ZESZYTY N A U K O W E PO LITECH N IK I ŚLĄSKIEJ Seria: O RG A N IZA CJA I ZA RZĄ D ZA N IE z. 95
2016 N r kol. 1961
Anna PIEK ACZ Uniwersytet Śląski Instytut Psychologii
Zakład Psychologii Klinicznej i Sądowej e-mail: aniapiekacz@ w p.pl
IDEE WYCHOWANIA I EDUKACJI DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W SYSTEMIE PIECZY ZASTĘPCZEJ
Streszczenie. W niniejszym artykule zaprezentowane zostały kwestie związane z potrzebą uw zględniania w pracy z dziećmi, objętymi pieczą zastępczą, idei wycho
wania i edukacji dla zrównoważonego rozwoju. W skazano, że idee zrównow ażonego rozwoju bardzo silnie wpisują się w procesy edukacji nieformalnej wychowanków instytucji opiekuńczych oraz podopiecznych rodzin zastępczych. Ukazane zostały różne bariery efektywnej edukacji i w ychowania w ychow anków pieczy zastępczej w Polsce.
W skazane zostały także m ożliwości wspierania wychowanków objętych pom ocą społeczną. W sposób szczególny podkreślono potrzebę interdyscyplinarnej współpracy na rzecz dziecka i rodziny, co koresponduje z ideą zrównoważonego rozwoju.
Słow a kluczowe: rodzinna piecza zastępcza, instytucjonalna piecza zastępcza, edukacja dla zrów now ażonego rozw oju (EZR), praca socjalna z dzieckiem i rodziną
THE IDEA OF UPBRINGING AND EDUCATION FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE FOSTER CARE SYSTEM
Sum m ary. This article show s the need to consider w orking w ith children in foster care the ideas o f upbringing and education for sustainable developm ent. It w as pointed out that the ideas o f sustainable developm ent are im portant in non-form al educational system in institutional foster care and foster fam ilies. In article are show n various problem s that arise w hen conducting the education and upbringing o f children in orphanages in Poland. A lso indicated possibilities o f supporting pupils covered by social assistance. Strongly em phasized the need for interdisciplinary cooperation for the child and the fam ily, w hich corresponds to the idea o f sustainable developm ent.
Keywords: foster care, institutional foster care, education for sustainable developm ent (ESD), social w ork w ith the child and family
1. Wstęp
O dw ołując się idei zrów now ażonego rozw oju w w ychow aniu i edukacji dzieci w pieczy zastępczej m ożna ukazać dw ie perspektyw y - je d n a to system ow e działania w obszarze pom ocy społecznej rodzinom w ieloproblem ow ym , druga to w drażanie w artości społecznych do edukacji pozaform alnej i nieform alnej dzieci, które w yw odzą się z tych rodzin. Oba obszary są ze sobą ściśle pow iązane i w ym agają w ielopłaszczyznow ych i wielokierunkowych oddziaływ ań przez ludzi św iadom ych konsekw encji w ychow yw ania w warunkach nieprzew idyw alności, przem ocy i braku poczucia bezpieczeństw a.
N ajw ażniejszym podm iotem oddziaływ ań całego system u pieczy zastępczej je s t dziecko, a opieka nad nim w ym aga całościow ego podejścia, którego fundam entem pow inno być poszanow anie praw człowieka. Propagow anie zrów now ażonych zachow ań, inspirowanie krytycznego i tw órczego m yślenia, pozw alającego znaleźć rozw iązanie problemów, uniem ożliw iających trw ały rozw ój, nabiera szczególnego znaczenia w kontekście pieczy zastępczej. W skazów ki do świadom ego działania, zgodnie z w artościam i zrównoważonego rozw oju, m ożna odnaleźć w założeniach i strategiach regionalnych D ekady Edukacji dla Z rów now ażonego R ozw oju (E Z R )1. Zgodnie ze Strategią EZR, będącą punktem odniesienia dla Europy: „Rozwój zrów now ażonego społeczeństw a pow inien być w idziany jako stały proces uczenia się, odsłaniania zagadnień i problem ów , na które w łaściw e odpowiedzi i rozw iązania m ogą zm ieniać się w m iarę, ja k w zrasta nasze dośw iadczenie. Cele EZR pow inny obejm ow ać wiedzę, um iejętności, zrozum ienie, a także uw zględniać odpowiednie nastaw ienia oraz w artości” 2. Procesy reform ow ania system u pom ocy społecznej oraz rozw ijający się stan w iedzy z zakresu nauk społecznych, hum anistycznych i medycznych odsłaniają nieustannie now e potrzeby rodzin w ieloproblem ow ych i rów nocześnie stwarzają now e m ożliw ości budow ania efektyw nych form pom ocy.
2. System pieczy zastępczej w Polsce
System pracy socjalnej intensyw nie zm ienia się od lat 90., a dzisiejsza pom oc społeczna w ykracza poza w ypłacanie zasiłków . N ajw ażniejsze zm iany zaw ierają się w trzech obszarach:
indyw idualizacji podejścia do każdego dziecka, interdyscyplinarnej w spółpracy instytucji w spierających rodzinę, podejm ow aniu pracy z całym system em rodzinnym na rzecz jak najszybszego pow rotu dziecka do domu. Pom im o toczącej się od kilkunastu lat reformy,
1 Zob. K uzior A.: D ekada Edukacji dla Zrów now ażonego R ozw oju. Z eszyty N aukow e, s. O rganizacja i Zarzą
dzanie, z. 72. Politechnika Śląska, G liw ice 2014, s. 87-100.
2 Stratega E dukacji dla Z rów now ażonego R ozw oju Europejskiej K om isji G ospodarcza O N Z - 2 0 0 8 . Ministerstwo Środow iska, W arszaw a, s. 5.
Idee wychow ania i edukacji. 385
obejmującej w iele zm ian w obszarze pom ocy dziecku i rodzinie, kw estia reintegracji rodzin wieloproblemowych nie je st rozwiązana. W form ułowaniu polityki społecznej wciąż zaznaczają się potrzeby rów now ażenia tego obszaru ze sferam i ekonom iczną i ekologiczną.
