Aktualna problematyka czwartej Ewnagelii

Feliks Gryglewicz

Aktualna problematyka czwartej

Ewnagelii

Studia Theologica Varsaviensia 17/1, 79-86

Studia Theol. Vars. 17 /1979/ inr 1

FELIKS GRYGLEWICZ

AKTUALNA PROBLEMATYKA CZWARTEJ EWANGELII

T r e ś ć : I. Stan badań nad źródłami Ewangelii; II. 'Problem autor­ stwa; III. Teologia Janowa.

W ostatnich latach zauważa się szczególny rozwój badań nad czw artą Ewangelią, które mogą poszczycić Się kilku osią­ gnięciami. Są to w zasadzie w yniki badań literackich dotyczą­ cych źródeł i redakcji Ewangelii św. Jana, ale posiadają rów ­ nież znaczenie dla jej egzegezy i teologii. Problem atyka tego podstawowego pisma Janowego jest bardzo złożona, choć w y­ daje sdę, że zostało ono napisane prostym i łatw ym językiem.

W yjaśnienie wielu skomplikowanych problem ów czwartej Ewangelii napotyka na dodatkowe trudności z uw agi na b ar­ dzo obszerną literatu rę.1 W tej sy tuacji dużą pomoc stanowią streszczenia dziieł i przeglądy bibliograficzne.2

I. STAN BAD A N NAD ŹRÓDŁAMI EWANGELII

E. S c h w e i z e r i E. R u c k s t u h l , a u nas wcześniej T. B r o m b o s z c z wykazywali, że czw arta Ewangelia pod względem stylu stanow i od początku do końca dzieło jednego autora .3 O statnie jednak badania prowadzą do wniosku, że przy jej redagow aniu wykorzystano szereg m ateriałów o cha­ rakterze źródłowym.4 Do nich wypada zaliczyć hym n o Logo­ sie, któ ry z m ałym i uzupełnieniam i został włączony jako pro­

1 Zob. zestaw y bibliograficznie w IZBG.

2 Np. H. T h y e n, Aus der Literatu r zum, Johannesevangelium, ThR 39 (1974) s. 1—69. 222—252. 289—330; R. S c h n a c k e n b u r g , Ent­

wicklu ng und S tand der johanneischen Forschung seit 1955. W: M. d e

J o n g e (red.), L ’Evangile de Jean, Gem bloux 1977 s. 19—44; J. G i b - 1 θ t, Développem ents dans la théologie johannique, tamże, s. 45—72.

3 T. B r o m b o s z c z , Die Einheit des Johannesevangeliums, K atow i­ ce 1927; E. S c h w e i z e r , Ego eimi, G öttingen 1939; E. R u c k s t u h l ,

Die lilterarische Einheit des Johannesevangeliums, Freiburg i Br. 1951,

log czwartej Ewangelii, oraz tradycje o cudach Jezusa.5 Hymn ten i trad y cje przechowywane ustnie lub w formie spisanej stanow iły (obok innych elementów) fundam ent w iary gmin kościelnych, wśród których działał św. Jan. Choć w zasadzie Ja n zaakceptował wcześniejszy m ateriał, wprowadzając go do swej Ewangelii, to jednak wobec niektórych tendencji w ty m m ateriale zajął stanowisko krytyczne.

Wielu egzegetów przypuszcza, że z podobnych źródeł po­ chodzą również przemówienia Jezusa, ściśle związane z rela­ cjam i o cudach, oraz opis procesu i męki. N atom iast redak­ torowi przypisuje się perykopę o jawnogrzesznicy (8, 1— 11). N iektórzy sądzą, że przy redakcji Ewangelia wykorzystane były również źródła o charakterze liturgicznym .6 A ktualne badania nad tym i zagadnieniami nie upoważniają jeszcze do tego, aby uznać wszystkie z powyższych przypuszczeń za bez­ sporne osiągnięcia nauki. Dlatego przy obecnym stanie badań do źródeł można zaliczyć tylko hym n o Logosie i trady cję o cudach Jezusa. Pozostałe zaś, razem z opisem męki i śm ier­ ci Jezusa, wypada przyjąć za pochodzące od Jan a nie tylko dlatego, że w tych częściach nie udało się dotąd wydzielić źródłowych fragm entów od Janow ych uzupełnień, ale głów­ nie ze względu na to, że w platając teksty źródłowe do swojej redakcji ewangelista uznał ich treść za własną. O statni roz­ dział pochodzi od redaktora i został dołączony po śmierci autora czw artej Ewangelii. Jakkolw iek zredagowano go w du­ chu całej Ewangelii, doszły w nim jednak do głosu pewne echa ogólnochrześcijańskiej, ale nie Janow ej doktryny. Wy­ daje się, że ten sam redaktor wprowadził do tekstu czwartej Ewangelii i pierwszego listu św. Jana kilka drobnych w sta­ wek, w których w ystępują podobne akcenty jak u J 21.

