u a l-iti^

8’ Jaro Februaro 1911 N° 86*

Internacia Scienca Revuo

OFICIALA MONATA ORGANO

1>K LA

Internacia SCIENCA ASOCIO Esperantista

Direkłoro : (tef-Redaktoro:

Dr0 R ene de SAUSSURE D™ Fr. THALWITZER

E ldonejo : H. F. A dolf T

, K ó tzschenbroda-D resden (Germ.). •

Manuskriptojn, gazetojn, librojn ti- interśanjojn, oni sendu al

« Internacia Scienca Revuo •, Kótzschenbroda-Dresden ( German.).

RAPORTO

starigita de la S cienca kaj Teknika K om isio de la Scienca A socio E speran tista.

Konsilaro por la farado de la sciencaj kaj teknikaj vortoj.

fsekro kaj fino)

B. — a} La nom oj de la geografiaj io j, kiuj tro v ig a s en loko, kie estas u zata n u r unu n a tu ra lingvo, sed kiuj estas konataj kaj n o m ataj en aliaj p lim a lp li m u lte n o m b ra j n a tu ra j lingvoj : (C efurboj, nacio j, k .t.p .).

Z>) La nom oj de la p erso n o j konataj kaj nom ataj en kelkaj aliaj nacioj ol tiu , al kiu iii a p a rte n a s — au a p a rte n is , car la nacio eble ne plu ekzistas kaj eć gia lingvo ne plu estas uzata — (Ciuj antikvaj aii h isto ria j nom oj, antaiin o m o j, nom oj de fam aj n u n aj p erso n o j, k .t.p .).

P o r la nom oj el tiu j k a teg o rio j, la n a tu ro de la elem en to j de la p ro - b lem o , k iu jn ni ricevos, d e p e n d o s de la farm an iero de la naciaj lingvoj ; kaj, car tiu j lingvoj havas n en iu n g en eralan m ctodon, tiu j elem entoj estos diversspecaj.

K elkafoje tiu j lingvoj tra d u k a s la n acilingvan nom on, t. e. faras vorto n , kies p ro n u n c m a n ie ro rez u lta s de la orto g rafio , kieł p o r ciuj aliaj vortoj de la lingvo ; en tiu farado iii ate n ta s speciale nek la devenan orto g ra- fion, nek la p ro n u n c o n ; tiu j vortoj plej ofte estas form ataj p e r popola uzado kaj tio k o m p ren ig as ilian n ereg u leco n {E kz. : fra n c e : B e rlin , L o n -

d res, A lex an d re, J u p ite r, k.t.p.) .

En tiu okazo, oni a te n to s, en la elekto de la e s p e ra n ta vorto, egale p ri la

in te rn a c ia form o — se gi ekzistas — kaj p ri la nom o uzata en la nacia

34 R ollet de i ,'I sle : P ri teknikaj vortoj.

lingvo (antikva au nuna) kiu, la unuan fojon, nom is la ion (E k z . : o n i havas : dane, K jóbenhavn ; franee, C o penhague ; angłe, C o p e n h ag e n ; gerniane, K openhagen, do n i elektds K openhago, lcvankam tin eorto ne estas

la nacia fo rm o . — J u p ite r eslas internacia, do n i prenos Ju p ite ro ).

K elkafoje la naciaj Iingvoj klopodas p o r rip re z e n ti, au la orto g rafian au la fonetikan form on, sed en am baii okazoj la rezu ltato j estas tu tę ne g u sta j pro m anko au de la taugaj lite ru j, au de la necesaj signoj.

En la u n u a okazo, kinu oni uzas kiam la lite ro j estas p ro k sim u m e la sam aj en la du lingyoj, oni sim ple enkondukas la tie l sk rib ita n v orton kaj oni p ro n u n c a s g in, kieł oni povas. [ E k z .: fra n e e : S a lis b u ry . P o r tia vorto, oni ricevos kieł elem ento de la problem u, grafikę in te rn a c ia n — au preskaii in te rn a c ia n — form on (kiu estas kelkafoje la )nacia mem] kaj, au oni ne povas en konduki gin kun E sp era n ta o rto g rafio , au tiu o rto ­ grafio, ne donas la nacian p ro n u n ca d o n , [ E k z .: D um as). En tiu okazo, oni devos ate n ti n u r la nacilingvan o rig in a lan nom on, kaj oni faroś kieł ni m o n tro s sube en la okazo kiam tiu nom o ekzistas sola.

En la dua okazo, kiam oni faras vorto n , kiu p lim alp li bonę m o n tra s la nacian p ro n u n c a d o n ’ [E kz. : Souvaroff, M oham ed, E i-JIung-C hang) oni g en e rale ricevos d iv ersajn orto g rafiajn form ojn, se en d iv ersaj naciaj lingvoj, oni klopodis p o r rip re z e n ti fonetike la nom on ; sed kelkafoje oni ricevos in te rn a c ia n form on, se la diversaj nacioj a lp re n is la form on um ie elektitan de iu el iii. En tiu j okazoj la p ro n u n ca d o estas diversa, kaj la plej tau g a m etodo k o n sistas a te n ti n u r la nacilingvan p ro n u n c a d o n , kaj fari sam m an iere kieł en la kazo kiam estas n u r unu n acilingva nom o.

R im a rko j. — N o m o j de la n d o j k a j logantoj.

K oncerne la geografiaj nom oj, al la elem entoj de la p ro b lem o ald o n ig as, en la kazo de la lokoj će kiuj estas lo g a n to j, la nom oj de tiu j lo g a n to j.

Je tiu v id p u n k to , oni kelkafoje bezonos tri specojn da p ro p ra j nom oj : tiu n de la loko, tiu n de la logantoj kaj tiun de la g e n ta n o j, el kiu devenas tiu

de la lando. .

Lati la m etodoj m o n trita j, ni devos stu d i sam tem pe la nom on de tiu j tri specoj, kaj form i ilin sam tem pe. E stos b ona provi la sekvantan serion : la nom o de la lando estos form ata ald o n a n te novan sufikson i al la nom o de la g en tan o , kaj kieł kutim e, la nom o de la log an to estos form ata, a ld o n a n te ano al la nom o de la lan d o : [Ekz.<: R uso, R usi, R u sian o ,.

Oni devos uzi la sufikson Z kun tiu p reciza signifo kaj neniam kieł karak- te riz a finigo, t.e. kiam la radiko ne estas tiu de la nom o de g en tan o . [E kz. : K ongio ne estas akceptinda). K ieł p o r ćiuj sufiksoj, oni trovos n o m o jn k iu j śajn e en ten o s g in , sed tio estas n eev iteb la. [E kz. : K olom bio, Bolivio'i.

La sufikso n j estos rezervata p o r la nom oj de lando en kiu tro v ig as urb o

au alia io, kiu d o n as al gi nom on. [E kz. : L ukzem burgo, L u k zem b u rg u jo ;

H anovro, H anovrujol.

R oleet de l T si . e : Pri teknikaj vortoj. 35

Antatinomoj.

Ili apartenas, au al la serio de la vortoj tradukataj en kelkaj lingvoj, au al tiu de la vortoj ortografie internaeiaj. Se persono estas nomata en ciu nacia iingy© per la korespondanta traduko, oni devas uzi, en esperanto, esperantan formon, kiun oni elektos kieł traduko de tiu nomo : (Ekz. : La rego de Gernianujo estas nomata : france, Guillaume ; germane, Wilhelm : angle, William ; do oni nomos gin esperante per la nomo, kia estas elektita kieł traduko de tiu antaitnomo, t.e. VilheŁmo, ekżemple). Sed se en la naciaj lingyoj, oni konservas la nacian formon, oni faras same en esperanto.

Ekz. : oni diros en esperanto por la antaitnomo de la angla poeto Shakes- peare, la vorton Viliamo kiu estas la esperantigo de William).