System pieczy zastępczej to zespół osób, instytucji i działań m ających na celu zapewnienie czasowej opieki i w ychow ania dzieciom w przypadkach niem ożności spraw ow ania opieki i wychowania przez rodziców biologicznych3. Piecza zastępcza spraw ow ana je st w formie rodzinnej: rodzina zastępcza (spokrew niona, niezawodowa, zawodowa, w tym zawodow a, pełniąca funkcję pogotow ia rodzinnego i zaw odow a specjalistyczna), rodzinny dom dziecka oraz w form ie instytucjonalnej: placów ka opiekuńczo-w ychow aw cza, regionalna placów ka opiekuńczo-terapeutyczna oraz interw encyjny ośrodek preadopcyjny. Piecza zastępcza powinna zapew niać realizację planu pracy z rodziną (lub gdy je st to niem ożliw e, dążenie do przysposobienia dziecka), a więc przygotow anie dziecka do: godnego, sam odzielnego i odpowiedzialnego życia; do pokonyw ania trudności życiow ych, zgodnie z zasadam i etyki, nawiązywania i podtrzym yw ania bliskich, osobistych i społecznie akceptow anych kontaktów z rodziną i rów ieśnikam i w celu łagodzenia skutków dośw iadczania straty i separacji oraz zdobywania um iejętności społecznych, a także zaspokojenia potrzeb em ocjonalnych, ze szczególnym uw zględnieniem potrzeb bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno- -rekreacyjnych4.
Kierunek pracy całego system u pom ocy społecznej w yznacza U staw a o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z dnia 9 czerwca 2011 r. U stawodawca przede w szystkim podkreślił dobro dziecka: „dla dobra dzieci, które potrzebują szczególnej ochrony i pom ocy ze strony dorosłych, środow iska rodzinnego, atm osfery szczęścia, m iłości i zrozum ienia, w trosce o ich rozwój i przyszłą sam odzielność życiową, dla zapew nienia ochrony przysługujących im praw i w olności” 5. Zgodnie z założeniam i dąży się do tego, aby istotnie ograniczyć rolę placówek opiekuńczo-w ychow aw czych w spraw ow aniu pieczy nad dziećm i. Jednak z danych w skali kraju w ynika, że liczba wychow anków placów ek w ykazuje tendencję w zrostow ą6.
Jest to wynik bezustannie pogarszającej się kondycji rodzin, przy deficycie kandydatów na rodziny zastępcze.
3 Ustawa z dnia 9 czerw ca 2011 r. o wspieraniu rodziny i system ie pieczy zastępczej art. 2, p. 2 (Dz.U . 2011, nr 149, poz. 887).
4 https://w w w .rpo.gov.pl/pl/content/co-jest-piecza-zast% C 4% 99pcza, 05.08.2016.
5 Preambuła ustaw y z dnia 9 czerw ca 2011 r. o wspieraniu rodziny i system ie pieczy zastępczej.
6 Zob. K w ak A., R ym sza M.: System opieki zastępczej w Polsce - ocena funkcjonow ania na przykładzie procesu usamodzielniania. „A nalizy i O pinie”, n r 68, 2006; O learczyk T.E.: Sieroctwo i osam otnienie: pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny. W A M „Ignatianum ”, K raków 2007; R aclaw -M arkow ska M ., Legat S.
(red.): O pieka zastępcza nad dzieckiem i m łodzieżą - od form instytucjonalnych do rodzinnych. Instytut Spraw Publicznych, W arszaw a 2004; W ęgierski Z.: Opieka nad dzieckiem osieroconym : teoria i praktyka.
W ydawnictwo Edukacyjne A kapit, T oruń 2006.
3. Bariery edukacji dla zrównoważonego rozwoju w opiece nad dziećmi wywodzącymi się ze środowisk wieloproblemowych
W ychow anie i edukacja m ają na celu kształtow anie człow ieka otw artego poznawczo, em ocjonalnie i etycznie. W spółcześnie nikt nie kw estionuje potrzeby w drażania edukacji do zrów now ażonego rozw oju opartej na uczeniu solidarności m iędzyludzkiej, empatii, zrozum ienia siebie i innych, tolerancji oraz współpracy. Efektyw na edukacja oparta na w artościach ludzkich m usi być prow adzona na szeroką skalę, przez w szystkie gremia zaangażow ane w kształtow anie m łodego pokolenia. Edukacja uznaw ana je st za fundament zrów now ażonego społeczeństw a globalnego. To przekonanie stało się podstaw ą idei ustanow ienia D ekady dla Zrów now ażonego R ozw oju podczas Szczytu Ziem i w Johanesburgu w 2002 r. i przyjęciu rezolucji dotyczącej ustanow ienia D ekady EZR na lata 2005-2014.
EZR oznacza: „m ultidyscyplinam e podejście do reform y edukacji, oferujące wszystkim ludziom , we w szystkich kontekstach edukacyjnych i w e w szystkich fazach życia okazję do nauki takiego stylu życia, który zapew ni im trw ały rozwój. E Z R w ykracza daleko poza form alne system y edukacyjne, natom iast pow inna w yw ierać na nie wpływ, znajdując odzw ierciedlenie w podręcznikach, program ach i m etodach nauczania” 7.
U N ESC O agenda O N Z koordynująca przebieg D ekady dla Zrów now ażonego Rozwoju w yszczególniła kluczow e cechy edukacji dla zrów now ażonego rozw oju8: 1. EZR dotyczy przede w szystkim kształtow ania w artości ze szczególnym uw zględnieniem wartości jaką jest szacunek: szacunek dla innych osób (uw zględniając obecne i przyszłe pokolenia), szacunek dla różnorodności, szacunek dla środow iska i zasobów planety, na której zamieszkujemy;
2. E Z R odzw ierciedla podejście zw iązane z troską o jakość w edukacji spełniającą następujące kryteria: edukacja holistyczna i interdyscyplinarna, kształtuje w artości, rozw ija myślenie krytyczne i um iejętność rozw iązyw ania konfliktów , w ykorzystuje szerokie spektrum metod nauczania i uczenia się, w ym aga aktyw nego uczestnictw a, odnosi się bezpośrednio do codziennego życia zarów no osobistego, ja k i zaw odow ego, odpow iada na w yzw ania lokalne;
3. EZR je s t kształtow ana z perspektyw y w szystkich obszarów rozw oju człow ieka i obejmuje sw oją tem atyką w yzw ania cyw ilizacyjne; 4. EZR je s t skierow ana do w szystkich i ma miejsce na każdym etapie życia i na każdym poziom ie edukacyjnym : w edukacji formalnej, nieform alnej, pozaform alnej (m im ow olnej) - od w czesnego dzieciństw a po życie dorosłe.
Jak podkreśla A. K uzior: „urzeczyw istnienie takiej edukacji je st m ożliw e (nie można ich
7 http://www.unesco.pl/edukacja/dekada-edukacji-nt-zrownowazonego-rozwoju/unesco-a-zrownowazony-rozwoj/, 06.08.2016.
8 BSD in the U K in 2008: A Survey o f Action. T he U N D ecade o f Education for Sustainable D evelopm ent 2005- 2014, Report by Education for sustainable D evelopm ent Indicators A dvisory Group, published by the UK National C om m ission for UN ESCO , M ay 2008, p. 11, [za:] UN ESCO - 2006, Fram ew ork for the UN DESD International Im plem entation Scheme. UN ESCO , Paris, p. 3-4.
Idee wychow ania i edukacji. 387
traktować w yłącznie ja k o wizji utopijnych) m.in. dzięki m iędzynarodow ym instrum entom politycznym i działaniom agend O N Z odpow iedzialnych za edukację (M EN, M N iSW , kuratoria ośw iaty, przedszkola, szkoły), instytucji i organizacji pozarządow ych, zaangażo
waniu nauczycieli, edukatorów , rodziców , społeczności lokalnej i m ediów ”9. W ubiegłym roku podczas Światow ego Forum Edukacyjnego w Korei, podkreślono, że edukacja m a zasadnicze znaczenie dla pow odzenia w szystkich celów zrów now ażonego rozw oju, poniew aż bez edukacji niem ożliw y je s t postęp w którejkolw iek z pozostałych dziedzin: ochrony zdrowia, równowagi rozw ojow ej, konsum pcyjnej i produkcyjnej, zm ian klim atycznych czy rów no
uprawnienia.
Idee zrów now ażonego rozw oju w pieczy zastępczej silnie w pisują się w każdą formę wychowania i edukacji m łodego pokolenia. System pieczy zastępczej pozostając w resorcie pomocy społecznej nie podlega bezpośrednio w ytycznym M inisterstw a Edukacji. Jakkolw iek każdy podopieczny uczęszczając do szkoły, poddaw any je st edukacji form alnej. Z kolei idee edukacji dla zrów now ażonego rozw oju w pieczy zastępczej pow inny być obecne w edukacji nieformalnej i pozaform alnej, realizow anej przez przedstaw icieli pieczy zastępczej, a więc pracowników placów ek i rodziców zastępczych. Z rów now ażenie system u edukacji pozaformalnej dziecka w pieczy m ożna opisać jako poznaw anie i uw zględnianie specyfiki funkcjonowania odbiorcy całokształtu, przy poszanow aniu jeg o praw, m ożliw ości, okoliczności oraz otoczenia zewnętrznego. Tak w ięc idee EZR w odniesieniu do pieczy zastępczej dotyczą zarów no edukatorów, ja k i odbiorców przekazyw anych treści.
W artości, na których opiera się idea zrów now ażonego rozw oju są szczególnie istotne w wychowaniu dzieci w yw odzących się ze środow isk wieloproblem ow ych, gdyż silnie straumatyzowana jednostka w ym aga szczególnych m etod edukacji i wychowania. W w ielu działaniach obserw uje się niezrozum ienie potrzeb dzieci w ychow yw anych poza środow iskiem rodzinnym. Przykładow o dziecko w całym system ie pom ocy gubi swoją podm iotow ość, gdyż zakłada się z góry, na podstaw ie niekom pletnej w iedzy najlepsze rozw iązania dla dziecka.
Innym przykładem m ogą być kilkukrotne przesłuchania w spraw ach karnych toczących się kilka lat (m im o rekom endacji o jednokrotnym staw iennictw ie przed sądem ) lub (nieunikniona) utrata poufności spraw dotyczących dziecka i jeg o rodziny (dokum entacja dziecka i rodziny jest dostępna wielu ludziom). Dzieci przebyw ające w pieczy zastępczej społecznie są etykietowane, a ich historia je s t dostępna dla bardzo w ielu osób. Rodzi się w ięc refleksja, w jaki sposób zapew niać zrów now ażony rozwój dzieciom wyw odzącym się ze środow isk wieloproblemowych, w których dośw iadczenie w pisany je st chaos, brak przew idyw alności i przemoc.
Dziecko jak o głów ny podm iot system u oddziaływ ań, dobrze w ysłuchane i zrozum iane może stać się autorem treści m etod edukacyjno-w ychow aw czych. N ależy w ięc uw zględniać
9 Kuzior A.: op.cit., s. 88.
specyficzne aspekty funkcjonow ania dziecka, a więc: poziom jeg o rozw oju neuro- m otorycznego, em ocjonalnego, społecznego, poznaw czego, m oralnego, duchowego, obserw ow ane zaham ow ania, zaburzenia, aktyw ność w łasną, dom inujące potrzeby. Wszystkie dzieci trafiające do system u pieczy zastępczej pow inny być kom pleksow o zdiagnozowane, gdyż tylko na podstaw ie rzetelnej diagnozy m ożna dobrać odpow iednie środki i m etody nauki i w ychow ania, a przede w szystkim zbudow ać adekw atny w izerunek siebie, tożsamości i poczucia w łasnej w artości. W zrów now ażony rozwój dziecka w pisany je s t także szacunek do drugiego człow ieka - człow iek, który nie szanuje sam ego siebie nie będzie potrafił szanować innych. W dośw iadczeniu wychow anków pieczy zastępczej je st brak szacunku do siebie, a tym sam ym dla innych i dla w artości społecznych. Edukacja form alna okazuje się nieadekwatna i niew ystarczająca dla dzieci z obciążeniam i rozw ojow ym i, a takie pojęcia ja k „dbałość 0 przyszłe pokolenia”, „odpow iedzialność społeczna” stają się abstrakcją dla podopiecznych.
Jeśli dzieci uw ikłane w system pieczy zastępczej nie będą dośw iadczać w życiu codziennym szacunku w obec siebie, to nie będzie m ożna oczekiw ać od nich em patii, w spółpracy, a potem dojrzałej postaw y obyw atelskiej. W iedza na tem at historii dziecka je st kluczow a dla zrozum ienia jego zachow ań oraz stanowi bazę m odelow ania rów now agi w całym życiu.
C ałokształt system u pracy na rzecz dziecka i rodziny w yznaczany je s t przez przepisy, które regulują pracę instytucji na poziom ach lokalnym i krajow ym , a w ięc organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, szkoły, służbę zdrow ia, przedstaw icieli w ym iaru spraw iedliw ości. Nie da się stw orzyć dziecku w pieczy w arunków do edukacji dla zrów now ażonego rozw oju bez zrów now ażonej w spółpracy przedstaw icieli całego system u pom ocy społecznej. Pracownicy każdego szczebla pom ocy dziecku i rodzinie pow inni działać na podstaw ie spójnego systemu w artości. Ta w spółpraca je s t skom plikow ana, poniew aż m usi być realizow ana przez wiele osób, które reprezentują różne instytucje, a tym sam ym spoglądają na sytuację tej samej rodziny z nieco innej perspektyw y. Lokalne w ładze i w łaściw e służby w spierające rodziny 1 dzieci, znajdujące się w potrzebie pow inny realizow ać w cześniej zatw ierdzony i przyjęty do realizacji lokalny program działań profdaktyczno-opiekuńczych w obec rodzin i dzieci starając się nie dopuścić do sytuacji ostatecznej, ja k ą je s t odebranie dziecka naturalnym rodzicom.
Przede w szystkim należy tu naw iązać d o art. 33 U staw y - „piecza zastępcza zapew nia pracę z rodziną um ożliw iającą pow rót dziecka do rodziny lub gdy je s t to niem ożliw e - dążenie do przysposobienia dziecka” 10. Ten zapis je st trudny do zrealizow ania, głów nie dlatego, że brakuje m etodyki konsekw entnego postępow ania, które określa kiedy pow rót dziecka do rodziny staje się niem ożliw y. Dla pracow ników placów ki sytuacja klaruje się po półrocznej obserw acji postępow ania rodziny w zględem w łasnego dziecka, natom iast asystent rodziny i/lub pracow nik socjalny niekoniecznie podziela ten punkt bezterm inow o, licząc na pozytywne
10 U staw a z dnia 9 czerw ca 2011 r. o w spieraniu rodziny i system ie pieczy zastępczej (D z.U . 2011, nr 149, poz. 887).
Idee w ychow ania i edukacji. 389
zmiany u sw oich podopiecznych. N ajw iększy kontakt z dziećm i realizują pracow nicy placówek. Pracow nicy instytucji pom ocow ych skupiają się na pom ocy rodzinie, gdyż ich klientami byli i są rodzice biologiczni, którzy zdecydow anie potrzebują niezw ykle dużego wsparcia i pom ocy życiow ej. Jednak fundam entalne staje się zadanie ujednolicania oddziaływań i określenie kom u w danym przypadku należy służyć przede wszystkim . Nie da się tego stw ierdzić w jednym zdaniu - potrzebna je st tu faktyczna, interdyscyplinarna i zrównoważona współpraca, polegająca na w ym ianie inform acji i ustalaniu planu działania (obranie głów nego kierunku pracy - pow rót dziecka do dom u, uregulow anie sytuacji prawnej i przysposobienie bądź usam odzielnieni). Pierw szoplanow a praca w kierunku pow rotu dziecka do rodziny m usi m ieć uzasadnienie w postaw ie samej rodziny i jej faktycznym zaangażow aniu w sprawy dziecka, a przede w szystkim musi być ukierunkow ana na zaspokojenie potrzeb dziecka.
Na drodze zrów now ażonej w spółpracy i pracy na rzecz dziecka w pieczy zastępczej m ożna zidentyfikować w iele barier. N ajogólniej m ożna dokonać podziału na bariery zew nętrzne (niezależne bezpośrednio od człow ieka sprawującego pieczę nad dzieckiem ) i m entalne (natury psychologicznej, leżące po stronie pracow nika, który w ykonuje zadania w obszarze pieczy zastępczej). Do barier zew nętrznych m ożna zaliczyć: finansow e, dotyczące ograniczonej m ożliw ości zyskania środków finansow ych na now e przedsięw zięcia (np. specja
listyczne leczenie, edukację), zw iązane z zatrudnianiem specjalistów , infrastruktury technicznej i bariery lokalow e, bariery związane z polityką kraju, dotyczące w prow adzania aktów praw nych w życie i niejasności regulacji w praw ie oraz bariery zw iązane z dostępem do informacji na szczeblu lokalnym 11. U trudnienia natury zew nętrznej m ają swoje konsekw encje w postawach ludzi, którzy realizują zadania pieczy zastępczej. Skuteczność oddziaływ ań edukacyjnych zarów no w ychow aw ców w placówce, ja k i rodziców zastępczych pozostaje w ścisłym zw iązku z ich kondycją. Braki w zasobach, konieczność opieki nad w iększą liczbą dzieci niż zakładają standardy sprawiają, że działania skoncentrow ane są raczej na czynnościach opiekuńczych niż na w szechstronnym rozw oju dziecka.
B ariery m entalne jak o przeszkody utrudniające przyjm ow anie lub podejm ow anie działań wynikają z trudności akceptacji i zrozum ienia pew nych kwestii. Przykładem takiej bariery może być konflikt pom iędzy najbliższym i em ocjonalnie dla dziecka osobam i - m atki biologicznej (która podejm uje w spółpracę na rzecz dziecka) i m atki zastępczej. Przeżyw any przez dziecko (nieunikniony w tej sytuacji) konflikt lojalności stanowi niezw ykłe obciążenie dla dziecka i pow ażną barierą je g o rozwoju. Praca z dysfunkcjonalnym system em rodzinnym
11 Strużycki M ., B ojew ska B.: R ola państw a i rządu w kształtow aniu innow acyjnej gospodarki, [w:] Perenc J., Hołub-Iwan J. (red.): Innow acje w rozw ijaniu konkurencyjności firm. Znaczenie, w sparcie, przykłady zastosowań. C.H. Beck, W arszaw a 2011, s. 22. Zob. H ilarow icz A., Pollak A.: Z espół w irtualny jak o przykład rozwiązania innow acyjnego i narzędzia do tw orzenia innow acji, [w:] K ożusznik B. (red.): Psychologiczne uwarunkowania innow acyjności. „C how anna” , t. 2. Uniw ersytet Śląski, K atow ice 2010, s. 163.
je s t em ocjonalnie obciążająca; je s t trudna, m onotonna, rów nocześnie nieprzewidywalna, z nigdy niekończącym i się zadaniam i. Poza tym pracy z dzieckiem po trudnych doświadcze
niach tow arzyszy brak poczucia szybkiego rezultatu wysiłków , gdyż proces w ychow aw czy jest długi, a je g o efekty zw ykle obserw uje się dopiero po tym, kiedy w ychow anek usamodzielnia się. Jak wynika z b ad ań 12, koszty em ocjonalno-behaw ioralne, jak ie ponoszą pracownicy placów ek opiekuńczo-w ychow aw czych to: napięcie, agresja (w tym autoagresja), nikotynizm, zachorow alność (obniżenie odporności, czego rezultatem są częste choroby). Takie same koszty psychologiczne w pisane są w dośw iadczenia rodzin zastępczych. W arto zaznaczyć, że nie uspraw iedliw ia się błędów , niedociągnięć w ychow aw cy, czy rodzica zastępczego.
R odzic biologiczny, niejednokrotnie spraw ca przem ocy, zostaje objęty interdyscyplinarną pom ocą. D ziecko - niew ątpliw a ofiara krzyw d - często prezentuje zaburzone zachowania w zględem w ychow aw cy czy rodzica zastępczego13. I oczyw iste jest, że wymaga to zrozum ienia i pomocy. N atom iast w zględem przeciążonego, niedocenionego i sfrustrowanego w ychow aw cy czy rodzica zastępczego dokonuje się atrybucji dyspozycyjnej. W przekazach społecznych często spotykany je st krzyw dzący (bo niespraw dzony, schem atyczny) obraz w ychow aw cy placów ki bądź rodzica zastępczego. Tak ja k w każdym środow isku zawodowym, tak też m ożna m ówić o różnych m odelach podejścia do pracy. Jednak w arto zaznaczyć, że każda sytuacja w ym aga indyw idualnego rozpoznania. Przy braku w sparcia, rosnących w ym aganiach w m iarę stażu pracy opiekunow ie w ychow anków placów ek i rodzice zastępczy narażeni są na syndrom w ypalenia zaw odow ego. Liczne napięcia, całodobowa dyspozycyjność, brak rów now agi m iędzy życiem osobistym a zadaniam i, zw iązanym i z opieką i w ychow aniem skrzyw dzonych dzieci, poczucie przeciążenia, zm ęczenie nie sprzyjają w ychow aniu i edukacji dla zrów now ażonego rozw oju.
4, Zadania w obszarze budowania zrównoważonego systemu wspierania rozwoju dziecka w pieczy zastępczej
System opieki społecznej, z uwagi na ogrom problem ów społecznych, skupia się na interw encji zam iast na prew encji. Ogrom trudności, niedostateczna liczba pracow ników służb społecznych spraw iają, że brakuje czasu na opracow yw anie bardziej efektyw nych rozwiązań oraz na pośw ięcenie w ystarczającej ilości czasu każdej rodzinie. Liczne bariery powodują, że
12 Piasecka B.: Przetrw ać w placów ce. K ultura organizacyjna, stres w pracy i reform a w placów kach opiekuńczo- w ychow aw czych. U niw ersytet Jagielloński, K raków 2009.
13 Postaw a agresyw na w ychow anków i ich rodziców w zględem pracow ników ma sw oje źródła w przeżywanych przez nich trudnościach, w ięcej na ten tem at w P iekacz A.: Personalne poczucie bezpieczeństw a w relacji psycholog - w ychow anek instytucjonalnej pieczy zastępczej, [w:] D ębow ska N. (red.): Bezpieczeństw o - w ielorakie perspektyw y. Człow iek - społeczeństw o - państw o w sytuacjach kryzysu. W yższa Szkoła B ezpieczeństw a, Poznań 2014, s. 113.
Idee w ychow ania i edukacji. 391
obecnie nie m ożna uznać, że system pom ocy dziecku i rodzinie je st zrównoważony.
Porządkując w skazania, co do kierunków rozw ijania efektyw nych form rozw iązyw ania problemów dziecka osieroconego m ożna się skupić na dw óch ogólnych obszarach:
1) na potrzebach dziecka; 2) na potrzebach system u pom ocy społecznej. Oba obszary pow inny być objęte wytycznym i EZR w duchu zasady, że zrów now ażenie system u edukacji pozaformalnej i nieform alnej dziecka w pieczy to poznaw anie i uw zględnianie specyfiki jego funkcjonowania, przy poszanow aniu jego praw , m ożliw ości, okoliczności oraz otoczenia zewnętrznego - czyli całego system u pom ocy społecznej.
Odwołując się do idei edukacji dla zrów now ażonego ro zw o ju 14, m ożna wskazać obszary wymagające zm ian, tak aby urzeczyw istniać prom ow ane przez EZR wartości w system ie pieczy zastępczej:
1. Dzieci przebyw ające w pieczy zastępczej m ają ograniczony dostęp do form edukacji i terapii adekw atnych do ich m ożliw ości i potrzeb, która um ożliw ia zdobyw anie um iejętności, w iedzy oraz przym iotów , zapew niających trw ały rozwój. Przykładowo dzieci w ychow yw ane w placów kach rzadko m ogą rozw ijać talent w szkole muzycznej, gdyż organizacja dojazdu do odpowiedniej szkoły czy zakup instrum entu przekracza m ożliw ości finansow o-organizacyjne placów ki. W ram ach dostępu do różnych form pom ocy w spierających edukację istnieje potrzeba dostępu do turnusów edukacyjno- -terapeutycznych zarów no dla dzieci, ja k i ich opiekunów . W iedza i specjalistyczne um iejętności to kluczow e warunki realizacji w ytycznych edukacji do zrów now ażonego rozw oju dzieci w opiece zastępczej.
2. Dostęp do edukacji budującej odpow iedzialność obyw atelską i prom ującą dem okrację przez uśw iadom ienie jednostce jej praw i obow iązków je st niew ystarczający w przypadku dzieci w pieczy zastępczej. Przekazyw anie w iedzy to jed n a kw estia, odrębną kw estię stanowi m ożliw ość w łaściw ego odbioru treści, a w ięc m ożliw ości ich przyjm ow ania oraz korzystania z nich. Dzieci w ychow yw ane w pieczy zastępczej, szczególnie instytucjonalnej, przede w szystkim potrzebują stabilizacji warunków życiow ych, przew idyw alności, pozytywnej tożsam ości i poczucia bezpieczeństwa.
Dopiero w tedy będą zdolne do rozw ijania kom petencji obyw atelskich. Potrzebny je st w ięc spraw ny system w spółpracy m iędzy w ym iarem spraw iedliw ości, organizatorem pieczy zastępczej a opiekunam i dziecka. W tym obszarze zaznaczają się zarów no potrzeby kształcenia postaw w spółpracy m iędzy różnym i sektoram i, ja k i tw orzenie odpow iednich w arunków pracy (obecnie sądy rodzinne są przeciążone liczbą postępow ań, pracow nicy resortu pom ocy społecznej są obciążeni nadm ierną liczbą obowiązków).
14 http://www.unesco.pl/edukacja/dekada-edukacji-nt-zrownowazonego-rozwoju/unesco-a-zrownowazony-rozwoj/, 07.08.2016.
3. Edukacja oparta na zasadzie nauki przez całe życie je s t bardzo potrzebna osobom opuszczającym pieczę zastępczą - coraz więcej je s t m ożliw ości kształcenia form alnego, jed n ak brakuje odpow iedniego system u opieki następczej w formie edukacji pozaform alnej. M łodzi ludzie pozostaw ieni sami sobie, bez w sparcia często pow racają do środow isk, z których się w yw odzą, pow ielając destrukcyjne wzorce zachow ań, poniew aż ich w iara we w łasne m ożliw ości oraz um iejętności je s t zbyt mała aby sprostać trudom życia codziennego.
4. Realizując zadania uśw iadam iania znaczenia założeń zrów now ażonego rozwoju różnym udziałow com społeczeństw a obyw atelskiego: m ediom , organizacjom społecznym i pozarządow ym , sektorow i pryw atnem u należałoby uw rażliw iać na szczególne potrzeby dzieci w pieczy, których pierw szoplanow ą potrzebą nie są św iąteczne podarunki czy jednorazow e akcje prom ujące dobroczynność firmy.
Z rów now ażony rozwój dziecka w pieczy zastępczej to długofalow a pom oc, inwesto
w anie w różne form y diagnozy, terapii i system w sparcia po opuszczeniu pieczy.
Zadaniem w szystkich osób zaangażow anych w system pieczy zastępczej jest stw orzenie środow iska (z fundam entem opartym n a ideach zrów now ażonego rozwoju), które zapewni dzieciom : poczucie bezpieczeństw a, w łaściw e rozpoznanie i adekwatne zaspokajanie potrzeb, korekcyjny model postrzegania św iata i ludzi, szacunek dla ich tożsam ości i znaczących relacji, osiągnięcie m aksim um potencjału rozw ojow ego15.
W ażne, w odniesieniu do podopiecznych, je st podejście całościow e, oznaczające
„w ielostronne rozw ijanie funkcji psychicznych, podporządkow ane naturze człowieka, odkryw anie tego, co istnieje w nim sam ym i co pobudza do rozw oju i kształtow ania” 16.
5. Bardzo potrzebne okazują się zm iany w treściach kształcenia przyszłych pracowników służb społecznych. O soby rozpoczynające pracę w system ie pieczy zastępczej są często bardzo zaskoczone w arunkam i i charakterem tej pracy, nie rozum ieją na czym polega edukacja w zrów now ażonym rozw oju dziecka w pieczy i tym sam ym nie są w stanie być m odelam i w edukacji pozaform alnej EZR.
6. N adal bardzo w ażna je st popularyzacja w drażania projektów opartych na wartościach zrów now ażonego rozw oju i now atorskich rozw iązań pom ocy dzieciom w pieczy zastępczej. Jednym z przykładów takiego program u m oże być projekt „Św iat dobrej przyszłości” 17, którego celem było opracow anie i w drożenie now atorskiej, zindywidu
15 Por. Kodeks Bezpiecznej Opieki w R odzicielstw ie Z astępczym , http://brpd.gov.pl/sites/default/files/m tem et_
kodeks_bezpiecznej_opieki_w _rodzicielstw ie_zasepczym .pdf, 24.06.2016.