II. PROBLEM AUTORSTWA

Tradycja kościelna przypisuje Janowi, synowi Zebedeusza, który był apostołem i ewangelistą, pięć pism NT, a mianowi­ cie: czw artą Ewangelię, trzy listy i Apokalipsę. Choć z nich

(1963—64) s. 336—351; R. T. F o r t u n a , The Gospel of Sings, Cambrid­ ge 1970 (por. NTS 21 (1974—75) s. 489—504); W. N i c o l , The Semeia

in the Fourth Gospel, Leiden 1972.

5 Zob. R. К y s a r, The Sourc es-Analysis of the Fourth Gospel, a Growning Consensus, NT 15 (1973) s. 134—152.

6 S. S m a l l e y , L itu rgy and Sacrament in the Fourth Gospel, EvQ 19 (1957) s. 159—170; P. B o r g e n , O bservations on the Midrashic Cha­

racter of John 6, ZNW 54 (1963) s. 232—240.

[3] P R O B L E M A T Y K A IV E W A N G E L II 81

tylko Apokalipsa zawiera wzmiankę o pochodzeniu od Jana, a drugi i trzeci list wymienia jako autora prezbitera, egzegeci praw ie jednomyślnie przyjm ują, że Jan napisał czw artą Ewan­ gelię i pierw szy list, ale nie w ykluczają także jego autorstw a co do drugiego i trzeciego listu. N atom iast Apokalipsa tak bardzo różni się od czw artej Ewangelii, że trudno przyjąć dla tych dwóch dzieł jednego autora.

Jest mało prawdopodobne, żeby czw artą Ewangelię mógł osobiście napisać Jan, daw ny rybak znad Jeziora Genezaret, nie m ający wykształcenia (Dz 4, 13). Jako apostoł wystąpił wprawdzie zaraz po zesłaniu Ducha Sw. i uchodził za filar Kościoła (Ga 2, 9), ale tylko w cieniu P iotra (Dz 3, 1— 11; 4, 13. 19). Przypuszcza siię, że w jednej z gmin kościelnych, któ­ re były związane z Janem , zorganizowano szkołę. Być może, dyskutowano w ni(ej nad aktualnym i problemami, które po­ w staw ały w związku z sytuacją w iernych żyjących w obcym środowisku. Chodziło przede wszystkim o stosunek do judaiz­ mu i Żydów oraz postawę wobec prądów filozoficznych helle­ nistycznego świajta. Redagowano w niej tek sty w ykładające chrześcijańską doktrynę, a więc obejm ujące także cuda, na­ uczanie i całą działalność Jezusa, listy do gmin kościelnych oraz prawdopodobnie inne dzieła. Podobieństwa, jakie w ykazu­ ją Ody Salomona i pisma św. Ignacego Ant. z pismami Jana, nie w ykluczają kontaktów między późniejszymi przedstaw i­ cielami szkoły li autoram i tych utw orów .7 W szkole tej, dzia­ łającej pod patronatem , kierow nictw em i nadzorem Jana, zo­ stały przypuszczalnie zredagowane zarówno czwarta Ewange­ lia jak i inne dzieła corpus Joanneum, tzn. napisane, uzupeł­ niane, stylizowane i przeredagowywane przez różne osoby, a jednocześnie przypisane Janowi, który za ich treść brał odpowiedzialność.8

W związku z takim ustaw ieniem autorstw a zwrócono uwagę na rolę, jaką przy redagowaniu czw artej Ewangelii odegrała historia Janow ych gmin kościelnych. Gminy te podlegały

wpły-7 Zob. J. H. C h a r l e s w o r t h — R. A. C u l p e p p e r , The Odes of

Salomon and the Gospel of John, CBQ 35 (1973) s. 298—322; C. K. B a r ­

r e t t , The Theological Vocabulary of the Fourth Gospel and of the

Gospel of Truth. W: Current Issues in N e w Testam en t Interpretation,

N ew York 1962 s. 210—223.

8 Zob. O. C u l m a n n , Der johanneische Kreis, Tübingen 1975. W ielu egzegetów próbowało określić poszczególne fazy redakcji czwartej Ew angelii.

82 F E L I K S G R Y G L E W IC Z [4]

worn środowiska, w którym ż y ły ,9 tan. nie tylko współcze­ snego judaizm u 10 i rozw ijającej się gno zy ,11 ale może nawet częściowo m andaizm u.12 Nie można też pominąć decydującej roli S T .i3 Jeżeli dodać do tego podobieństwa między wypo­ wiedziami czwartej Ewangelii oraz tekstam i ąu m ra ń sk im i,14 przejaw y sym patii dla S a m a ry ta n ,15 a nadto sem ityzm y języ­ kowe, wolno sądzić, że Kościół Janow y składał się przede wszy­ stkim z judejsko-chrześcijańskich gmin albo przynajm niej, że wśród w iernych pochodzenia hellenistycznego było w ielu da­ wnych Ż y d ó w .16 W yjaśnia to bowiem charakter czwartej Ewangelii, w której w yraźnie do głosu dochodziło środowisko żydowskie, ST i wiele idei juadistycznego świata. Wprawdzie cytaty ze ST są u Jana nieliczne, ale uzupełniają je aluzje do biblijnych tekstów i instytucji. Zarówno cytaty jak i a lu ­ zje w ykazują, że dzięki Jezusowej działalności to, co było w ST, nabrało pełnej treści i na Jego osobie w ypełniły się sta­ rotestam entalne zapowiedzi. Oprócz tego Jan miał na uwadze życie chrześcijan wśród Żydów w okresie, który nastąpił po zburzeniu św iątyni jerozolimskiej. Dlatego uwzględnił tru d ­ ności, które w ierni napotykali ze strony swoich żydowskich ro­ daków, przekazywał relacje o dyskusjach, prowadzonych z ni­

9 Zob. F. M. B r a u n , Jean le theologien, t. 1, Paris 1959.

10 Zob. P. S z e f l e r , Ż y d z i w cz w a rte j Ewangelii. W: F. G r y g l e - w i с z {red.), Egzegeza Ewangelii św. Jana, Lublin 1976 s. 197—204; S. P a n с a r o, The Relationship of the Church to Israel in the Gospel

of St John, NTS 21 (1974—75) s. 396—405.

11 Zob. E. R u c k s t u h l , Das Johannesevangelium und die Gnosis. W: Neues T estam ent und Geschichte. Fest. f. О. Cullmann, Zürich 1972 s. 143—156; K. W. T r ö g e r (red.), Gnosis und Neues Testament, Gü­ tersloh 1973.

12 Zob. pisma R. B u l t m a n n a i bardzo żywą dyskusję, którą one w yw ołały. Inform uje o tym J. M. R o b i n s o n , Die johanneischs

Entwicklungslinie. W: H. K ö s t e r — J. M. R o b i n s o n (red.), Ent­ wicklungslinien durch die W elt des frühen Christentums, Tübingen

1971 s. 216—250; L. S t a c h o w i a k , Ewangelia wedlu g św. Jana, Poz­ nań 1975 s. 43—59.

13 Zob. F. M. B r a u n , dz. cyt., t. 2, Paris 1964; G. R e i m , Studien

z u m altfestamentliehen Hintergrund des Johannesevangeliums, Cam­

bridge 1974.

14 Zob. G. B a u m b a c h , Оumran und das Johannesevangelium, B er­ lin 1958; J. W. C h a r l e y s · w o r t h (red.), John and Qumran, London 1972.