Aliparte tiu metodo ebligos płigrandigi la nombron de la vortoj uzataj por montri la personojn, kaj tio permesos helpi la distingon inter iii : (Ekz. : oni povos uzi : Gvilelmo, Gvijomo, Vilelmo, Viliamo, k.t.p.).

Traduko de la propraj nomoj.

Ni diris pri la tradukoj de la komunaj nacilingyaj yortoj, ke oni devas tre atenti, tion farante, pro la ebla konfuzo, kaj eć ke estas preferinda neniam traduki tiujn vortojn. Oni ankorau pli devas atenti, je tiu vid- punkto, la proprajn nomojn.

Tamen tie ći ni havas gvidilon, kiu estas la maniero lau kiu agas la naciaj lingyoj : ni tradukos au ne, lau ke la naciaj lingyoj tradukas au ne.

[Ekz. : N i tradukos F. : Mer rouge, car en ćiuj naciaj lingooj oni tradukas tiun nomon ; sed ni ne tradukos F. : Gris-Nez, ćar neniu nacilingoo tradu­

kas gin).

Se la vorto estas kunigo de kelkaj vortoj, ni tradukos la yortojn tradu- kitajn en la naciaj lingyoj. [Ekz. : en F. : Charles le Temeraire, ni tra­

dukos : Le Temeraire; en Boulogne-sur-mer, ni tradukos : sur merk

2e Ekzistas nur ^{u n i i} nacilingoa nomo.

En tiu kategorio trovigas :

A. — La nomoj de ćiuj geografiaj ioj trovigantaj en lando okupata de logantoj paroiantaj difinitan nacian lingyon.

B. — La nomoj de ćiuj personoj, kiuj ne estas konataj de alilingyanoj.

Oni esperantigos tiujn nomojn, lau la metodoj jam uzataj de Dro Za­

menhof por esperantigi komunajn yortojn de iu nacia lingvo, kaj kiujn ni klarigis supre. Same kaj pro la samaj motivoj, pro kiuj estas dezirinda ke la teknikaj vortoj de iu fako estu faritaj de specialistoj, estos dezirinda ke la propraj nomoj de iu nacia lingvo estu esperantigataj de persono perfekte konanta tiun lingyon.

Estas grava rimarki ke ni ne celas esprimi, en tiu esperantigo, la pro- nuncmanieron de la nacia vorto, eć kun proksimuma precizeco.

Efektive oni seias ke tio estas ebla nur uzantc multenombrajn specialajn

signojn, kaj plie ni celas nur doni al la konsiderata io, nomon kiun povos

36 R ollet de l ’I sle : Pri teknikaj vorłoj.

uzi, b u se kaj sk rib e, la uzantoj de la in te rn acia lingvo, p o r m o n tri precize g in. A orto, eć p ro p ra nom o, estas in te rk o n sen to in te r la uzantoj kaj, en lingvo ap rio ria oni povus p re n i gin a r b itre ; sed, lau la p rin c ip o j de E s p e r­

an to , ni devas k o n trau e alp ren i v orton plej sim ilan kieł eble al la nacia v orto m o n tra n ta la k o n sid eratan ion.

Je tiu v id p u n k to , nenio tru d a s n in alp re n i tu tę precizan fonetikan tran s- sk rib o n de la nom o, car E sp era n to sam tem pe a ten ta s la grafikan kaj la p ro n u n c a n re p rez en ta d o n de la naęilingvaj vortoj.

A liparte eć en la naciaj lingvoj, oni p ro n u n ca s la v o rto jn m alsim ile lau la p a r to j de la lando, kaj kelkafoje o n i ne p ro n u n ca s kelkajn el iliaj lite ro j

— do oni ne povas d iri ke ekzistas precize d ifin ita prO nuncm aniero p o r ćiu p ro p ra nom o.

T iu j ideoj eb lig as nin d oni al la p ro p ra nom o, e s p e ra n tig a n te g in, fo r- m on kiu devas help i p o r d istin g i gin el la aliaj p ro p ra j nom oj de la sam a lingvo, kiuj estas p ro n u n c a ta j sam m aniere, kaj tie l oni sukcesos d ife - re n c ig i ilin buśe. (E k z. : La se kc a n ta j fr a n c a j nom oj de personoj, k iu jn o n i pro n u n ca s sam m aniere, pocas esti esperantigataj : D u ran o , D u ra n to , D u rango, D u ran d o , k.t.p.).

A nkau tiu ebleco k o n sid e ri la grafikan form on p erm esas form i e s p e r- a n ta jn vortojn p li facile p ro n u n c e b la jn kaj, p ri la nom oj de lokoj kiuj naskas nom ojn de lo g a n to j, form i p li facile la k u n m e tatajn v o rto jn kun la su fik s o : an. (E kz. : L a fo n e tik a form o de P a ris estas : P ario sed, konside- rante la g ra fika n form on, n i povas p re n i : P ariso , kiu donas P a ris a n o ; tre prace o n ia lp re n is P arizo, ^ćyz /- ^s inter cokaloj ciam estas p ro n u n c a ta kie! z).

E ble oni povus ankau perm esi la alp re n o n , en la p ro p ra j nom oj, de d u o b la j k o n so n a n to j, kio d o nus tiun profiton e b lig i la d istin g o n in te r p ro p ra j nom oj de sam a p ro n u n co — kaj ankau p li guste konservi la g ra ­ fikan nacian form on en kelkaj okazoj. (E k z. : O ni a lp re n u s : O dessa a n s- tataii Odesa).

R im a r k o .— T raduko de tiu j p r o p r a j nom oj.

En la a n tau a kazo, ni d o n is la regulon, p or scii en kiaj okazoj oni devas, au ne, tra d u k i esp eran te trad u k e b lan nom on, fari sam m an iere kieł en la naciaj lingvoj.

En la n u n a kazo, ni ne povas doni tiu n gvidilon, ca r ni konas n u r u n u nacilin g v an nom on.

O ni ne povas doni tiu n alian kpnsilon : serći kian solvon a lp re n a s la naciaj lingvoj en analogaj kazoj, car b e d a u rin d e , oni ricevus tia m a n ie re n en iu n solvon, la naciaj lingvoj obeante, p ri tiu tra d u k o n e n iu n reg u lo n .

Ni do devas alm enau provi sta rig i m etodon : ni stu d o s intersek v e kelk­

ajn kazoj n :

l e La nom o estas sirnpla vorto.

En ćiuj naciaj lingvoj oni uzas ko m u n ajn v o rto jn p o r nom i d ifin ita jn

iojn ; tio estas facile ko m p ren eb la, ićar oni havas n u r un u rim e d o n , po r

R ^{ollet de l} ’I ^sle : P ń teknikaj vorto). 37

m o n tri ion : elekti unu au kelkajn el la ecoj, kiu jn gi p rez en ta s. Eć la nom oj, kiu jn ni n e p l u ko m p ren as, estas kom unaj vortoj ne plu uzataj tia m a n ie re , au kiuj estis a lifo rm ig ata j en la kom una lingvo, dum iii ne śa n g is kieł p ro p ra j nom oj.

La g e n e ra ła reguło esto s neniam tra d u k i tiau nom on, car gi p e rd is la sig n ifo n de kom una vorto, p o r farig i vorto speciale d ifin ita p o r m o n tri ion in te r iliaj ioj ; eć la adjek tiv o jn oni ne dev'as tra d u k i : tE k z . : O ni ne tr a ­ d u ko s la fr a n c a jn p ro p ra jn noniojn de persono : N o rm an d , M archand ; k a j la fra n c a n geografian nom on : V erte en Ile Verte).

Kieł ni jam d iris , tiu m etodo p rez en to s la profiton p lig ra n d ig i la nom - b ro n de la uzeblaj p ro p ra j nom oj, kaj, sekve, eb lig i la d is tin g o n in te r ioj, kiuj havas, en diversaj naciaj lingvoj, nornojn, kiuj estas la trad u k o j u n u de la alia, kaj sekve havus sam an nom on se oni tra d u k u s ilin. (E k z .: E l la da insuloj, el k iu j unu estas nom ata fra n c e : Ile S abie k a j la alia nom ata a n g le : S an d Islan d , o n i nom os !a u n u a n : In su lo S ablo, k a j la d u a n : Insulo S an d o ; la fra n c o , k iu n oni nom as : M archand, estos nom ata : M arśan t’ /,•«/

la anglo k iu n oni nom as : M erchant estos nom ata M erćan t’).

2e La nom o estas k u n m e tata vorto.

En tiu okazo la solvo estas sim pla, car oni devos apliki — p ro la sam aj m o tiro j — la reg u lo n , kiun ni d o n is p o r la kom unaj vortoj, t. e. neniam tra d u k i. (E kz. : O ni ne tra d u k o s la fra n c a n nomon de persono : V ielcastel aii la nom on de urbo : T rouville).

Ni ne bezonas ald o n i, ke neniam oni devos a lp re n i h ib rid a jn co rto jn , t.e. tra d u k i p a rto n de v orto, kiu estas tra d u k e b la . (E kz. : oni ne tra d u k o s:

to w n en Y orktow n, aii La R oche en La R ochefoucauld).

3e La nom o ent£nas kelkajn k om unajn vorto jn k u n lig ita jn sed ne fo r- m a n ta jn k u n m e tatan vorton.

E n tiu kazo, se la nom o estas geografia, kaj se la kom unaj vortoj p re - cizigas la situ acio n , au eb lig as d istin g o n in te r diversaj ioj havantaj sam an ćefan nom on, oni tra d u k o s ilin ; e fe k tń e iii devas esti k o m p ren a taj de ćiuj kaj plie la nom o, kiun oni ric e ru s k u n lig a n te ć iu jn tiu jn vo rto jn , estu s eble tro longa. (E kz. : E n B oulogne sur m er, n i tra d u k o s : su r m er, sed en : S an S alvador. n i ne tra d u ko s San).

P ri la nom oj de la vivantaj personoj, oni ne povas doili re g u lo jn , car ćio d e p e n d a s de la opinio de la p o se d an to de la nom o, kiu ra jta s e s p e ra n tig i sian nom on, kieł li volas. T am en , p ó r la h isto ria j nom oj ni konsilas tra d u k i ć iu jn v o rto jn krom la su b stan tiv o j. (E k z .: en C h a rles le chauve, n i tra d u k o s le chauve ; sed en R ouget de 1’Isle n i ne tra d u k o s 1’lsle).

T iu j konsiloj ce rte ne eblig o s solvi ćiu jn p ro b le m o jn , tam en iii d o nos g en e rala n ideon p ri la a lp re n o ta j solvoj.

R im arku p lie ke povas okazi m alakordo in te r iii kaj la farm an iero j de

la naciaj lin g ro j, ćar, kieł ni d iris , tiu j lastaj ne havas d ilin ita n reg u lo n .

38 R ollet de l T sle : P ri teknika) wrtoj.

P r i la finigo o.

La uzo de la finigo o estas la u re g u la, car la p ro p ra j nom oj estas vortoj e n tu te sirailaj al la aliaj su b stan tiv o j de la lingvo.

T am en oni trovos en tiu j nom oj, kelkajn ra d ik o jn kiuj ankau finigas p e r o ; kaj, kvankam en la kom una lingvo oni ren k o n ta s v o rto jn en kiuj du vokaloj sekvas

la alian (varii, ree), śajnas ke estu s p li b elso n a eviti tiu n n ajb areco n de du vokaloj o. ,

P o r tio n fari, suficos perm esi an stataiio n de la finigo p e r ap o stro fo , kieł oni faras en poezio, kiam estos neeesa ; kaj oni povas se n d an g e re p lig ra n - digi tiu n p erm e so n , tia m a n iere ke, kiam la aldono de o śajn o s m albela oni povos forigi g in , ca r la g ran d a kom en clitero suficos p o r m o n tri ke la vorto estas p ro p ra norno, kaj sekve su b stan tiv o . ( E k z .: O n ih a w s : K ongo’ a n sta ­ tau Kongoo ; G u ate m a la’ anstatau G u atem alao ; N ju to n ’ anstatati. N jutono).

O ni devos a te n ti kiam oni b ezonos form i ad jek tiv o n , akuzativon au ald o n i la sufikson an. Se la nom o finigas p e r o sen ap o stro fo , oni a n s ta ­ ta u o s o p e r a au ano, kaj oni aldonos n p o r la akuzativo, kieł o n i faras p o r ćiuj su b s ta n tiro j. ( E k z .: P arizo, P ariza, P arizan o ). Se la nom o finigas p e r apostrofo, oni an statau o s tiun signon p e r a p o r la adjektivo, p e r ano p o r la nom o de lo g an to kaj, p o r la akuzativo, au oni an statau o s la ap o stro fo n p e r on se la lasta litero de la radiko estas konso n an to , au oni a ld o n as n u r n p o st la apostrofo, se tiu lite ro estas vokalo. [E kz. : K ongo’, K ongoa, K ongoano, K ongo’n ; N ju to n ’, N jutona, N jutonon).

Se la rad ik o finigas p e r a, estu s p li b o n a eviti la ad jek tiv an forrnon, kio estas p resk au ćiam ebla, kaj an statau ald o n i ano, o n i aldonos n u r no p o st ap o stro fo . (Ekz. : G u atem ala’, de G u atem ala’, G u atem ala’ no|.

P r i la p r o p r a j nom oj u za ta j k ie ł k o m u n a j aortoj.

En la sciencaj fakoj, kelkaj nom oj de p erso n o j estas uzataj kieł kom unaj v ortoj p o r m o n tri u n u o jn , au e n ira s en k u n m etataj vortoj in te rn a c ia j ; en la du okazoj oni e s p e ra n tig o s tiu jn in o m o jn . (E kz. : O ni diros : orno, ju lo , kulom bo, kilow ato, m ikrofarado, p asto riz i, k .t.p .).

P r i la ortografia form o.

T iu esp eran tig o de la p ro p ra j nom oj alifo rm ig as ilin , tia m a n ie re ke oni eble ne ilin rekonas la u nuan fojon. S ed tio okazas ankau p o r kelkaj novaj vo rto j, kiujn oni en k o n d u k as en la lingvo. P ro tio ni d iris kaj rip e tis ke estas neeesa don i, kun la nova vorto, g ia jn tra d u k o jn en la naciaj lingvoj : oni do devos, gis kiam la in te rn a c ia form o de la p ro p ra nom o estos sufiće k onata, d o n i, en la su b a p arto de la pago, au tu j p o st la esp e ­ ra n ta nom o, la n a c ilin g v ajn nom ojn de la io, se ekzistas kelkaj, au la nacian nom on, se ekzistas n u r unu ; tiu j n a c ilin g ra j nom oj estos o rto g ra fiata j laii la m a n iero j, k iu jn ni m o n tris su p re.

Se oni ne konas la e s p e ra n ta n forrnon de iu p ro p ra nom o, kiun oni

bezonas, kaj se oni ne estas kapabla e s p e ra n tig i gin pro nesufića kono de

R oli et de l T sle : Pri teknikaj vortoj. 39

la elem entoj de la p ro b lem o , kaj cefe de la p ro n u n c m a n ie ro de la nacia lingvo, oni faros kieł en la kazo kiam oni bezonas tek n ik an vorton ne ankoraii e s p e ra n tig ita n , kaj kiun oni ne k ap ab las fari :.o n i sk rib o s gin lau la o rto g ra fia m aniero de la nacia lingvo kaj p e r specialaj lite ro j, au in te r k ram p o j, kieł oni faras en la n acilin g v aj te k sto j p o r la frem daj vortoj.

En tiu kazo, p o r m o n tri la ad jektivan att la akuzativan fo rm o n , oni m etos p o st la vorto att a att on kun stre k e to ; oni faros sam e p o r la sufikso ano. tE k z . : (N e w to n -a j; (N e w to n -o n j; (Oxford-ano).

Uzo de la dn fo rm o j .

E sta s kelkaj okazoj, en kiuj estos ćiam necesa uzi la du form ojn (esper- a n ta n kaj nacilin g v an ) en la sk rib a jo j,

Efektive, u n u e tiu j p ro p ra j nom oj estas tro m u lten o m b raj p o r ke oni estu ce rta ke la p erso n o , kun kiu oni in te rrila ta s , b onę kom p ren u se oni uzus n u r la e s p e ra n ta n form on de ne tre konataj nom oj ; due, la kono de tiu o rto g rafia form o povas u tili p o r la rila to j kun n e e sp e ra n tisto j de la nacio al kiu a p a rte n a s la nom ata io. ( E k z . : adreso de let.ero, titolo de naeilingea verko; leg a j o k a zin la jo j). F in e en kelkaj kazoj, p ro p ra j nom oj d iferen c as n u r p e r o rtografia form o, kaj se estas du b o p ri la m o n tro de la nom ata io, estos tau g a d o n i la orto g rafian form on. [Ekz. : en la biblio- g r a fia j eerkojt.

R e s u m o .

I

En E sp era n to ciuj ioj att aro da io j, kiuj havas p ro p ra n nom on en iu nacia lingvo, havas ankau p ro p ra n nom on, elektatan lau la m etodoj supre d ifin ita j, kiuj estas bazitaj s u r tiu j uzataj p o r la farado de la kom unaj vo rto j.

T iu farm an iero , kiun uzas la naciaj lin g ro j en la kazoj kiam la p ro p ra nom o estas tiu de io, kiu speciale in te resa s ilin , estas la sola kiu eb lig as tu ta n bu śan kaj sk rib a n in te rk o m p re n o n .

E sp era n to se n d u b e devas a lp re n i gin : nia lingvo kiu p re te n d a s alp o rti al la ho m aro p erfektan in te rk o m p re n ilo n ne povas lim igi tiu n nek o m p a- reb lan pro fito n al la kom unaj te m o j, kaj fo rlasi tiu n rila ta n al ioj tiel g ravaj, ke oni devis sp eciale nom i ilin en la naciaj lingvoj.

T am en ni ne povas forgesi ke E sp era n to devas an koraii nun esti p ro p a - g an d ilo p o r la ideo de lingvo in te rn a c ia , kaj pro tio ne tro k o n tra u s ta ri la se n to jn att im p re so jn de tiu j, k iu jn ni celas v arb i. E stas fakto ke la śango de la o rtografio de la nacilin g v aj p ro p ra j nom oj, k iu jn iii konas, estas kauzo de m iro kaj eble de moko de la n e e sp e ra n tisto j — kaj eć ankoraii nu n de la p le jm u lto de la c s p e ra n tisto j.

T io devenas p o r la u n u aj, de la fakto ke iii ne p ro n u n c a s p ense la v o rto jn ,

k iu jn iii legas. Se iii provus tio n f a ri, iii k o n sta tu s plej o lte ke iii ne povas

p ro n u n c i b onę la a lilin g v a jn n o m o jn , kaj konkltidus ke la alilin g v an b j

estas en sam a situ ac io pri la nom oj de ilia n acia lingvo. P o ste, v id a n te la

40 R ollkt de ł T słe : P ri teknikaj w rtoj.

esp eran te orto g rafiitajn p ro p ra jn nom ojn, iii k o m p ren u s la celon de tiu unuavide stran g a form o kaj ne plu m okus gin.

Tiun senton ankaii havas m ultaj e sp e ra n tisto j, car iii in te rrila tig a s plej ofte b u śe kun sam lingvanoj, kiuj p ro n u n ca s sa m m a n iere — kaj tre m al- bone — la alilingvajn n o m o jn ; se k v e, iii . ne povas k o n sta ti, lau akra m aniero, la m alprofitojn, kiujn havigas la m alsim ileco au neebleco de tiu p ro n u n ca d o .

D° Z am enhof d iris en la ja ro 1905 : « Kvankam n i mem o rd in a re uzas

« ankorau en la plej g ran d a p a rto da nom oj, orto g rafio n o rig in a la n , ni

« tam en ne d u b as ke iom p o st iom , en nia lingvo, p o r ćiuj nom oj, e n ra d i-

« kigos la fonetika ortografio ». T iu ideo d o n as al ni la rim ed o n a k o rd ig i la n ecesojn de la nuna stato kun la form oj, kiu jn la lingvo devos p re z e n ti en la esto n teco : tiu rim ed o k onsistas k o n sid e ri tiu jn la sta jn form ojn kieł la lina fazo de evolucio, kiun ni devos gvidj lau tiu d irek to .

La intersekvaj fazoj de tiu evolucio estos la sekvantaj :

l e La n u n a stato t.e . la farm an iero de la naciaj lingvoj iesp eran tig o de la in te rn aciaj p ro p ra j nom oj au de la nom oj, kiu jn oni ofte b e z o n a s; uzo de la ortografia nacilingva form o p o r la nom oj de la lingvoj, kiuj havas la tin a n alfabeton ; uzo de la fonetikaj form oj po r la nom oj de la aliaj naciaj lingvoj). Sed kondiee ke la n e e sp e ra n tig ita j p ro p ra j nom oj estu m o n tritaj en la teksto p er la sam a m aniero, p er kiu oni m o n tras la alilin g v - ajn n om ojn.

2"S am tem pa uzo de la e sp eran ta form o p o r ćiuj p ro p ra j nom oj kaj de la o r­

tografia form o tie-ći su p re d ifin ita. K ieł en la an taiia kazo, la e sp e ra n ta nom o devos e sti sk rib ata kieł la cetero de la tek sto , kaj la nacilin g v a nom o m on- tr ita kieł alilingva vorto. K elkafoje tiu la sta nom o estos sola, kieł n i m on- tris . K om ence oni m etos gin en la u nua loko; poste oni m etos gin en la du a.

3“ La nura uzo de la e sp eran ta > form o ; tam en eć en tiu fazo, oni devos a te n ti tio n , kion ni su p re d iris pri la okazoj, en kiuj oni devos ankaii d o n i la o rtografian nacilingvan form on.

Ekz. : l a fazo : Isaako N ew ton aiitoro de la Philosophiie n a tn ra lis p r in ­ cipia m athem alica n askigis en Hoo/sZo/yie (L incolnshire).

2“ fazo : Isaako N ju to n ’-7Veivton-autoro de la Philosophiie n a tn ­ ralis p rin c ip ia m dthem atica n ask ig is en V u lsto rp o -H ooZ- storpe (\AnYo\ns&peo-Lincolnshire).

3" fazo : Isaako N ju to n ’ aiitoro de Philosophiie n a tn ra lis p rin c ip ia m athem atica naskigis en Y u lsto rp o (L inkolnśajro;.

2. — S ^e RCADO DE LA SOLVO INTER LA JAM EKZISTANTAJ VOIITOJ.

Ni d iris ke estas necesa koni la te k n ik ajn v o rtaro jn jam p u b lik ig ita jn ,

p o r u tilig i ilin en nia verkado : ni nun stu d o s iom d etale la p ro fito jn kaj

m a lh elp o jn , kiu jn povas oferi al ni tiu j jam farita j lab o ro j.

E ollet de l 'I sle : Pri teknikaj vortoj. 41

l e R ilatoj inter la teknikaj k a j la kom unaj vortaroj.

Estas tre malfacila kaj eć neebla apartigi la vortojn, kiuj estas teknikaj kaj tiuj kiuj ne estas teknikaj. Nur la praktiko tion m ontros.

D° Zam enhof konsilas serei antau ćio, ću ne ekzistas en la komuna lingvo tauga vorto por esprim i la teknikan ideon : oni do devas tion f a r i; sed antau alpreni kom unan vorton, estas necesa tre atenti ću gia signifo estas sufiće preciza kaj bonę reprezentas la ideon : ( E k z .: p o r tra d u k ila geome- trian vorton F. : plan, nek piano, nek piąto de la kom una lingvo taugas ka j oni devis elekti la novan corton ebeno; car la simpla vorto troo tre bonę es- prim as la ideon de la matematika francaeorto exces, oni povas alpreni gin).

La fakto ke jam ekzistas en la komuna lingvo, vorto por esprim i la konsideratan teknikan ideon, ne povas malhelpi nin elekti novan teknikan vorton, se tiu de la komuna lingyo ne estas tafiga, car oni tre ofte faras tion en la naciaj lingvoj, kaj por multe da esprim oj ekzistas samtempe komuna kaj teknika vorto. (E k z.: oni povas alpreni en la seienca lingvo, la oorton ekvilibro por traduki la francan vorton eąuilibre, kcankam ja m ekzistas, en la komuna lingco, la co/to Cgalpezo kin estas neakceptebla pro la form ado de la kunm etataj cortoj).

En kelkaj okazoj, oni renkontas ideon esprim atan en la naciaj lingvoj, per vortoj de la komuna lingvo forigitaj de ilia unua senco. Se, en ćiuj lingvoj, la uzita vorto havas saman prim itivan signifon oni alprenos ankafi en esperanto, la vorton de la komuna lingvo, eligante gin el gia prim itiva senco : (E kz.: en m ultaj naciaj lingcoj, oni nomas per la sama corto kapon de estajo k a j geografian form on de la tero : sekce en esperanto, oni pocos u zi la komunan oorton kapo por m ontri tiun lastan sencon; en ćiuj lingcoj, la aparato, kiun oni nomas france bras de la ankro, estas nomata per la corto, kin signifas tiun parton de la homa ko/po : oni sekce pocas elekti la corton brako p o r nom i tiun aparaton, en la m arista fako).

2e R ilatoj inter la oortaroj de la dioersaj teknikaj fakoj.

Povas okazi ke la sama ideo apartęnas al diversaj teknikaj fakoj : ne estas necesa, en tia okazo, elpensi specialan vorton por ćiu fako kvankam tio okazis ofte en la naciaj lingvoj. Eć ne estas necesa apartigi ilin, aldo- nante al la elektita vorto, radikon kiu m ontros la diversajn fakojn al kiuj gi apartenas ; eble tio tafigas kiam oni parolas samtempe pri tiuj diversaj fakoj, sed en la praktiko, oni uzos la vorton sen iu aldono, ćar neniu kon- fuzo estos tim inda : (Ekz. : en la kuirista k a j forgista fakoj, oni diros simple forno k a j ne kuirforno au forgforno ; en la militisla fako, oni diros esplorado k a j ne m ilitesplorado).

Oni scias ke principe en Esperanto, ćiu aparta ideo devas esti esprim ata

per aparta vorto ; do, se serćante teknikan vorton, oni trovus vorton jam

uzitan por esprim i alian ideon, oni ne devus alpreni gin. Bedafirinde tiu

principo ne estas absolute obeebla en la teknika lingvo, afi, por pli bonę

42 ^{R ollet de l ’I sle :} P ri teknikaj wrtoj.

diri, gi estas tiel malhelpa, ke oni devas gin malfortigi. Ni do diros ke estas permesata malobei gin, sed nur kiam estas tutę neebla alimaniere fari, kaj kiam neniu konfuzo povas rezulti de tiu malobeo.

Tiu konfuzo estos certe neebla, kiam la du ideoj apartenas al fakoj sufiće nenajbaraj por ke oni ne povu timi la renkonton de iii en la sama teksto. (Ekz. : oni poaas uzi : lifto por traduki la francan aorton : ascen- seur en la mekanika fako kaj balancine en la marista fako; sed oni ne povas uzi la corton akra por traduki la francan aorton acre, car tiu aorto jam signifas aigu).

3e hilaloj inter la teknikaj aortaroj kaj la Fundamento.

En la antauparolo de la Fundamento, D° Zamenhof diris : « Se ia auto-

« ritata centra institucio trovos ke tiu au alia vorto aii reguło en nia

« lingvo, estas tro neeportuna, gi ne devas forigi au śangi la diritan for-

« mon ; sed gi devas proponi formon novan, kiun gi rekomendos uzadi

« paralele kun la malnova : kun la tempo, la formo malnova farigos

« arkaismo, kieł ni ći tion vidas en ćiu natura lingvo ».

Pri la teknikaj au sciencaj vortoj, la demando prezentigas lau du malsi- milaj formoj. :

l e La vorto de la Fundamento ne taugas tutę aii parte je la teknika au scienca vidpunkto : (Ekz.: la aorto arseniko estas maloportuna por montri la simplan elementon, pro la formado de la kunmetataj aortoj en la Kemia nomenklaturo ; la aorto plateno malfacile estos akceptebla de la sciencistojj.

2“ Oni bezonas vorton de la Fundamento por esprimi alian ideon ol tiu;

kiun gi esprimas : (Ekz.: oni bezonas poligono, tutę internacia por la repre- zentado de geometria figuro, kaj g i estas en la Fundamento kun tutę alia signifo).

En la du kazoj, lau la suprecititaj paroloj de nia Majstro, oni sendube rajtos enkonduki la taugan vorton, se la Akademio — kiu hodiau estas la aludata centra aiitoritata institucio — permesas tion. Oni dodevos proponi al gi tiun vorton, Sed antaiie, estos .bona postuli la opinion de la komisioj starigataj de la Scienca |Asocio, kaj unue de la Teknika kaj

Scienca Komisio.

V. — Elekto de la solvo de la problemo.

En la antaiiaj ćapitroj, ni donis konsilojn por serći la du eblajn solvojn de la problemo, t. e. por fari kuhmetatan vorton kaj por elekti simplan vorton, kiuj precize esprimus la reprezentotan ideon.

Nun estas necesa doni konsilojn por elekti la alprenotan solvon inter la plimalpli taiigaj ricevitaj solvoj. Oni povas fari tion nur komparante tiujn solvojn je kelkaj difinitaj vidpunktoj. La ćefaj estas la komprene- bleco, la taugeco por formi kunmetatajn vortojn kaj la pronunca facileco.

Ni ekzamenos intersekve tiujn tri punktojn.

R ollet de l T sle : Pri teknikaj vortoj. 43

1. — K o . mparo je la vidpcnkto de la kom prenebleco .

Ni ja m d iris ke vorlo estas in te rk o n se n to in te r la p erso n o j kiuj uzas gin : iii in te rk o n se n ta s ke tiu vorto re p re z e n ta s iu n d ifin ita n id eo n . Se en E sp e ra n to , ni elektas v o rto n , kiu sim ilas al iu nacilin g v a vorto, ne estas n ecesa sta rig i in te rk o n se n to n , p o r k o m p ren ig i tiu n vorton de la nacianoj, kiuj p aro la s tiu n lingvon ; sekve sim p la vorto estas des p li ta u g a ke gi sim ila s p li g ra n d a n n o m b ro n de la n acilingvaj vo rto j, kaj gia valoro rila ta al aliaj sim p laj vortoj, povas esti ta k sita p e r tiu no m b ro .

P o r taksi la rila ta jn valo ro jn de sim p la kaj de ku n m etata vortoj, n id e v as apo g i n in su r la ideoj, kiujn ni jam p re z e n tis p ri la kom p ren eb leco de la k u n m e ta ta j vo rto j.

Sekve, k u n m e tata vorto k o m p ren e b la sen sp eciala in te rk o n se n to au p er in te rn a c ia in te rk o n se n to , havas p li g ra n d a n valoron ol n e tu te in te rn a c ia sim p la vorto. S ed gi ne egalvaloras tu tę in te rn a c ia n sim plan v o rto n , car oni devas a te n ti ke, p o r sc ien c isto j au te k n ik isto j, v orto, kiun iii konas, ćiam p rez en to s p li g ra n d a n certecon de preciza kom p ren eb leco ol alia nova vorto, eć perfekte k o m p re n e b la ; efektive tiu la sta bezonas iom da in te rk o n se n to p o r esti se n d u b e a p lik ata al la e sp rim o ta ideo. [E kz. : iii śatos p li a n tro p o id a ol h om form a ; p o lie d ro ol m u lted ro ; m u ltip lik i ol o b l i g i ; isom orfa ol sam form a, k.t.p.). P lie, trovi en la lingvo v ortojn, k iu jn iii k utim as uzi, ce rte allogos sc ien c isto jn au te k n ik isto jn .

F in e k u n m e tata vorto k o m p ren e b la n u r p e r speciala in te rk o n se n to havas rnalpli g ra n d a n valoron ol n e tu te in te rn a c ia sim pla vorto, ca r gi necesigas in te rk o n se n to n in te r ćiuj u zantoj.

Je tiu v id p u n k to , oui do povas sta rig i la sekvantau o rd ig o n de tiu j solvoj ; ta m en oni devos k o n sid e ri tiu n tab elo n n u r kieł g v id ilo n , kiu ne lib e rig o s el a te n ta d isk u tad o .

1. In te rn a c ia sim pla vorto.

2. K u n m etata vorto k o m p ren e b la : a] Sen sp eciala in te rk o n sen to b) P e r in te rn a c ia in te rk o n sen to . 3. S im p la n e tu te in te rn a c ia vorto.

4. K u n m etata vorto k o m p ren eb la p e r speciala in te rk o n se n to R im a rk o j. — T iu klasifiko naskas kelkajn rim a rk o jn .

l e S a jn a s rez u lti el gi ke oni devas p rin c ip e p re fe ri in te rn a c ia n sim plan

v orton ol k u n m e ta ta vorto de la d u a kategorio, eć kiam tiu la sta a p a rte n a s

al fam ilio da vortoj kaj estas fo rm a ta p e r uzo de la aliksoj : lE k z . :

la internacia vorto a stro n o m o estus p re fe rin d a ol la k u n m e ta ta vorto

astro n o m iisto , fo rm a ta p e r knnigo de la sufikso ist, k u n la radiko a s tro -

nom i).

44 R ollet de l T sle : Pri łeknikaj vortoj.

En tiu okazo ni opin ias ke oni povas kon sen ti la sam tem pan uzad o n de la du vortoj. Efektive la uzo de la afiksoj eb lig as form i, k u n ko n ata rad ik o , vorton kiu estas kom p ren eb la ; sed se alia vorto e sp rim a n ta la sam an id eo n , estas in te rn a c ia , gi estas ankau k o m p ren e b la. Se la u zanto ne m em oras ke la in te rn a c ia vorto estas a k c ep tita en E sp e ra n to , li uzos la sufikson kaj estos ko m p ren ata, sed se li uzas la in te rn a c ia n vorton, li esto s ankau kom p ren ata ; sekve oni pova’s se n d a n g e re uzi am bau.

A liparte, okazas en la naciaj lingvoj ke ekzistas du v ortojn p o r esp rim i p recizan ideon kaj tio ne m a lh elp as la k o m preneblecon : (E k s. : fra n c e o n i diras : geodese k a j geodesien).

Lau tiu opinio, oni devas k o m preni ke la uzo de la afiksoj estas deviga n u r kiam ne ekzistas in te rn a c ia vorto havanta la d ez irata n signifon : (E kz.:

o n i decas u z i : fizikisto, m atem atikisto, k a j n u r tiu jn co rto jn ); kaj oni povas uzi la du vortojn (lauregulan kaj in te rn acian ) n u r kiam oni estas ab so lu te ce rta ke neniu d u b o povas ekzisti p ri ilia sam a signifo : (E k z. : o n ip o c a s uzi, k ie ł n i d ir i s : astro n o m o k a j a s tro n o m iis to ; sed o n i ne pocas u z i m alsanulejo en la sam a signifo k ie ł h o sp italo , kiu estas internacia, ca r la unua vorto ne havas devige la sam an signifon k ie ł la dua).

Tiu ebla uzo de du sam sencaj vortoj havigas la sekvantajn p ro fito jn : unue, kieł ni diris, gi faciligos la uzon de la lingvo, p erm e sa n te uzi la la u re g u lan vorton se oni ne estas ce rta ke la v orto, kiu ekzistas en la n acia lingvo kaj kiun oni konas, estas in te rn a c ia ; due p e r la p rak tik o , eble unu el la du vortoj n u r resto s en la lingvo, kaj ni devos klopodi p o r ke gi estu la la u re g u la, m o n tra n te gian su p ereco n al la uzantoj ; fine en kelkaj kazoj la prak tik o eble specialigos la du vortojn en n a jb a ra j signifoj am bau u tila j. (E k z. : o n i povos n o m i astro n o m o j Zzry k iu j o kn p a s sin p r i la obserca astronom io k a j astro n o m iisto j tiu j k iu j laboras p r i la a stro n o m a j kalkuloj).

Ni ne aludas ci tie la kazojn, en kiuj la vorto k u n m e tata p e r afikso ne eb lig as k o n te n tig a n esp rim o n ; en tia kazo ni jam d iris ke oni devas uzi la in te rn a c ia n vorton kvankam gi estu s h i b r i d a : ( E k z . : p o r esp rim i la ideon, kiu n esprim as la fra n c a aorto a d m in istra tio n , oni povos elek ti la in te r­

nacian vorton ad m in istra c io , car la vorto a d m in istra d o ne taugas).

Alia kazo iom m alsim ila estas kiam k u n m e tata vorto eb lig as k o m p ren ig i d iv e rsa jn id e o jn , sufiće m a lsim ilajn , sed kiuj havas in te r si p rin c ip a jn rila to jn ; tiam oni sp ecialigas gin laii u n u d ifin ita ideo kaj la in te rn a c ia vorto estas tre u tila p o r esp rim i alian. (E k z. : k o n d en silo poeas e sti spe- cialigita p o r la aparato, kiu sereas a! la ea p orm aśinoj ; k a j la internacia vorto k o n d en sato ro p o r la aparato, kiun oni uzas en la elektra fa ko ).

2° P re fe ra n te sim p lan v orton eć ne tu tc in te rn a c ia n ol k u n m e tata vorto

k o m p ren eb la n u r p e r speciala in te rk o n se n to , oni śa jn as facilig i en k o n -

dukon en E sp eran to de m ultaj novaj rad ik o j, kaj tion faran te kom p lik ig i

la lingvon.

R ollkt de l ’I sle : P ri teknikaj vortoj. 45

T iu k o n tra u d iro ne estas ak c ep tin d a e n tu te p ri la kom una lingvo kaj an k o ra u p li c e rte p ri la tek n ik a. Se oni volus en la un u a, uzi n u r la m al- m u lte n o m b ra jn v o rto jn de la F u n d a m e n to — kiuj sufićas p o r la o rd in a ra j kaj ćiu tag a j in te rrila to j — p o r esp rim i ciu jn n u an c o jn de la p en so , oni devus uzi k u n m e ta ta jn vorto jn , kiuj eble o n i k o m p re n u s v id an te ilin en la eirkaiia tek sto , sed kiu jn oni ne povus — ne p o se d a n te la m ajstreco n de tiu , kiu la u n u an fojon verkis ilin — fari mem lau b ezo n e, kaj kiujn oni devus sekve le rn i kieł n e k o n a ta jn sim p lajn v o rto jn : la p rofito do estu s preskau n u la . O ni p li ce rte a n k o ra u estas k o n d u k ata a lp re n i novajn sim p lajn v o rto jn en la te k n ik a lingvo, eć ne tu tę in te rn a c ia jn se ne ekzistas inter- naciaj ; efektive oni ricevus n en ia n pro fito n , fo rm a n te k u n m e tatajn vortojn ne facile kaj precize k o m p re n e b la jn , krom de tiu, kiu faris ilin : iii n u r e n k o n d u k u s konfuzojn en la p raktiko.

S ed oni devas ćiam zorge a te n ti p ri tiu enko n d u k o , kiu se n p rip e n se farita , p re z e n tu s gravan d a n g e ro n , kaj gin uzi n u r en okazo de n e d u b in d a neceseco (kiam , kieł ni rip e tis, oni ne povas esp rim i la ideon p e r k u n m e tata vorto de la d u a kategorio) ; oni ankaii evitos la fo rm o jn , kiujn ni m o n tris n e ta u g a jn , en la antaiiaj ća p itro j.

2 . — K om paro j e la v id pu n k to de la t a u g e c o por form i kun m eta ta jn VORTOJN.

Ni jam d iris ke p o r elek ti novan vorton, oni devas sam tem pe stu d i la form adon de ćiuj vortoj de gia fam ilio, kaj p o r tio , kun ig i ciu jn vo rto jn , kiuj en la naciaj lingvoj śa jn as ap a rte n i al tiu fam ilio : tio n faran te , oni devos a te n ti ke kelkafoje n acilin g v aj vorto j, kiuj a p a rte n a s laiilogike al fam ilio de iu ideo — kaj sekve en E sp e ra n to a p a rte n a s al la fam ilio de la vorto, kiu e sp rim as tiu n ideon — ne a p a rte n a s en la naciaj lingvoj al la k o re sp o n d a n ta fam ilio : tF.kz. : fr a n c e la vorto h ó p ita l ne a p a rten a s a l la fa m ilio de la vorto sante).

A liflanke, estas m alfacila p rec izig i la lim o jn de fam ilio, car al gi povas a p a rte n i ćiuj k u n m e ta ta j vo rto j, en kiuj la k o n sid e ra ta sim p la vorto lu d as la ćefan r o l o n — kaj iii eble estas m u lte n o m b ra j — ; en tiu stu d a d o ,-n i n u r k o n sid e ro s la vorto jn fo rm ita jn p e r k unigo de la sim pla vorto kun afiksoj au rad ik v o rto j.

Kiam oni estas k u n ig in ta tiu jn v o rto jn , kun iliaj n acilingvaj trad u k o j, oni u n u e elektos la n a sk ro rto n , kiam tiu vorto ne estas evid en ta kaj, p o r tio n fari, oni devos a te n ti : u n u e p ri gia fo rm o kaj due p ri gia g ra m a tik a n aturo.

R ilate al gia fo rm o , oni ate n to s ke gi p lim alp li faciligos la form adon de la

k u n m e tataj v ortoj lau sia longeco, sia finigo, sia facila pronunco,-.kaj fine

la ara n g o de siaj silab o j kiu povas okazigi konfuzon. kiam oni kunigos

gin kun alia vorto. Je tiu v id p u n k to , p reskau ćiam sim pla vorto estas

46 R ollet de l ’I s L e : P ri teknikaj vorło).

prcferinda ol kunm etata vorto, eć se la nom bro de iliaj silaboj estas la sama.

Rilate al la gram atika naturo, oni atentos ke la formo de la kunm etataj vortoj śangas kun tiu naturo, kaj ke povas okazi ke iu naturo de naskvorto tutę malpermesu la formadon de kelkaj yortoj de la familio. Je tiu vid- punkto, oni havas profiton, kiam oni povas heziti inter substantivo kaj verbo, elekti tiun lastan, car tiam aniere oni povos laiiregule formi la sub- stantivojn esprim antajn la agon kaj la rezultaton de la ago ; oni povos ankad kunigi sim ple tiun verbon kun ig kaj zg-.• (E kz. : Se oni prenas kieł naskvorto la aerbon falći, oni riceeas por la instrumento falćilo, por la ago, falćado, ka j por la rezultatu : falcatajo ; ankaii la verboj falćigi, falćigi estas laiiregule kom preneblaj).

Kontraue, kiam oni elektas substantivon, oni devas doni al la gram atika verba derivato signifon difinitan per speciala interkonsento kaj ni m ontris ke tio estas komplikajo : tE kz. : Se oni prenas kieł naskrorto la substan- tivon falćo kun signifo de instrumento, oni devos interkonsentipri la preciza signifo de la verbo : falći; An/ la aortoj falćigi, falćigi pornts signifi : igi ion falćo aii farigi falćo).

Aliparte, kieł ni jam diris, oni devas fiksi la signifon de la gram atikaj derivatoj nur kiam gravega neceseeo trudas tion. Efektive estos utila kon- servi tiujn vortojn por signifo, kiu povas aperi en la estonteco, kaj estas oportuna rezervi kelkajn sim plajn vortojn, kiujn oni povas uzi kieł m ini- muman formon de pli komplikitaj vortoj.

Ni donas poste ekzemplon de studado pri familio.

Ni ne bezonas konsideri la kazon en kiu la esprim ota ideo apartenas al familio de alia ideo, en la n a c iaj lingvoj, car oni ne devas studi tiun vorton aparte, sed konsideri samtempe la tutan familion. Se tiu familio estas jam fiksita, oni devas eviti ke la nova vorto similu al iu el la jam ekzistantaj vortoj.

Oni ankaii devas atenti ću tiu vorto ne povas naski alian familion ; en tia okazo, oni sendube devos preferi simplan vorton eć n e tu te internacian ol kunm etata vorto apartenanta al la unua familio. (E kz. : hospitalo estas preferinda a l malsanulejo, Azzz ne ebligas la form adon de la m ultaj eortoj esprim antaj la ideojn deaenantajn de tiu ideo).

3. — K omparo je i . a v id pu Ń kto de i , a pronunca facileco .

Ni diros nur kelkajn vortojn pri tiu vidpunkto, car gi estas malpli grava

ol la antauaj. I

En la praktiko, oni nun pli kaj pli inklinas mallongigi la teknikajn

aii metiajn vortojn. Oni ne povos m alhelpi tiun mallongigon en la tro

longaj vortoj. Sekve oni devos, plej ofte kieł eble, elekti m allongajn kaj

facile pronunceblajn vortojn, precipe en la praktikaj fakoj, kaj ankaii

R ollet de l ’I sle : P ri teknika) vortoj. 47

vortojn, kiujn m albona pronuncado ne povas konfuzigi kun aliaj, au mis- kom prenigi.

Pri la plej facile pronunceblaj formoj, car tiu facileco śangas lau la nacieco de la pronuncantoj, se oni sercus kontentigi ćiujn, oni riskusforigi m ultajn el la silaboj de la lingvo : oni povas nur diri ke la plej facile pronunceblaj vortoj por ćiuj, estas tiuj, kiuj ne entenas du intersekvajn konsonantojn ; kaj ke, in te r la grupoj de du konsonantoj, la plej facile pro­

nunceblaj estas tiuj, en kiuj la dua estas fluida (france : liąuide).

4 . — EKZKMPLOJ DE LA SEIICADO DE NOVA VOHTO.

1“ E k zem plo

I. — Kttnigo de la elementoj de la problemo.

a) Difino. — Unua produktajo rezultanta el la redukto de la ferozaj m inajoj.

b) Nacilingaaj tradakoj. — 1. France : fonte toni ttzos tiun saman aorton por m ontri la agon fondi).

2. Angle : cast-iron, laiiaorte : fandi-fero.

3. Germane : Roheisen t laiiaorte: kruda fero. A n ka u oni troaas Guss au G usseisen laiiaorte : fando-fero ; a te n ft la aerbon : giessen = fandi).

4. hale : ghisa.

5. Hispane : fundicion.

II, — Serćado de la eblaj solaoj.

a) Internacia sim pla aorto : ne ekzistas.

b) K um netata aorto komprenebla sen speciala interkonsento au interna­

cia. — La difino donus au : fanditfero = fandita fero, au lau la liemia for­

mulo : ferkarbido.

c) Sim pla aorto ne tutę internacia. — Oni povas memorigi la germ anan vorton : guss au giessen, la italan : ghisa, kaj ec la francan : guettse (kiu devenas de giessen) alprenante cu giso ću gizo.

d) Kunm etata aorto komprenebla p er speciala interkonsento. — La angla vorto donus : fandfero kiu sim ilas al unu el la germ anaj vortoj. Oni devas des pli konsideri tiun solvon, ke en m etalurgio, oni devas preferi la anglajn vortojn, kiuj estas preskau ćiuj internacie konataj.

III. — Diskalado.

La sercata vorto devas enigi en m ultaj kunm etataj vortoj — speciale en

tiuj, kiuj m ontros iojn faritajn el tiu nietalo; plie gi eniros en tekstoj, en

kiuj la vortoj fa n d i kaj fero estos certe ofte ripetataj. Sekve estas prefe-

rinda ke la elektata vorto ne estu kunm etata. /llip arte giso estas pli sim ila

al la naciaj pronuncm anieroj ol gizo.

48 R ollet de l T sle : Pri teknikaj vorło).

IV. — Ełektata solvo : Giso.

2a E kzkmplo

S tu d ad o d e familio.

I. — Kttnigo de la elementoj de la problemo.

a) N acilingvaj tradukoj.

1. France : electricite, electriąue, electriser.

2. Angle : electricity, electrical, electrize.

3. Germane : E lektrizitat, elektrisch, elektrisieren.

4. Itale : elettricita, elettrico, elettrizzare.

b) Difinoj. — Ne estas necesa difini la supredonitajn vortojn, kiujn la nacilingvaj tradukoj sufiće precizigas ; ni ankaii devos konsideri la vortojn elektotajn por esprim i la ideon, kiun oni esprimas france per transformer en electricite kaj electrifier. Aliflanke ni ne konsideros la vortojn, en kiujn enigas la internacia radiko elektro, (france : electrophore, electrometre, k.t.p.) kiuj estas internaciaj kaj ne interesas la elekton de la radiko de la nun studata familio.

11. — Serćado de la eblaj solvoj.

Ne estas dubinda ke oni devas elekti simplan vorton kieł naskvorton de la familio, sed oni povas heziti inter la substantivo elektro kaj la adjektivo elektra au elektrika.

P or trovi kiun el iii oni devas elekti, oni devas serći kian formon ćiu el iii donas al la vortoj de la fam ilio : ni supozos ke oni interkonsentas inter- sekve pri la difino au de la substantivo au de la adjektivo — car estus malfacila redakti kontentigan, je la vidpunkto de la pura scienco, difinon de tiuj vortoj.

1“ Akceptante difinon de la substantivo elektro oni ricevas :

Adjektico. — Tiu vorto havas en la naciaj lingvoj, m ultajn diversajn signifojn ; gi povas signifi : kin produktas elektron (elektra maśino) ; kiu estas mocigata de la forto de la elektro : (elektra fervojo); kiu kondukas elektron : (elektra fadeno) ; sekve en Esperanto la adjektivo elektra estos minimuma formo de la maksimumaj formoj : elektroprodukanta, elektre- mooiga, elektrokondukanta).

Verbo. — Tiu vorto esprim as la ideon : agi sur io tiam aniere ke gi entenu

elektron. Rimarku ke la vorto elektrigi povus esprim i tiun ideon, se oni

akceptu ke en tiu vorto la adjektivo elektra, kiun gi entenas, havus la

signifon entenanta elektron; tamen car tiu adjektivo povas, kieł ni vidis,

havi multajn aliajn signifojn, estus pli bona elekti por la verbo precizan

formon, kaj, car gi liavas la internacian formon elektrizi, ni elektos tiun

lastan.

R ollet de l ’I sle : P ri teknikaj vorłoj. ₄₉

R e sta s ankau la du esp rim o j (france) electrifier kaj tra n sfo rn ie r en elec­

tricite. T iu j esp rim o j estas m alofte uzataj kaj, en la frazoj, en kiuj oni uzos ilin , n en iu diibo povas n askigi, se oni uzas la ne tre precizan elek- trigi. T am en ca r ni ankoraii ne flksis la sencon de la g ram a tik a d erivato elektri, śajn as ke oni p o v u sd o n i al gi la sig n ifo n tra n sfo rn ie r en electricite.

se oni o p in ia s n ecesa havi v o rton p o r tiu tre m alofta esp rim o .

F in e , p e r la su b sta n tiv o kieł naskvorto oni ricevos : (ni d o n as n u r la fra n ca n trad u k o n ) : elektro = electricite ; e lek tra = electrique ; e le k trizi — electriser ; e le k tri = tra n sfo rn ie r en electricite; e le k trig i — electrifier.

2“ A kcep tan te difin o n de la adjek tiv o elektra . o n i ricevas :

Substantico. — Se oni d ifin a s ad jektivon d ira n te ke gi kvalifikas ion, kiu havas sp ecialan econ, oni ricevas p o r la su b stan tiv o elektreco, kiun oni povas m a llo n g ig i en elektro.

A d je ktic o . — C ar signifo de la adjektivo estas fiksita, ni ne povos m allo n g ig i la ad jek tiv o jn , k iu jn gi re p re z e n tis en la u n u a kazo k a jtio e s tu s tre m a lo p o rtu n a.

Verbo. — O ni tre precize povos tra d u k i p e r elek trig i la fran can verbon electriser, sed tia m a n ie re oni ne pro fitas la in te rn a c ia n v o rto n elektrizi.

K oncerne la e sp rim o n tra n sfo rn ie r en electricite, oni povus kieł en la u n u a kazo uzi la g ram a tik a n d eriv a to n e le k tri au la k u n m e tatan vorton elektro-igi, kiu estas m a lo p o rtu n a. P lie oni ne plu havas facilan esp rim o n p o r la esp rim o electrifier.

F in e p e r la adjektivo kieł n askvorto, oni ricevos elektreco — electricite ; e lek tra = e lec triq u e; elek trig i — e le c trise r; elek tri = tra n sfo rn ie r en elec­

tricite ; n e n iu n sim p lan esp rim o n p o r electrifier.

111. — D iskutado.

Ne estas d u b in d a ke la liksado de la signifo de l'ad jek tiv o estas tre mal- h e lp a n ta ; a lip a rte en ćiuj naciaj lingvoj, la su b stan tiv o estas la ćefa vorto de la fam ilio, kvankam gia signifo estas m alprecize science difin ita. P ro tiuj m otivoj, ni elektos la su p re d o n ita jn form ojn en la u n u a kazo, kiam la nask v o rto estas la su b stan tiv o elektro.

G R A V A A V IZO . — Mi petas la sciencistojn kaj teknikistojn send i al mi iliajn rimarkojn pri tiu konsilaro.

La k om isio ekzam enos ilin kaj, se n ecese, aldona estos publikigata.

La D irektoro : R o l l e t de l T s l e , 35, ru e d u S o m m era rd ,

P a ris (F ronc.),

--- ---