16 B iałek E.: Z rów now ażony rozw ój dziecka w św ietle now ych w yzwań. O ficyna W ydaw nicza IM PU LS, Kraków 2009, s. 30.
17 Projekt w spółfinansow any ze środków Unii Europejskiej w ram ach Europejskiego Funduszu Społecznego, uw zględniający w spółpracę ponadnarodow ą - w ypracow anie rozw iązań w zakresie now atorskiej metody w ychow aw czej w dom ach dziecka, bazując na w łoskich dośw iadczeniach, http://fim .org.pl/projekt/sw iat/, 22.04.2016.
Idee w ychow ania i edukacji. 393
alizowanej i w ielopłaszczyznow ej m etody w ychow aw czej, opartej na w czesnej inter
wencji socjalnej i przeciw działaniu w ykluczeniu społecznem u w ychow anków dom ów dziecka. Inny przykład to innow acyjno-testujący projekt Gdańskiej Fundacji Innowacji Społecznej, realizow any pod patronatem Rzecznika Praw Dziecka, podnoszący tem at metod pracy w ychow aw czej w procesie usam odzielniania w ychow anków placów ek opiekuńczo-w ychow aw czych, ukierunkow any na edukację i aktyw izację zaw odow ą w ychow anków placów ek opiekuńczo-w ychow aw czych bazując na trój sektorowej w spółpracy18).
7. W zrów now ażoną w spółpracę w pisuje się ogrom na potrzeba opracow ania spójnego m odelu w spółdziałania placów ek, rodzin zastępczych i pracow ników socjalnych, celem w ym iany dośw iadczeń (w form ie superwizji czy grup wsparcia).
8. N iezw ykle istotne są w drażanie i popularyzow anie konsultacji społecznych jako procesy uzyskiw ania opinii, stanow isk, propozycji od pracow ników placów ek opiekuńczo-w ychow aw czych, innych instytucji pom ocow ych oraz rodzin zastępczych.
W szelkie decyzje zapisane w aktach praw nych m ają znaczący w pływ na efektyw ność w ychow yw ania w placów kach, rozw iązyw ania problem ów rodzin, a tym sam ym na rów now ażenie oddziaływ ań w system ie pom ocy społecznej.
9. Z m ożliw ościam i zrów now ażonego rozw oju i edukacji dzieci w pieczy w iąże się problem zapew nienia standardów pracy w ychow aw czej zarów no w placów kach opiekuńczo-w ychow aw czych, ja k i w rodzinach zastępczych. W arunki pracy w wielu placów kach i rodzinach zastępczych bardzo często w ręcz uniem ożliw iają dbałość o zrów now ażony rozwój każdego podopiecznego.
Zadania EZR w opiece nad dzieckiem w pieczy zastępczej m ogą realizow ać jedynie dobrze przygotowani, silni i zm otyw ow ani do pracy ludzie. Dlatego w arto w spom agać ju ż zaw iązane rodziny zastępcze, odpow iednio szkolić kandydatów n a rodziny zastępcze, wspierać opiekunów i pracow ników , którzy pow inni być głównym i realizatoram i edukacji nieform alnej i pozaform alnej w duchu zrów now ażonego rozwoju.
5. Podsumowanie
Reform ow anie system u pieczy zastępczej trw a od 1999 roku. K luczow ym zdarzeniem było przejęcie w 1998 roku przez sektor pom ocy społecznej placów ek opiekuńczo-w ychow aw czych, znajdujących się w system ie oświaty. K olejne istotne zm iany w prow adziła U staw a
18 Projekt “Q pracy!”, realizow any w okresie 15.06.2012 - 31.05.2015 z D ziałania 1.2 Program u Operacyjnego Kapitał ludzki przy w sparciu Europejskiego Funduszu Społecznego, w ram ach innow acyjnego w partnerstw ie z Pom orską K om endą O chotniczych H ufców Pracy oraz G rupą K om binat Sp. z o.o., Sp. k.; http://gfis.pl/w p- content/uploads/2013/07/zalacznik+1 +m odel.pdf, 22.05.2016.
o w spieraniu rodziny i pieczy zastępczej z dnia 9 czerw ca 2011 roku. G łów nym założeniem U staw y, nad którą prace trw ały praw ie cztery lata, było zapew nienie rodzinom wielo- problem ow ym skutecznego w sparcia, a tym sam ym ograniczenie liczby dzieci przekazy
w anych pod opiekę instytucjonalną. N ajw ażniejszym kierunkiem w ciąż trw ających zm ian jest dążenie do zapew nienia w szystkim dzieciom praw a do w ychow yw ania się w rodzinie w duchu zasady pom ocniczości. Z apisy U staw y uw zględniają wartości i idee zrównoważonego rozw oju, jakkolw iek często pozostają tylko w form ie zapisów , z uw agi na liczne bariery, które utm dniają ich urzeczyw istnienie. Istnieje ogrom na potrzeba tw orzenia now ych rozwiązań w duchu zrów now ażonego rozw oju wobec dzieci przebyw ających w pieczy zastępczej. Przede w szystkim potrzebne są propozycje system ow ych rozw iązań, które obejm ują zarów no dziecko, ja k i pracow ników każdego szczebla pom ocy społecznej.
Z rów now ażenie oddziaływ ań na rzecz dzieci dotkniętych traum ą rozw ojow ą powinno uw zględniać przede w szystkim bardzo w nikliw ą i rzetelną diagnozę, stabilizow anie sytuacji życiow ej, niw elow anie opóźnień neurom otorycznych oraz w prow adzanie w św iat wartości społecznych i kształtow anie cech pożądanych społecznie.
Rys. 1. Równoważenie działań wobec dziecka w systemie pieczy zastępczej Fig. 1. Bałancing acts for children and families in the foster care system Źródło: Opracowanie własne.
W drażanie idei zrów now ażonego rozw oju do edukacji i w ychow ania w pieczy zastępczej m ożna w ym ienić w pew nej kolejności. Jakkolw iek w szystkie są ze sobą ściśle powiązane i w m iarę m ożliw ości pow inny być realizow ane rów nolegle po etapie diagnozy - wszystkie aspekty pow inny pozostaw ać w zgodzie. R ów now ażenie oddziaływ ań system ow ych wobec dzieci pow ierzonych pieczy zastępczej je s t zadaniem trudnym i czasochłonnym . Potrzebne jest
Idee w ychow ania i edukacji. 395
wielostronne w sparcie zarówno organizacyjno-finansow e, ja k i m erytoryczne dla rodzin zastępczych oraz w szystkich pracow ników resortu pom ocy społecznej. Idea edukacji i wychowania dla zrów now ażonego rozw oju pow inna stać się naczelną dyrektyw ą szkolenia kadry profesjonalistów oraz rodzin zastępczych, przy uw zględnianiu specyficznych potrzeb dzieci um ieszczanych w pieczy zastępczej.
Bibliografia
1. Andrzejew ski M.: D om y na piasku: dom y dziecka: od opieki nad dzieckiem do wspierania.
M edia Rodzina, Poznań 2007.
2. Aronson E., W ilson T., Akert. R.: Psychologia Społeczna. Serce i um ysł. Zysk i S-ka.
Poznań 1997.
3. Białek E.: Zrów now ażony rozwój dziecka w św ietle now ych wyzwań. Oficyna W ydaw nicza IM PULS, K raków 2009.
4. Chlewiński Z.: Stereotypy: struktura, funkcje, geneza. A naliza interdyscyplinarna. Instytut Psychologii PAN, W arszaw a 1992.
5. ESD in the U K in 2008: A Survey o f Action. The UN D ecade o f Education for Sustainable Developm ent 2005-2014, R eport by Education for sustainable D evelopm ent Indicators A dvisory Group, published by the U K N ational Com m ission for U N ESC O , M ay 2008, [za:] U N ESCO - 2006, Fram ew ork for the U N DESD International Im plem entation Scheme, UNESCO.
6. Kuzior A.: D ekada Edukacji dla Zrów now ażonego Rozw oju. Zeszyty N aukow e, s. O rganizacja i Zarządzanie, z. 72. Politechnika Śląska, G liw ice 2014.
7. M ilerski B., Śliwerski B. (red.): Leksykon PW N: Pedagogika. PW N , W arszaw a 2000.
8. Piasecka B.: Przetrw ać w placów ce. K ultura organizacyjna, stres w pracy i reform a w placów kach opiekuńczo-w ychow aw czych. U niw ersytet Jagielloński, K raków 2009.
9. Piekacz A.: Personalne poczucie bezpieczeństw a w relacji psycholog - w ychow anek instytucjonalnej pieczy zastępczej, [w:] D ębow skaN . (red.): B ezpieczeństw o - w ielorakie perspektyw y. C złow iek - społeczeństw o - państw o w sytuacjach kryzysu. W yższa Szkoła Bezpieczeństw a, Poznań 2014.
10. Polkow ski T.: Indyw idualny plan pracy z dzieckiem i rodziną w instytucji opiekuńczo- wychowawczej. „Problem y O piekuńczo-W ychow aw cze”, nr 3, 2002.
11. Przez Edukację do Zrów now ażonego Rozw oju. N arodow a Strategia Edukacji Ekologicznej, M inisterstw o Środowiska. D rukarnia N LIB ER N , W arszaw a 2001.
12. R acław -M arkow ska M., Legat S. (red.): O pieka zastępcza nad dzieckiem i m łodzieżą - od form instytucjonalnych do rodzinnych. Instytut Spraw Publicznych, W arszaw a 2004.
13. S tratega E dukacji dla Zrów now ażonego R ozw oju Europejskiej K om isji Gospodarcza O N Z - 2008. M inisterstw o Środowiska, W arszaw a 2008.
14. Strużycki M ., B ojew ska B.: Rola państw a i rządu w kształtow aniu innowacyjnej gospodarki, [w:] Perenc J., Hołub-Iw an J. (red.): Innow acje w rozw ijaniu konkuren
cyjności firm. Znaczenie, w sparcie, przykłady zastosow ań. C.H. Beck, W arszaw a 2011.
15. Szmagalski J.: Stres i w ypalenie zaw odow e pracow ników socjalnych. Instytut Rozwoju Służb Społecznych, W arszaw a 2004.
16. http://fim .org.pl/projekt/sw iat/, 22.04.2016.
17. http://w w w .tow arzystw onaszdom .pl/?sub=23& contener=132, 22.04.2016.
18. http://w w w .tow arzystw onaszdom .pl/?sub=23& contener=132, 22.06.2016.
19. https://w w w .rpo.gov.pl/pl/content/co-jest-piecza-zast% C 4% 99pcza, 05.08.2016.
20. http://w w w .unesco.pl/edukacja/dekada-edukacji-nt-zrow now azonego-rozw oju/unesco-a- zrow now azony-rozw oj/, 06.08.2016.
21. U staw a z dnia 9 czerw ca 2011 r. o w spieraniu rodziny i system ie pieczy zastępczej (Dz.U. 2011, nr 149, poz. 887).
22. R ozporządzenie M inistra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22.12.2011 r. w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej (Dz.U. 2011, nr 292, poz. 1720).
23. K onw encja o praw ach dziecka, przyjęta przez Zgrom adzenie O gólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. 1991.120.526).
Abstract
This article shows the need to consider w orking w ith children in foster care the ideas of upbringing and education for sustainable developm ent. It w as pointed out that the ideas of sustainable developm ent are im portant in non-form al educational system in institutional foster care and foster families. In article are shown various problem s that arise w hen conducting the education and upbringing o f children in orphanages in Poland. A lso indicated possibilities of supporting pupils covered by social assistance. Strongly em phasized the need for interdisciplinary cooperation for the child and the fam ily, w hich corresponds to the idea of sustainable developm ent.