13 Zob. J. D. P u r v i s , The Fourth Gospel and the Samaritans, NT 17 (1975) s. 161—198.

10 Zob. R. L e i s t n e r, A ntijudais m us im Johannesevangelium, Bern 1974.

[5] P R O B L E M A T Y K A IV E W A N G E L II 83

m|i, włożył w usta Jezusa odpowiedzi na staw iane przez nich z a rz u ty .17 Dzięki uściśleniom, które były wynikiem tych dy­ skusji, postać Jezusa została naświetlona tak, jak ją pod ko­ niec pierwszego w ieku widział Ja n i jego wiernli. Na tym tle nabiera prawdopodobieństwa opinia, że czwarta Ewangelia jest zbiorem Janow ych kazań.

Dość łatwo jest określić okres działalności Jana we wspom­ nianych gminach kościelnych i powstania jego pism. Papirus Rylandsa i aluzje do czw artej ewangelii w papirusie Egertona ostatecznie wszystkich przekonały, że Ewangelia powstała ok. 100 r. Trudniej natom iast ustalić topografię gmin Janow ych.18 W prawdzie cała tradycja łączy Jan a z Efezem zgodnie z wy­ powiedziami jego pism, to jednak nie jest to całkiem pewne. P rzy założeniu, że pod koniec I w. Jan przebyw ał w Efezie, co w zasadzie jest możliwe, chodziłoby o gmjiny znajdujące się w sąsiedztwie Efezu na terenie Azji Mniejszej. Do tych gmin zostały skierowane listy zaw arte w Apokalipsie. Jan mógł tym i gminami kierować po Pawle. Trzeba jednak pod­ kreślić, że w pismach Janow ych brak jest wzmianki o Paw le oraz nawiązania do słownictwa i specyficznych idei Paw io­ wych, jakie zauważamy np. w dziełach Łukasza. U Jana, spe­ cjalnie w czw artej Ewangelii, spotykam y się z całkowicie od­ rębną, od iinnych kościelnych tradycji niezależną, tzn. Janow ą tradycją. Cechuje ją oryginalne ujęcie problemów i własny, J a ­ nowy styl. Należy więc uznać, że Jan nie korzystał z pism P a w ła .19

Janow e gminy kościelne reprezentow ały ortodoksyjne chrze­ ścijaństwo, a nie jakąś sektę, jak tw ierdzą E. K ä s e m a n n i W. A. M e e k s . 20 U trzym yw ały jednak luźne tylko związki z innym i grupam i skupionymi wokół kilku głównych postaci

17 Zob. J. L. M a r t y n , His tory and Theology in the Fourth Gospel, N ew York 1968; F. G r y g l e w i c z , Faryzeusze a J an ow y Kościół, ZNKUL 14 (1971) nr 2 s. 37—46; J. L. M a r t y n , Glimpses into the

History of the Johannine Com munity. W: M. d e J o n g e , dz. cyt., s.

149—175.

18 Egzegeci różnią się bardzo przy określaniu m iejsca Janowych gm in kościelnych. W rachubą w chodzi teren Egiptu lub Transjordanii, a szczególnie Syria. Zob. О. С u 11 m a n n, dz. cyt., s. 100, przyp. 3.

19 Zob. H. E. D a n a , The Ephesian Tradition. An Oral Source of

the Fourth Gospel, Kansas City 1940; P. B e n o i t , Paulinisme et johan- nisme, NTS 9 (1962—63) s. 193—207.

20 E. K ä s e m a n n , Jesu le tzte r Wille nach Johannes 17, Tübingen 21967; W. A. M e e k s , The Prophet-Kin g. Moses Traditions and the

Johannine Christology, Leiden 1967; tenże, The Man from Heaven in Johannine Sectarianism, JBL 91 (1972) s. 44—72,

okresu apostolskiego. Janow a grupa była nastawiona na po­ głębienie własnego życia religijnego, na m isyjną działalność, chociaż próbowała nawiązać kontakty z innym i gminami ko­ ścielnymi. Nie wiemy, czy Ja n znał teksty synoptycznych

Ewangelii, ale możemy sądzić, że wiedział o ich istnieniu. Na pewno znał tradycje, z których synoptycy czerpali m ateriały do swoich pism. W skazują na to mniej lub bardziej wyraźne z nimi powiązania, będące obecnie przedm iotem w nikliwych badań. N ajbardziej jest to widoczne zwłaszcza w opisie m ę­ ki Jezusa. A utor czw artej Ewangelii zapewne uściślał to, co na ten tem at napisał Łukasz. Oprócz oryginalnego słownictwa Janowego, które dążyło do w yrażenia nowych pojęć chrześ­ cijańskiej doktryny, jego Ewangelia przejaw ia tendencję do w ykorzystania słownictwa, jakie utarło się już wcześniej i by­ ło przyjęte w innych gminach kościelnych.21 Z kolei pisma synoptyków zaw ierają pewne elem enty Janowe.

g 4 F E L I K S G B Y G L E W IC Z |-0 J

III. TEOLOGIA JANOWA

Janow e gminy nie stanow iły centrum pierwotnego chrześ­ cijaństwa. Jedynie w wąskim zakresie podejmowały proble­ m y nurtujące inne gminy kościelne, żyjąc własnymi spraw a­ mi. Pielęgnowanie wspaniałych cech duchowych tego życia było zapewne dziełem samego Jana, k tó ry nie tylko upominał wiernych, np. w listach, ale przede wszystkim wskazywał (głównie w czw artej Ewangelii) na podwójne znaczenie słów i czynów Jezusa: historyczne i symboliczne. Dla Jana były one nie w ydarzeniam i z przeszłości, lecz każdy, naw et n aj­ bardziej konkretny szczegół związany z osobą Jezusa, miał, w jego przekonaniu, relację do tego, co aktualnie przeżywał Kościół, a w nim poszczególny w ierny. 22 Dzięki tem u Ja n roz­ winął własną teOlogię bazującą przede wszystkim na postaci Jezusa Chrystusa, która w wielu aspektach odbiega od obrazu przekazanego przez synoptyków i Pawła.

Janow ą teologię uwzględniają wszystkie nowsze komentarze,

21 Zob. D. M o o d y S m i t h , Johannine Christianity, NTS 21 (1974— 75) s. 222—248; F. G r y g l e w i c z , Słowo ciałem się stało. Pochodze­

nie Jezusa C hrystusa w N. Testamencie, Lublin 1976 s. 112—115.

22 Zob. F. M u s s n e r, Die johanneische Sehweise und die Frage

[

7

]

zwłaszcza dwa wielkie katolickie: R. S c h n a c k e n b u r g a i R. E. B r o w n a . N iektóre jej opracowania naw iązują do egzystencjalnej in terp retacji R. B u l t m a n n a , choć coraz częściej uczniowie Bultm anna próbują się od niej uwolnić. Do nich m. dn. należą H. C o n z e l m a n n i E. K ä s e m a n n , przypisujący Janow i naiiwny doketyzm. Spośród innych C. H. D o d d podkreśla znaczenie hellenistycznego świata dla czwar­ tej Ewangelii, a L. S c h o t t r o f f uw ydatnia gnositycki cha­ rak ter Janow ej teologii. 23

O teologii tej szerzej tra k tu ją opracowania monograficzne. Wśród nich wyróżnia isię ujęcie O. C u l l m a n n a , który cen­ traln y m otyw czw artej Ewangelii widzi w historii zbaw ienia.21 'Podobne tendencje pojaw iły się wcześniej w anglikańskich kom entarzach E. C. H o s k y n s a , C. K. B a r r e t t a itp. Syn­ teza Janow ej chrystologii bazuje nie tylko na monograficznych opracowaniach poszczególnych fragm entów i perykop czwartej Ewangelii, np. perykopy o dobrym p a ste rz u ,25 opisu męki J e ­ zusa, 26 ale także na opracowaniach częściowych, np. o Synu Człowieczym, 27 roli umiłowanego u czn ia.28 Historyczno-sym- boliczne znaczenie wypowiedzi i faktów wzmiankowanych w czwartej Ewangelii jest tem atem wielu p ra c ,29 podobnie zre­

28 H. С o z e 1 m a n n, Grundriss der Theologie, des Neuen Testaments, M ünchen 1967; E. К ä s e m a η n, dz. cyt,; C. H. D o d d , The In terpre­

tation of the Fourth Gospel, Cambridge 1953; L. S c h o t t r o f , Der Glaubende und die feindliche W e lt, N eukirchen 1970.

24 О. С u 11 m a η n, L ’évangile johannique et l’histoire du salut, NTS 11 (1964—65) s. 111— 122.

26 Zob. A. J. S i m o n i s , Die Hirtenrede des Johannes-Evangeliums, Rom 1967; F. G r y g l e w i c z , Jezus jako brama i pasterz. W: F. G r y ­ g i e w i c z , dz. cyt., s. 33—47; O. K i e f e r , Die Hirtenrede, Stuttgart 1967; A. S u s k i , S tru k tu ra literacka p e r y k o p y o D o b ry m Pasterzu

(J 10, 1— 18), RBL, 29 (1976) nr 5—6 s. 271—279.

26 Zob. F. H a h n , Der Prozess Jesu nach d em Johannesevangelium. W: Evang.-kat. K o m m e n ta r z u m N. T estam en t (Vorarbeiten 2), Zürich 1970 s. 23—96; A. D a u e r , Die Passionsgeschichte im Johannesevange­

lium, München 1972.

4 27 Zob. E. R u c k s t u h l , Die johanneische Menschensohnforschung 1957— 1969. W: J. P f a m m a t t e r — F. F u r g e r (red.), Theologische

Berichte, t. 1, Zürich 1972 s. 171—284; F. J. M o l o n e y , The Johannine Son of Man, Roma 1976.

28 Np. R. S c h n a c k e n b u r g , Das Johannesevangelium, t. 3, Frei­ burg i. Br. 1975 s. 449—464.

29 Zob. F. M u s s n e r, dz. cyt. W iele pisano o pojęciu „widzieć” u św. Jana, np. C. T r a e t s. Voir Jesus et la Père en lui selon l’Evangile

86 F E L I K S G R Y G L E W IC Z

[8]

sztą jak znaczenia cu d ó w 30 i eschatologii,31 roli K ościoła,32 a w nim sak ram en tó w 33 i Ducha S w .34

W badaniach (tych zaznacza się również udział środowiska polskiego. Trzeba przede wszystkim wspomnieć kom entarz L. S t a c h o w i a k a i monograficzną pracę J. C h m i e l ą , wie- lokratnie naw iązującą do Janow ej Ewangelii, arty k u ły A. J a n- k o w s k i e g o , zbiorową pracę na tem at teologicznych proble­ mów Janow ych (wydaną na KUL) i wiele mniejszych publika­ cji. Nowe spojrzenie na czw artą Ewangelię zachęca do tego, aby księdze tej poświęcić więcej niż dotychczas uwagi.

L e s p r o b l è m e s a c t u e l s d u I Ve E v a n g i l e Résum é

L ’article est un com pte rendu sur les tendances actuelles dans les investigations scientifiques du IVe Evangile. Il donne les résultats des recherches littéraires qui sont d’im portance pour l ’exegése et la théologie de cet Evangile. Ce sont: la question des sources du IVe Evangile et celle de la rédaction du texte; le m ilieu juif des com m u­ nautés guidées par Jean; la localisation de ceu x-ci et leur relation par rapport aux autres églises chrétiennes; la term inologie de Jean et les ten tatives de rédiger la théologie de ses écrits.

F. G ryglew icz

30 Np. S. H о f b e c k, Semeion, M ünsterschwarzbach 1970; J. B e c ­ k e r , W under und Christologie, NTS 16 (1969—70) s. 130—148.

31 Np. J. B l a n k , Krisis, Freiburg 1964.

32 Zob. E. S c h w e i z e r , Der K irchenbegriff im Evangelium und

den Briefen des Johannes, StEv 1 (1959) s. 363—381; H. v a n d e n

В u s s c h e, LEglise dans le qu atrième Evangile (Recherches bibliques 7), Bruges 1965 s. 65—85.

33 Np. H. К 1 о s, Die Sakram ente im Johannesevangelium, Stuttgart 1970.

84 Np. О. B e t z , Der Paraklet, Leiden 1963; A. J a n k o w s k i , Escha­

tologiczne znamiona posłannictw a Ducha Parakleta. W: F. G r y g l e ­