UNIWERSYTET WARSZAWSKI
WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH I STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH
Taras Myshlyayev
Zmiana systemu partyjnego jako determinanta procesu transformacji
ustrojowej: przypadek Ukrainy
Streszczenie pracy doktorskiej
Praca doktorska
napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Józefa Tymanowskiego
Warszawa 2022
Wybór tematu niniejszej pracy jest podyktowany przekonaniem autora, że partie polityczne i zmiany w systemie partyjnym odgrywają kluczową rolę w procesie transformacji ustrojowej Ukrainy. Od momentu ogłoszenia przez Ukrainę niepodległości problemy budowania i działalności partii politycznych oraz tworzenie systemu partyjnego przykuwały uwagę ukraińskich i zagranicznych naukowców, ponieważ przedstawiciele środowiska intelektualnego znaleźli się wśród inicjatorów i aktywnych uczestników procesów zmian politycznych, których istotnym elementem było powstanie partii politycznych na Ukrainie. Znalazło to odzwierciedlenie w licznych publikacjach poświęconych rozwojowi ukraińskiego systemu wielopartyjnego. Należy jednak zaznaczyć, że kwestia wypracowania kompleksowej analizy procesu kształtowania się i transformacji systemu partyjnego Ukrainy wymaga nadal szczegółowych badań.
Przedmiotem pracy jest system partyjny Ukrainy i jego wpływ na proces transformacji ustrojowej w tym państwie. Wybór przypadku Ukrainy jest podyktowany następującymi okolicznościami:
po pierwsze – zainteresowaniami naukowymi autora pracy;
po drugie – generalnym przekonaniem o wadach i istotnych przeszkodach w procesie demokratycznej transformacji, jakie napotyka Ukraina;
po trzecie – bliskimi związkami polityki i biznesu, które w obiegowej opinii postrzegane są jako jedna z przyczyn trudności demokratycznej przemiany Ukrainy;
po czwarte – stale obecnym czynnikiem historycznym, który sprowadza się nie tylko do tzw. podziału postkomunistycznego, ale również zawiera doświadczenia pozostawania Ukrainy w ramach ZSRR.
Celem przeprowadzonego badania jest określenie znaczenia zmiany systemu partyjnego w procesach demokratycznej transformacji oraz ustalenie zależności między systemem partyjnym i jego zmianą a transformacją ustrojową na przykładzie Ukrainy. W pracy poddano analizie zmianę systemu partyjnego jako kategorię analizy politologicznej. W tym celu zdefiniowano zmianę systemu partyjnego, ustalono ogólny model takiej zmiany i – co stanowi właściwe meritum pracy – zastosowano taki model do specyficznego przypadku ukraińskiego, ustalając punkty wspólne i różnice między nimi. W ten sposób praca łączy wymiar teoretyczny analizy z wymiarem empirycznym, wskazując na ile przekształcenia ukraińskiej sceny partyjnej wyczerpują pojęcie zmiany systemu partyjnego, a na ile nie są z nim tożsame.
Zmierzając do realizacji przyjętego celu pracy sformułowano następujący problem badawczy: Jaka jest rola i znaczenie systemu partyjnego w kontekście badań transformacji demokratycznej i jakie jest znaczenie zmiany systemu partyjnego do ukraińskiego przypadku transformacji?
Aby osiągnąć wymieniony cel pracy konieczna jest odpowiedź na postawione niżej pytania badawcze:
1. Jakie istnieją naukowe kierunki teoretyczne i metodologiczne w nauce zagranicznej i ukraińskiej na temat charakteru i specyfiki zmiany systemu partyjnego i jego roli w procesach transformacji ustrojowej?
2. Jakie istnieją czynniki i mechanizmy rozwoju systemu partyjnego na Ukrainie oraz jak wygląda specyfika zmieniającego się kontekstu społeczno-ekonomicznego, społeczno- politycznego oraz społeczno-kulturowego?
3. Jaką rolę odgrywa system partyjny w transformacji ustrojowej Ukrainy pod względem demokratyzacji i rywalizacyjności międzypartyjnej?
4. Co jest przyczyną nieudanych zmian ukraińskiego systemu partyjnego, z uwzględnieniem przyczyn wewnątrz partii politycznych, przyczyn systemowych, roli społeczeństwa obywatelskiego i przyczyn zewnętrznych?
5. Jak wyglądają perspektywy zmian systemu partyjnego Ukrainy w kontekście transformacji ustrojowej?
Odpowiedzi na tak sformułowane pytania badawcze pozwolą na weryfikację hipotezy pracy, która przyjęła następującą postać:
Zmiana systemu partyjnego w Ukrainie oddziałuje na zakres i charakter transformacji ustrojowej. Ewolucja systemu partyjnego, od jednopartyjnego modelu sowieckiego do przyjęcia przez ten system reguł demokratycznych, stwarza możliwość budowy stabilności i kooperacji partii politycznych, ukierunkowanej na konkurowanie i zdobycie władzy politycznej. Trudności z procesem kształtowania się w Ukrainie demokracji są efektem niedojrzałości zarówno elit politycznych, jak i znacznej części społeczeństwa ukraińskiego, oraz korupcji, które ograniczają rozwój systemu politycznego i gospodarczego.
Do tej hipotezy w pracy zostaną zweryfikowane kilka hipotez pomocniczych:
zmiana systemu partyjnego jest nieodłącznym elementem dokonania przekształceń ustrojowych;
w przypadku Ukrainy system partyjny zbliżył się do dawnego układu nomenklatury komunistycznej, którą zastąpiła nomenklatura biznesowa, w dużym stopniu oparta na dawnym komunistycznym establishmencie;
ukraińska demokratyczna transformacja ustrojowa jest zależna od funkcjonowania systemu partyjnego;
na Ukrainie zaczynając od lat dziewięćdziesiątych procesy zachodzące w systemie partyjnym nie odpowiadają pojęciu właściwej zmiany, tylko się do niej zbliżają lub upodabniają, co staje się elementem utrudniającym proces demokratyzacji.
przyszły rozwój systemu politycznego Ukrainy wymaga ustabilizowania się systemu partyjnego.
Teoretyczną i metodologiczną podstawą badania wpływu zmiany systemu partyjnego na transformację ustrojową są podejście systemowe oraz strukturalizm funkcjonalny. Ich wykorzystanie pozwoli rozpatrywać system partyjny jako zbiór wzajemnie powiązanych i współdziałających organizacji partyjnych oraz jako nieodrębna część systemu politycznego.
Podejście historyczne pozwala badać współczesny proces transformacji systemu partyjnego Ukrainy w kontekście światowych tendencji procesu politycznego w ramach transformacji postkomunistycznej.
Teoretyczną podstawą badania kształtowania się i zmiany ukraińskiego systemu partyjnego jako determinanty procesu transformacji ustrojowej są również teorie tranzytologiczne, które polityczną transformację określają jako proces przejścia od systemu autorytarnego do stopniowego skonsolidowania demokracji typu liberalnego. Podejście tranzytologiczne pozwala zrozumieć logikę ukraińskiego procesu politycznego i wyjaśnić jego specyfikę przez badanie współczesnego stanu systemu partyjnego.
Dla analizy kształtowania się i funkcjonowania partii politycznych jako głównych elementów systemu partyjnego, ich współdziałania z innymi instytutami politycznymi stosowane jest podejście instytucjonalne. Połączenie podejścia instytucjonalnego z neoinstytucjonalną koncepcją racjonalnego wyboru pozwala ujawnić formalne i nieformalne charakterystyki partii politycznych, scharakteryzować je nie tylko jako organizacje, bądź jako konstrukcje mentalne, platformy współdziałania i strategii elit, oraz „powiązać” wpływ różnych czynników na proces zmiany systemu partyjnego.
Przy badaniu zmian w systemach wielopartyjnych wykorzystuję się z reguły dwa podejścia – ilościowe i jakościowe. Za pomocą pierwszego analizowana jest ilość partii, ich jednostek strukturalnych, a także prognozowana optymalna liczba partii dla tego albo innego systemu. Do najważniejszych zmiennych każdego systemu partyjnego wpływających na sposób rywalizacji partii politycznych, a jednocześnie łatwych do zoperacjonalizowania, należą przede wszystkim liczba i rozmiar partii politycznych trwale obecnych w systemie.
Drugie podejście – jakościowe – skierowane na uwzględnienie otoczenia instytucjonalnego, w którym funkcjonuje system partyjny. Do grupy pierwszej zaliczymy:
poziom chwiejności wyborczej – wyrażony wielkością przesunięcia poparcia wyborczego między kolejnymi elekcjami, poziom fragmentaryzacji systemu partyjnego – uwzględniający zarówno liczbę partii politycznych, jak i wielkość uzyskiwanego przez nie poparcia, poziom koncentracji, odnoszący się do wyników uzyskiwanych przez dwie najsilniejsze partie, poziom rywalizacyjności systemu partyjnego – mierzący dystans między najsilniejszą i drugą z kolei
partią, poziom agregacji – odzwierciedlający parlamentarną siłę partii, poziom polaryzacji – wyrażający dystans ideologiczny i polityczny pomiędzy głównymi partiami, oraz poziom alternacji – wskazujący częstość zmiany partii rządzących.
Metodami pracy będą:
a) historyczna – kształtowanie się i rozwój systemu partyjnego a geneza procesów tranzycji demokratycznej;
b) metoda behawioralna – badanie zachowania aktorów politycznych – politykόw, relacje wladza vs. opozycja, obywateli jako wyborcόw;
c) metoda instytucjonalna – badanie poszczególnych instytucji składających się na system partyjny;
d) metoda dogmatyczna – badanie treści norm prawnych, odnoszących się do partii politycznych;
e) metoda decyzyjna – badanie specyfiki procesu podejmowania decyzji politycznych pod względem zmian w systemie partyjnym etc.
Użycie metody case-study jest uwarunkowane rozpatrzeniem systemu partyjnego jako unikalnego przedmiotu, który w ramach swojej ewolucji determinuje zmiany w systemie politycznym Ukrainy.
Rozprawa składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia i bibliografii. Rozdział pierwszy został poświęcony analizie źródeł i metod stosowanych w badaniach politologicznych systemu partyjnego, funkcjonującego w nowoczesnym systemie politycznym. W rozdziale tym przeanalizowano m.in. koncepcje zmiany systemu partyjnego we współczesnej politologii, scharakteryzowano istotę i główne cechy transformacji ustrojowej, wskazano znaczenie partii politycznych i systemu partyjnego w procesach politycznych, które wpływają na zmianę dzisiejszych systemów politycznych.
Rozdział drugi zawiera wyjaśnienie uwarunkowań zmiany systemu partyjnego i objaśnia główne cechy systemu partyjnego Ukrainy. Podjęto w nim kluczowe dla pracy określenie roli nomenklatury partyjnej i struktur oligarchicznych w procesie zmiany systemu partyjnego, analizę fenomenu „partii władzy”, która jest charakterystyczną dla współczesnego ukraińskiego systemu partyjnego i która istotnie przekształca standardową czy też klasyczną koncepcję demokratyzacji oraz rolę partii politycznych.
W rozdziale trzecim z kolei przeanalizowano wpływ zmiany systemu partyjnego na formowanie demokracji w warunkach rywalizacyjnego systemu politycznego z ukształtowanymi instytucjami takiej rywalizacji (parlament, rząd, partie), wyjaśniono cechy rywalizacyjności ukraińskiego systemu partyjnego z punktu widzenia rywalizacji wyborczej, parlamentarnej i rządowej.
W rozdziale czwartym określono przyczyny nieskuteczności zmian systemu partyjnego, scharakteryzowano zmiany, jakie zachodzą w samych partiach, przeanalizowano rolę i wpływ grup biznesowych w funkcjonowaniu ukraińskiego systemu partyjnego, wyjaśniono rolę społeczeństwa obywatelskiego oraz tzw. czynników zewnętrznych, jako czynników negatywnych z punktu widzenia zmiany systemu partyjnego Ukrainy.
Rozdział piąty jest poświęcony analizie dynamiki zmian ukraińskiego systemu partyjnego w latach 2015-2020, wyjaśnieniu aktualnego stanu systemu partyjnego Ukrainy oraz wyodrębnieniu kluczowych tendencji zmian, próbie budowania prawdopodobnych scenariuszy rozwoju ukraińskiego systemu partyjnego w najbliższym czasie.
Materiałami źródłowymi pracy są przede wszystkim prace w języku ukraińskim.
To głównie prace ukraińskich politologów, w części też socjologów. Kszałtowaniu się systemu partyjnego poświęcone pracę Natalii Bohaczewej1, Lilii Honiukowej2, Antoniny Kołodij3, Wołodymyra Lytwyna4, Andrija Meleszewicza5 i Jurija Szwedy6. Specyfika zmian ustroju konstytucyjnego została przedstawiona w pracach Oleksandra Fisuna7, Jewhena Gołowachy8, Wołodymyra Hodowańca9, Tarasa Kuzio10 oraz Jurija Matsijewskiego11. Badaniem procesu transformacji ustrojowej Ukrainy zajmowali się Antonina Kołodij12, Wołodymyr Rebkało13, Mykoła Riabczuk14, Vadym Karasiow15, Natalia Minenkowa16. W pracy sięgnięto również
1 N.Bohacheva, Evolyutsiya vyborchoyi systemy v Ukrayini, Visnyk Tsentralʹnoyi vyborchoyi komisiyi, 2005, № 1.
2 L.Honyukova, Politychni partiyi yak instytut derzhavnoyi polityky ta upravlinnya: teoretyko-metodolohichnyy analiz, Kyiv, NADU, 2009, s. 392; Honyukova L., Vplyv politychnykh partiy na protsesy suspilʹnykh transformatsiy,
„Stratehichni priorytety”, 2009, № 4.
3 A.Kolodiy, Politychna transformatsiya v Ukrayini: instytutsiyi ta lyudy, [w:] “Efektyvnistʹ derzhavnoho upravlinnya”, Lʹviv: LRIDU NADU, 2007, Vyp. 12.
4 V.Lytvyn, Politychna systema dlya Ukrayiny: istorychnyy dosvid i vyklyky suchasnoyi NAN Ukrayiny, Kyiv, Nika- Tsentr, 2008.
5 A.Meleshevych, Partiyi vlady ta partiyni systemy v postradyansʹkykh krayinakh, [w:] Naukovo-prosvitnytsʹkyy pravnychyy zhurnal "Vybory ta demokratiya", Nr 1 (7), 2006.
6 Y.Shveda, Teoriya politychnykh partiy ta partiynykh system, Navchalʹnyy posibnyk, