PORADNIK DLA RODZICA ZASTĘPCZEGO W WERSJI PDF
NA ZLECENIE GMINY MIASTO SZCZECIN
STOWARZYSZENIE NA RZECZ WSPIERANIA DZIECI I MŁODZIEŻY „DOBRY START”
UL. KOŚCIUSZKI 11A/3, TORUŃ
1
Spis treści
KONTAKT DZIECKA W PIECZY ZASTĘPCZEJ Z RODZINĄ NATURALNĄ... 2
ROZWÓJ PSYCHOSPOŁECZNY DZIECKA ... 6
Dziecko z FAS, RAD i innymi zaburzeniami rozwoju ... 11
BIBLIOGRAFIA: ... 20
2 KONTAKT DZIECKA W PIECZY ZASTĘPCZEJ Z RODZINĄ NATURALNĄ
Wielokrotnie pracownicy, którzy pracują z rodzinami zastępczymi są pytani o to czy kontakt rodziców biologicznych z dzieckiem, które zostało im odebrane jest potrzebny i jak często oraz w jakich warunkach powinien przebiegać. Oczywiście nie ma tu jednej, poprawnej odpowiedzi ze względu na duże zróżnicowanie sytuacji i konfiguracji rodzinnych, w których znajduje się dziecko. Należy jednak jasno zaznaczyć, że rodzina zastępcza z założenia prawnego jest formą tymczasową, a Ustawa o Wspieraniu Rodziny i Systemie Pieczy Zastępczej z 2011 r. kładzie duży nacisk na powrót dziecka do rodziny biologicznej i pracę z nią (wiąże się z tym konieczność pracy z rodziną biologiczną oraz okresowa ocena sytuacji podopiecznego), a także utrzymywanie osobistych kontaktów z rodzicami. Wyjątkiem są przypadki, których zakazał sąd.
POSTAWY RODZICÓW BIOLOGICZNYCH
Rodzice biologiczni stanowią zróżnicowaną grupę pod względem kontaktu z odebranymi im dziećmi, a różne postawy wobec tego kontaktu mają także opiekunowie zastępczy. Niektórzy z rodziców biologicznych po odebraniu im dziecka mobilizują wszystkie zasoby i starają się odzyskać dzieci, podejmują terapię czy inne leczenie. U niektórych stan ten trwa do czasu odzyskania dziecka, inni tracą zapał po upływie kilku miesięcy. Są jednak i tacy rodzice, których kontakty z dzieckiem nie są częste i wydają się być z tą sytuacją pogodzeni, jak i tacy, którzy nie odwiedzają swoich dzieci wcale. Oczywiście jest to proces, który rozwija się w danym czasie, w związku z tym w rodzicach mogą zachodzić też różne zmiany w postawach wobec kontaktu z dzieckiem.
3 OPIEKUNOWIE ZASTĘPCZY A KONTAKT
Realizowanie obowiązku kontaktu dzieci, które są umieszczone w rodzinie zastępczej z ich rodzicami biologicznymi jest zadaniem trudnym i zazwyczaj budzącym wiele emocji, wśród dzieci, jak i ich opiekunów.
Rodzice zastępczy także sami muszą utrzymywać kontakt z rodzicami biologicznymi.
Obecność rodziców biologicznych w sprawowaniu zastępczej pieczy nad dzieckiem jest znaczna, ponieważ między innymi rodzice zastępczy muszą uzyskać od rodziców biologicznych pisemną zgodę w sprawach dotyczących dziecka, co wiąże się z dużą trudnością i niejednokrotnie kończy się brakiem zgody na daną aktywność dziecka, np. na wyjazd na wycieczkę bez wskazania uzasadnionych powodów. Z jednej strony rodzice zastępczy czuwają nad zdrowiem, wypełnianiem przez dziecko obowiązku szkolnego, a z drugiej to od rodziców biologicznych zależy, czy wyrażają zgodę na sprawy dotyczące dziecka. Warto zaznaczyć, że dzieje się tak w przypadku, gdy rodzice biologiczni mają jedynie ograniczoną władzę rodzicielską i nadal reprezentują dziecko w wielu sprawach, zarówno tych bardzo ważnych, jak i mniej istotnych, np. muszą wyrazić zgodę na zabiegi lekarskie swojego dziecka, a także na udział w zajęciach pozalekcyjnych czy lekcjach religii, gdyż rodzice zastępczy nie mają takich praw.
CO MOŻE POMÓC?
Opiekunowie zastępczy przechodzą szkolenia, podczas których od samego początku są uwrażliwiani na trudności, z jakimi mogą się spotkać.
Cenne jest także własne rozeznanie postaw opiekunów na temat realizacji kontaktu. W tej sytuacji może pomóc dział i specjaliści z tego działu w Szczecinie.
4
Z rodzinami, których dzieci zostały umieszczone w rodzinach zastępczych pracują asystenci rodziny i pracownicy socjalni. Są to osoby, które mają wgląd w sytuację rodzinną, dlatego też są w stanie sformułować możliwości dotyczące kontaktu i ewentualnego powrotu dziecka do rodziny biologicznej. Wraz z koordynatorami opracowują wspólny plan pomocy dziecku, którego realizacja kontaktów jest jednym z ważniejszym punków.
Konieczne jest także rozmawianie z dzieckiem, w sposób adekwatny do jego możliwości rozwojowych, na temat kontaktu z rodzicami. W takich sytuacjach w żadnym wypadku nie należy obwiniać czy przedstawiać jego rodziców biologicznych w złym świetle. Nie należy także okłamywać małoletnich, czy idealizować sytuacji funkcjonowania ich rodziców. Ważne jest towarzyszenie dziecku w przeżywaniu trudnych emocji, pomocne jest zawsze zrozumienie tych emocji i podkreślenie, że jego rodzice mają problemy i przez nie trudno im zafunkcjonować inaczej.
Część dzieci ze względu na trudne doświadczenia w rodzinie biologicznej i/lub poprzednią dynamikę funkcjonowania może potrzebować wsparcia i obecności rodzica zastępczego podczas spotkań. Nie należy tego odmawiać dziecku. Opiekunowie zastępczy w tej sytuacji często stanowią bezpieczną bazę dla dziecka, co ułatwia mu odnalezienie się w tej nierzadko trudnej sytuacji.
Szczególnie na początku, gdy dziecko trafia do rodziny zastępczej lub w sytuacji, gdy sytuacja jego rodziców biologicznych ulega pogorszeniu wskazane jest monitorowanie kontaktów, aby uniknąć wtórnej traumatyzacji małoletnich. W takiej sytuacji kontakty powinny odbywać się w ośrodku, a w ich obserwację nierzadko zaangażowany jest koordynator rodzinnej pieczy zastępczej i/lub psycholog.
5
Dla dzieci, a szczególnie tych, które wychowują się w rodzinie zastępczej szczególnie ważna jest przewidywalność. Oznacza to, że w miarę możliwości kontakty powinny odbywać się w podobnym czasie, dotyczy to również kontaktów telefonicznych.
Długość przebiegu kontaktu powinna być wcześniej ustalona i znana dziecku.
Dziecko ma prawo do kontaktu także z innymi członkami rodziny, aczkolwiek każdorazowo powinno być to omówione z koordynatorem pieczy zastępczej, aby móc przygotować dziecko na taką sytuację.
Często rodzice, którym z różnych powodów odebrano dziecko, podczas kontaktu z nim starają się tę sytuację zrekompensować prezentami. Jest to zrozumiałe, aczkolwiek część dzieci chociażby z powodów zdrowotnych nie powinny być obsypywane słodyczami. Ponadto, kontakt powinien głównie koncentrować się na wspieraniu relacji rodzic biologiczny- dziecko, czyli przede wszystkim na wymianie emocjonalnej.
Im dłużej dziecko przebiega w rodzinie zastępczej, tym bardziej może przeżywać konflikt lojalnościowy. Oznacza to, że przywiązując się do rodziców zastępczych może odczuwać dyskomfort związany z kontaktami z rodzicami biologicznymi. I też odwrotnie, jeżeli relacje dziecka z rodzicami biologicznymi poprawiają się może odczuwać silną ambiwalencję w relacji z opiekunami zastępczymi. W takiej sytuacji dziecku może pomóc komunikat, że to co przeżywa jest zupełnie normalne i że to, co przeżywa jest zrozumiałe dla opiekuna.
Rodzice, których dziecko wychowuje się w rodzinie biologicznej również potrzebują wsparcia
6 CO WARTO USTALIĆ WCZEŚNIEJ – w pigułce
Pomyślny przebieg kontaktów dziecka, które wychowuje się w rodzinie zastępczej z rodzicami biologicznymi zależy od wielu czynników. W związku z tym należy rozumieć go jako proces, którego przebieg może być różny. Mimo wszystko wskazanym jest od początku ustalić pewne ramy, aby był bardziej bezpieczny dla dziecka i wszystkich stron.
Oczywiście w miarę zmiany sytuacji rodziny, czy funkcjonowania dziecka ramy te mogą ulec zmianie.
Pośrednictwo osób neutralnych pomiędzy rodziną zastępczą i naturalną
Wybór miejsca (neutralne, dom rodziny zastępczej, dom rodziny naturalnej).
Ustalenie terminu spotkania.
Określenie częstotliwości spotkań.
Ustalenie czasu trwania spotkania.
Określenie udziału osób trzecich (nadzór, goście)
Ewentualne prezenty.
ROZWÓJ PSYCHOSPOŁECZNY DZIECKA
Dzieci trafiają do rodzin zastępczych z różnych powodów, często trudności rodzin biologicznych ze sobą współwystępują. Są to dzieci, które doznały licznych urazów w relacji z dorosłymi, co bez wątpienia wpływa na rozwój psychiczny i zachowanie. Określenie częstotliwości występowania różnego rodzaju zaburzeń, w tym niepełnosprawności u dzieci wychowujących się w rodzinach zastępczych, nie jest jednak proste ze względu na złożoną diagnozę (współwystępowanie zaburzeń - między innymi reaktywnego zaburzenia przywiązania, FAS, cech nadpobudliwości psychoruchowej) oraz po prostu brak obowiązku
7 raportowania trudności z dziećmi. FAS i RAD ze względu na powszechność i specyfikę są omówione w oddzielnej zakładce.
Dzieci i nastolatki trafiające do pieczy zastępczej stanowią bardzo zróżnicowaną grupę.
Mają inne doświadczenia w historii życia, opieki (na dole tabela, która przedstawia wiek oraz formę pieczy zastępczej – dot. kierowania dzieci do pieczy zastępczej w Szczecinie w roku 2018), a także w różnym momencie życia trafiają do pieczy zastępczej. W związku z tym niemożliwym jest wyodrębnienie jednego modelu funkcjonowania psychospołecznego dziecka wychowującego się poza rodziną biologiczną.
RAPORT Z BADAŃ – TRUDNOŚCI W FUNKCJONOWANIU DZIECI
Badania naukowe prowadzone na grupie badanych wskazują różne trudności w funkcjonowaniu psychospołecznym dzieci wychowujących się w pieczy zastępczej.
Od 40 do 60% dzieci wychowujących się w rodzinach zastępczych przejawia problemy emocjonalne i zaburzeni zachowania. Problemy te w większości występowały na początku umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej (Minnis i in. 2006 za:
Bartnikowska, Ćwirynkało, 2013).
Połowa opiekunów zgłasza trudności wychowawcze związane z zachowaniami buntowniczymi i agresywnymi. Opiekunowie zwracają również uwagę na lęki towarzyszące dzieciom oraz różne zaburzenia - m.in. FAS, padaczka, ADHD (Mickiewicz, Głogowska, 2015).
Prowadzący pogotowia rodzinne wskazują na ogromne zaniedbania dzieci, które trafiają do tej formy pieczy zastępczej. Najprawdopodobniej jest to wynikiem głównie
8
interwencyjnego umieszczania dzieci w tej formie rodzinnej pieczy zastępczej oraz dużej świadomości zawodowych rodzin zastępczych.
Badania prowadzone na grupie dzieci wychowujących się w rodzinach zastępczych zawodowych o charakterze pogotowia rodzinnego wskazały, że znaczna część dzieci, która trafiała do pogotowia była zaniedbana higienicznie. Ponad połowa dzieci była niedożywiona, czego konsekwencją była m.in. niska masa ciała czy ziemista cera.
Prawie połowa dzieci nie miała wykonanych obowiązkowych szczepień, a około 33% dzieci miała zaawansowaną próchnicę. Inne skutki zaniedbań, które odnotowano w badaniach to m.in. płodowy zespół alkoholowy, opóźniony rozwój motoryczny, moczenie nocne, masturbacja dziecięca oraz zachowania o charakterze agresywnym (Basiaga, Badora, 2014).
Charakterystycznym dla wychowanków w wieku poniemowlęcym skutkiem zaniedbań wychowawczych jest własny kod językowy, ewentualnie umiejętność operowania jedynie kilkoma podstawowymi wyrazami. Większość dzieci nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych oraz nie reaguje na polecenia. Są niesamodzielne w realizowaniu czynności podstawowych. Obserwacja zachowań dzieci w trakcie zabawy wskazuje również na deprywację potrzeb poznawczych – wychowankowie nie znają zabawek, nie wykazują zainteresowania bajkami (Basiaga, Badora, 2014).
Dzieci wychowujące się w pieczy zastępczej często prezentują trudności szkolne, co spowodowane jest nie tylko zaniedbaniami poznawczymi na wcześniejszych etapach rozwoju, ale także emocjonalnymi trudnościami, które mogą zakłócać zdobywanie wiedzy.
9
Nastolatki wychowujące się poza rodziną biologiczną znacznie częściej od rówieśników nadużywają substancji psychoaktywnych i łamią prawo. Ponadto, doświadczają większej liczby hospitalizacji psychiatrycznych oraz mają za sobą więcej prób samobójczych (Harpin i in., 2013).
Okres adolescencji to czas, w którym wszystkie problemy zazwyczaj się nasilają i w przypadku wychowanków rodzin zastępczych mogą być nie tylko trudnościami w przebiegu rozwoju, ale i problemem klinicznym (Vanderfille i in. 2006 za: Vis i in., 2014).
JAK WSPIERAĆ DZIECKO W ROZWOJU?
Rodzice zastępczy, kiedy umieszczane jest w ich rodzinie dziecko (szczególnie małe) powinni spowolnić rytm życia, zwiększyć liczbę pocieszających rytuałów, zwiększyć wsparcie dla zadań wymagających koncentracji uwagi, zapewnić dziecku podwyższoną ochronę, dodatkowy czas na odpoczynek. Nie powinni też dziwić się, że u dziecka wystąpi chwilowa regresja.
Niezbędne – poczucie ładu i przewidywalności. Wyciszony dom, w którym panuje porządek, a dzień toczy się zgodnie z planem, pomaga dzieciom znaleźć czas i miejsce na przemyślenia.
Ustabilizowanie – budowanie przywiązania (dodatkowa opieka, stabilność) – do czasu wyleczenia traumy relacja będzie zakłócona
Koncentracja na urazie – skorygowanie wypaczonych i destrukcyjnych przekonań, desensytyzacja na wspomnienia związane z trauma, żałobą.
10 ZMIANY U DZIECI, KTÓRE WYCHOWUJĄ SIĘ W RODZINACH ZASTĘPCZYCH
Badania wskazują, że opiekunowie zastępczy mogą łagodzić doświadczenia dzieci stanowiąc wspierające i pewne środowisko (Dubowitz i Sawyer, 1994 za: Hong, Algood, Chiu i in., 2011).
Inne badania wskazują, że większe nasilenie zaburzeń małoletnich na poziomie klinicznym wiąże się nie ze zmiennymi demograficznymi czy typem rodziny zastępczej, ale ze strategiami wychowawczymi opiekunów zastępczych (Vanderfille i in. 2006 za:
Vis i in., 2014). Wynik ten wskazuje na dużą odpowiedzialność rodziców zastępczych, a także osób, które dokonują ich kwalifikacji.
Poczucie bezpieczeństwa w relacji z opiekunem zastępczym może chronić przed pojawieniem się u dziecka nasilenia zachowań o charakterze agresywnym. Ponadto, dzieci, które mają wyższe poczucie bezpieczeństwa przywiązaniowego prezentują również bardziej konstruktywne strategie radzenia sobie ze stresem od dzieci, których poczucie bezpieczeństwa jest niższe (Mickiewicz, Głogowska, 2016).
Mimo, że wszystkie dzieci trafiają do rodzin zastępczych z obniżoną samooceną, to jednak opiekunowie zastępczy mogą to zmienić, będąc wspierającymi, jak i stanowiąc źródło bezpiecznego przywiązania. Dzieci i nastolatki, którzy mają poczucie bezpieczeństwa w relacji i czują się kochani, zmieniają swój wewnętrzny model roboczy (Bowlby 2007) i zaczynają odbierać siebie jako wartych miłości. Ma to również wpływ na późniejsze tworzenie przez nie związków romantycznych (Luke, Coyne 2008 za:
Farineau, Wojciak, McWey 2013).
Bezpieczne przywiązanie nie tylko prowadzi do wyższej samooceny, ale i łączy się z kompetencjami społecznymi (Cassidy, 1988).
11 Dziecko z FAS, RAD i innymi zaburzeniami rozwoju
Dziecko, które trafia do rodziny zastępczej ma obniżone poczucie bezpieczeństwa przywiązaniowego, a jego odbudowywanie przez opiekunów zastępczych jest kluczowe dla powodzenia rodziny zastępczej.
Dziecko, które jest odbierane rodzicom biologicznym, doznaje zazwyczaj
nagłej separacji. Po niej często odbywa się długie regulowanie sytuacji prawnej, wszystko to może wzmagać trudności w zawiązaniu się nowej relacji przywiązaniowej opiekun – dziecko (Howe, Fearnley, 2003 za: Hong, Algood, Chiu i in., 2011).
WPROWADZENIE DO TEORII PRZYWIĄZANIA
Teoria przywiązania Johna Bowlby’ego jest głównie wynikiem obserwacji cierpienia dzieci w sytuacji oddzielenia od bliskich. W swojej teorii Bowlby integrował wiedzę z wielu źródeł – nie była to tylko psychoanaliza, czy bezpośrednie obserwacje dotyczące rozwoju wczesnodziecięcego i jego patologii. Inspirowały go także koncepcje pochodzące z teorii ewolucji, etologii oraz psychologii poznawczej.
Zgodnie z teorią przywiązania niemowlę w ciągu pierwszych ośmiu miesięcy życia jest szczególnie predysponowane do budowania więzi. Po tym okresie stworzenie więzi jest możliwe, ale trudniejsze. W trzecim roku życia przywiązanie dziecka do opiekuna jest już dosyć stabilne (Bowlby, 1970), aczkolwiek bardziej współczesne badania wskazują, że może jednak ulec zmianie (Goldberg, 2000; Grossmann, Grossmann, Waters, 2005; Kościelska,
12 2011; Ponciano, 2010; Sroufe 1999). Określony styl więzi nie musi towarzyszyć dziecku od kołyski aż po grób, jak początkowo zakładał twórca teorii więzi (Bowlby, 1970). Dziecko, przeżywając poczucie krzywdy i lęk przed ponownym zbudowaniem relacji, prezentuje zachowania, które można określić jako prowokujące odrzucenie, pseudosamodzielne albo związane z kurczowym uczepianiem się rodziców adopcyjnych. Są to sposoby, które z jednej strony pomagają dzieciom zabezpieczyć się przed nawiązaniem ważnej więzi, a z drugiej – w pewien sposób redukować lęk (Iniewicz, 2008).
Bowlby używa terminu przywiązanie (więź) dla opisu relacji rodzic, pierwotny opiekun (czyli osoba pełniąca funkcję rodzica) – dziecko. System przywiązania spełnia biologiczną funkcję ochrony, a tworzenie się intymnych, trwałych więzi pomiędzy osobami ma podstawowe znaczenie dla rozwoju jednostki (Bowlby, 1969). Małe dziecko jest zupełnie zdane na opiekuna, nie jest w stanie przeżyć w osamotnieniu. Przywiązanie jest zatem podstawową potrzebą i warunkiem przetrwania dziecka, co więcej tworzenie więzi przebiega podobnie u wszystkich ludzi i jest niezależne od kultury. Dziecko jest biologicznie przygotowane do tworzenia więzi, co potwierdza także wiele badań Schaffera (1981). Przychodzi ono na świat z całą gamą różnych umiejętności i zachowań, jest ukierunkowane na odbieranie bodźców płynących od innych ludzi oraz wyposażone w różne zachowania przywiązaniowe. Wzbudzają one gotowość u dorosłych do opieki oraz podążanie i przywieranie ze strony dziecka, a także bardzo silny protest, gdy dziecko jest pozostawiane z obcymi. Dziecko przejawia chęć poznawania świata, prowadzi działalność eksploracyjną, gdy opiekun jest dla niego bezpiecznym punktem odniesienia, tzw. bezpieczną bazą (Bowlby, 1970). Według Bowlby’ego opiekun zapewniający dziecku bezpieczną przestrzeń psychiczną pozwala mu na odejście i
13 eksplorację świata, a także powrót do opiekuna w sytuacjach dyskomfortu (Bowlby, 1970;
Senator, 2008).
Jednym z aspektów tworzenia się więzi jest budowanie wewnętrznych modeli roboczych (modeli self, wewnętrznych modeli operacyjnych), czyli dynamicznych reprezentacji, w których dziecko przechowuje i przetwarza informacje dotyczące siebie i opiekuna. Ich źródłem są rzeczywiste doświadczenia w interakcji z opiekunem, a powtarzające się przeżycia mają decydujący wpływ na kształt wyobrażeń i oczekiwań dotyczących opiekuna i siebie (służą przewidywaniu i planowaniu działania). Dziecko, które ma obraz dostępnego emocjonalnie i wrażliwego na jego potrzeby opiekuna, reagującego w sposób adekwatny, śmielej eksploruje otoczenie. Około trzeciego roku życia modele są bardzo rozbudowane. W dalszym rozwoju zmieniają się tylko w ograniczonym stopniu, na przykład – pod wpływem powtarzających się wielokrotnie doświadczeń innych niż w pierwszych latach życia lub niezwykle silnych przeżyć. Ze względu na to, że modele te mają tendencje do utrzymywania się w swoim pierwotnym kształcie, stają się reprezentacjami siebie i świata społecznego, które wyznaczają nasz sposób funkcjonowania także w dorosłości (Bowlby, 1970;
Senator, 2008).
W początkowym ujęciu swojej koncepcji Bowlby pisał o jednym pierwotnym opiekunie, czyli o matce. Później zweryfikował swój pogląd twierdząc, że dziecko tworzy relację nie z jednym, ale też z innymi opiekunami, jeżeli aktywnie uczestniczą w życiu dziecka.
Uważał, że nie będą to więzi równorzędne – dziecko stworzy swego rodzaju hierarchię. Będzie poszukiwać bliskości z matką, natomiast, kiedy będzie ona niedostępna, to także z innymi opiekunami (Bowlby, 1970). Wielu badaczy prezentuje inne stanowisko w kwestii relacji ojciec – dziecko, podkreślając inną funkcję tej relacji – matka: jest kojarzona głównie z czynnościami
14 opiekuńczymi, a ojciec z zabawą – spędzaniem czasu wolnego (Fitzgerald, Mann, Barratt, 1999; Lamb, 2003).
Myśl Bowlby’ego miała wielu kontynuatorów i do tej pory zajmuje wielu badaczy.
Jedną z nich była Mary Ainsworth, współpracowniczka Bowlby’ego. Podstawową metodą badawczą Ainsworth była obserwacja; wraz ze współpracownikami opracowała Procedurę Obcej Sytuacji (POS), która pozwala dokonać jakościowej oceny przywiązania – opisać je w postaci wzorca. Ainsworth prowadząc badania wyodrębniła trzy wzorce: bezpieczny, lękowo- unikający oraz lękowo- ambiwalentny. Później Mary Main i Judith Solomon (1996 za: Solomon i George, 1999) dodały kolejny, czwarty styl przywiązania – zdezorganizowany. Obejmował on większość dzieci, które nie zakwalifikowały się do poprzednich grup (Senator, 2008).
STYLE PRZYWIĄZANIA
Dzieci, które mają ufną więź (przywiązanie bezpieczne), aktywnie poszukują bliskości i kontaktu z matką oraz dążą do interakcji z nią. Będąc w
nowym miejscu,
w obecności matki eksplorują otoczenie, ale co jakiś czas powracają do niej bądź w inny sposób podtrzymują z nią kontakt (na przykład roczne dzieci mogą dążyć do
odzyskania kontaktu fizycznego). Dzieci bezpiecznie przywiązane, odzyskując, bliskość uspokajają się. Osoba obca nie jest w stanie ukoić małego dziecka podczas separacji z matką.
15 Osoby o ufnej więzi tworzą wewnętrzy model opiekuna jako osoby dostępnej fizycznie i emocjonalnie, wrażliwie reagującej na ich sygnały i kochającej. Jednocześnie ich obraz siebie jest komplementarny – odbierają siebie jako zasługujących na miłość i na zaspokojenie własnych potrzeb (Ainsworth, 1970).
Styl lękowo- unikający w Procedurze Obcej Sytuacji można rozpoznać, kiedy dzieci są bardziej zaangażowane w eksplorowanie otoczenia, aniżeli poszukiwaniem bliskości przywiązaniowej (Ainsworth, 1970). W sytuacji rozstania okazywanie emocji jest niewielkie, podobnie w trakcie powrotu matki można zaobserwować niewielkie zmiany, jednakże badania poziomu kortyzolu wskazują, że jest zupełnie inaczej – w badaniach dzieci zobserwowano podwyższony poziom tego hormonu stresu (Spangler, Grossmann, 1993). Dzieci w kontakcie z opiekunami są przeświadczone, że muszą sobie radzić same. Ich opiekunowie charakteryzują się mniejszą gotowością do odpowiedzi na sygnały dziecka. Dziecko unikające ma model opiekuna jako osoby nie zawsze dostępnej, często niereagującej, a jego obraz siebie charakteryzuje brak poczucia skuteczności, sprawczości i niska samoocena (Ainsworth, 1970).
Dzieci o stylu lękowo- ambiwalentnym w niewielkim stopniu eksplorują otoczenie. Można u nich zaobserwować za to bierność i rozdrażnienie. Dzieci o tym stylu przywiązania pozostają blisko matki, ale sposoby nawiązania z nią kontaktu są uboższe niż dziecka o więzi ufnej.
Podczas rozłąki doświadczają dystresu, ale raczej sygnalizują swój protest, aniżeli aktywnie poszukują matki. W sytuacji powrotu rodzica obecne jest dążenie do bliskości, jak i opieranie się kontaktowi. Większość dzieci, która ma więź ambiwalentną będzie okazywać gniew, a także – w przeciwieństwie do dzieci przywiązanych bezpiecznie – nie będzie dawała się łatwo uspokoić. Ich obraz opiekuna będzie zawierał cechę małej przewidywalności, ponieważ opiekun nie jest spójny w sposobie reagowania na dziecko. Sygnały o dużym
16 natężeniu mają większą szansę wywołania odpowiedzi ze strony rodzica. Osoby, u których ukształtował się ten wzorzec mają obraz opiekuna jako nieodstępnego emocjonalnie, niereagującego na ich sygnały. Dziecko przywiązane do opiekuna w sposób ambiwalentny ma poczucie ograniczonej możliwości wpływania na innych, a także przeświadczenie, że jego potrzeby emocjonalne nie zawsze mogą zostać zaspokojone (Ainsworth, 1970).
Wyodrębniony przez Main i Solomon (1986, za: Solomon i George, 1999) czwarty styl przywiązania, nazwany zdezorganizowanym, charakteryzuje się dużą chaotycznością zachowań dzieci oraz ich tendencją do wchodzenia w otwarte zachowania konfliktowe. Dzieci z tej grupy nie mają żadnej skutecznej strategii działania, w sensie radzenia sobie ze stresem podczas rozłąki z opiekunem – brak im jasnego dla obserwatora celu i intencji zachowań. U dzieci zazwyczaj następują wzajemnie sprzeczne zachowania, źle ukierunkowane, niepełne i przerywane. Zaobserwowano u nich przeciwstawne ruchy, zachowania sprawiające wrażenie niezgodnych z domyślnymi intencjami (na przykład zbliżanie się do matki z odwróconą głową), ale i takie, które mogą wskazywać na lęk przed opiekunem (na przykład skulone ramiona, przestraszona twarz). Ponadto, u dzieci ze zdezorganizowanym stylem przywiązania widoczne są nie tylko zachowania niekompletne, ale także stereotypie oraz częste zmiany afektu (Senator, 2008). Badania fizykalne – w tej grupie, jak i u dzieci z więzią lękowo- unikającą – wykazują podwyższony poziom kortyzolu (hormonu stresu) w ślinie (Hertsgaard, Gunnar, Erickson i Nachmias, 1995 za: Lyons-Ruth i Jacobvitz, 1999).
Zdezorganizowany styl przywiązania w większości można zaobserwować u dzieci, w których historii życia i/lub aktualnie w rodzinie występuje krzywdzenie, zaniedbywanie. Z badań wynika, że szczególnie doświadczenia traumatyczne (trauma przywiązania opisana jest
17 w kolejnym podrozdziale) prowadzą do dezorganizacji zarówno na poziomie psychicznym, jak i fizjologicznym. Z badań, które przeprowadzono na grupie niemowląt z doświadczeniami przemocy ze strony rodziców wynika, że zdecydowana większość dzieci (82%) przejawia zachowania świadczące o dezorganizacji przywiązania. Przemoc rodziców wobec dzieci ma swoje konsekwencje w problemach rozwojowych. Dzieci maltretowane mają problemy w relacjach rówieśniczych, są bardziej wycofane, unikają bliskości, zachowują się częściej w sposób agresywny. Nie potrafią reagować adekwatnie do sytuacji, na oznaki smutku innych ludzi reagują nietypowymi lub nawet agresywnymi zrachowaniami. Częściej przejawiają oznaki depresji.
Dezorganizacja przywiązania stanowi czynnik pojawienia się zaburzeń w rozwoju dzieci. Ten styl więzi stanowi silne ryzyko rozwoju zaburzeń psychicznych w późniejszym życiu. Niestety jest to też wzorzec, który w badaniach wykazuje największą stabilność, co oznacza, że najtrudniej jest go zmienić. Zdolność do mentalizacji osób ze zdezorganizowanym przywiązaniem jest słaba – osoby te w niewielkim stopniu przekładają zachowanie innych na kategorie myśli, intencji, uczuć. Jest to mechanizm obronny, który ma na celu odcięcie się od myśli i emocji (potencjalnie złych), które musiałyby zostać przypisane opiekunowi (partnerce/partnerowi). W wypadku zdezorganizowanego stylu przywiązania wewnętrzne modele robocze nie kształtują się tak jak u innych dzieci, są niespójne i uproszczone. Trudność w nawiązywaniu i utrzymywaniu bliskich relacji z ludźmi, niezintegrowane reprezentacje siebie i znaczących osób, negatywny obraz siebie, trudności w regulacji afektu – to cechy osób krzywdzonych w dzieciństwie o więzi zdezorganizowanej i bez poczucia ufności (Senator, 2008).
18 REAKTYWNE ZABURZENIA PRZYWIĄZANIA – RAD
Zaburzenia przywiązania – wynik bardzo negatywnych doświadczeń związanych z opieką na bardzo wczesnych etapach życia
Diagnozę tego rodzaju stawia się na podstawie zbioru zachowań
o charakterze głównie społecznym, które świadczą o tak poważnym zachwianiu równowagi w podejściu do figury przywiązania, że jej wybór dokonuje się w sposób mało konsekwentny.
Zaburzenie pojawia się przed piątym rokiem życia
Zaburzenie różni się źródłami i istotą od całościowych zaburzeń rozwoju
Zaburzenia przywiązania zalicza się do kategorii zaburzeń emocjonalnych wczesnego dzieciństwa, są one opisane jako reaktywne zaburzenia przywiązania, które m.in.
charakteryzują się lękliwością i czujnością oraz zahamowanymi, nadwrażliwymi reakcjami społecznymi. W klasyfikacji DSM-IV-TR odpowiadają im reaktywne zaburzenia więzi, podtyp zahamowany (American Psychiatric Association, 2000). Poza tym w ICD-10 wyróżnia się także zaburzenia selektywności przywiązania, które charakteryzują się m.in.
niezróżnicowanym przyjacielskim zachowaniem (World Health Organization, 2013). Dzieci, które wykazują objawy tego zaburzenia, w sytuacjach trudnych poszukują pocieszenia i wsparcia, jednak wydaje się, że nie ma dla nich znaczenia od kogo je otrzymają. W DSM-IV- TR ten typ zaburzeń opisywany jest również jako reaktywne zaburzenie przywiązania, podtyp odhamowany (American Psychiatric Association, 2000).W DSM- V z kolei reaktywne zaburzenie przywiązania (RAD) opisywane jest wyłącznie w kategorii typu zahamowanego, natomiast typ rozhamowany jako zaburzenia społecznego zaangażowania (disinhibited social engagement disorder – DSED).
19 PŁODOWY ZESPÓŁ ALKOHOLOWY – FASD (Fetal Alcohol Spectrum Disorder)
Wpływ spożywania alkoholu etylowego przez kobiety w okresie ciąży może prowadzić do wielu anomalii somatycznych oraz psychicznych u ich dzieci.
Problem matek pijących alkohol podczas ciąży jest mało rozpowszechniony, a zespół zaburzeń rozwojowych u dzieci, określany jako poalkoholowe spektrum zaburzeń rozwojowych, w niewielkim tylko stopniu rozpoznawany.
FASD obejmuje wiele dysfunkcji fizycznych oraz zaburzeń w rozwoju poznawczym, uczeniu się i zachowaniu. FASD nie jest konkretną jednostką diagnostyczną, ale tzw.
pojęciem parasolowym – praktycznym opisem różnorodnych zaburzeń związanych z płodową ekspozycją na alkohol.
Stwierdzenie ich występowania stanowi jedynie punkt wyjścia do szeregu diagnoz dotyczących trudności rozwojowych oraz do oszacowania możliwości rozwoju dziecka/adolescenta pomimo istnienia braków i do określenia zakresu koniecznego wsparcia.
Osoby z FASD mają 2 typy zaburzeń w ciągu życia. Jedne to zaburzenia pierwotne, z którymi dziecko przychodzi na świat i to one stanowią istotę uszkodzenia mózgu oraz zaburzenia wtórne, czyli te, które nie towarzyszą od chwili narodzin dziecka;
dziecko nabywa je wraz z rozwojem, dlatego można ich uniknąć poprzez szybką diagnozę i właściwą interwencję.
Na objawy wtórne składają się:
Gwałtowne i szokujące zachowanie;
Impulsywność;
20
Kłopoty z prawem;
Skłonność do uzależnień;
Tendencje i zachowania samobójcze
BIBLIOGRAFIA:
Andrzejewski M., Przysposobienie (adopcja) // W : Prawna ochrona rodziny, Warszawa : Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne, cop 1999
Badora S., Rodziny adopcyjne i rodziny zastępcze // W : System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, Kraków, 2002.
BIP Urząd Miasta Szczecin, Uchwała nr III/20/19
Bowlby J., Przywiązanie, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2007
Bowlby, J., & Parkes, C. M., Separation and loss within the family. In E. J. Anthony &
C.Koupernik (Eds.), The child in his family: International Yearbook of Child Psychiatry andAllied Professions, New York: Wiley,1970
Bowlby, J., Przywiązanie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
Cassidy, J., Child-mother attachment and the self in six-year-olds. Child Development, 1988
21 Child Abuse & Neglect, 1994
Fitzgerald H.E., Mann T., Barratt M., Fathers and infants, 1999
Grossmann K.E., Grossmann K., Waters E., Attachment from infancy to adulthood: The major longitudinal studies, 2005
Grzegorzewska I., Podatność na traumę czy budowanie odporności? Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym [w:] A. Widera- Wysoczańska, A. Kuczyńska (red.) Interpersonalna trauma. Mechanizmy i konsekwencje, 2012.
Hong J.S., Algood C.L., Chiu YL., An Ecological Understanding of Kinship Foster Care in the United States, 2011
Howe D., Fearnley S., Disorders of Attachment in Adopted and Fostered Children: Recognition and Treatment, 2003
Kamińska U., Psychologiczne i prawne aspekty rodziny adopcyjnej // W : Zarys metodyki pracy opiekuńczo-wychowawczej w rodzinnych i instytucjonalnych formach wychowania, Katowice : Wydaw. UŚ, 2002
Kosmala J., Funkcjonowanie systemu opieki kompensacyjnej w warunkach reformy, [w:] S.
Badora, D. Marzec (red.), System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2002.
Kościelska M., Mickiewicz K., Nadzieja w rodzinach zastępczych spokrewnionych [w:]
Kościelska, M. (red.), Nadzieja w życiu ludzi, Warszawa: Difin, 2013.
Kościelska M., Odpowiedzialni rodzice. Z doświadczeń psychologa klinicznego, Kraków, Wydawnictwo Impuls, 2011
Lamb K.A., Lee G.R., DeMaris A., Union Formation and Depression: Selection and Relationship Effects, 2003
Mickiewicz K., Dziadek i babcia opiekunami zastępczymi. Problemy wychowania oraz relacje przywiązaniowe [w:] H. Liberska, A. Malina, D. Suwalska- Barancewicz (red.), Współcześni ludzie wobec wyzwań i zagrożeń XXI wieku, Warszawa, Difin, 2014.
Mickiewicz, K., Głogowska, K., Osobowość i postawy rodzicielskie kandydatów na rodziny zastępcze. W: H. Liberska, A. Malina, D. Suwalska-Barancewicz (red.) Zmiany
22 w życiu współczesnych ludzi i ich konteksty (s. 151-164). Warszawa: Wydawnictwo Difin, 2016
Mickiewicz-Stopa K., Problemy kontaktu rodziców biologicznych z dziećmi wychowującymi się w rodzinach zastępczych spokrewnionych, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz, Instytut Psychologii, 2016.
Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Szczecinie,
http://mopr.szczecin.pl/strona_glowna/uslugi_wspierajace_podmiotow_pozarzadowych_/
Plopa, M. (2005). Psychologia rodziny: teoria i badania. Kraków: Impuls.
Ponciano L., Attachment in Foster Care: The Role of Maternal Sensitivity, Adoption, and Foster Mother Experience, 2010
Sawyer R.J., Dubowitz H., School performance of children in kinship care
Sroufe L.A., Carlson E.A., Egeland B., Levy A.K., Implications of Attachment Theory for Developmental Psychopathology, 1999
Trempała J. (red.) (2012). Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
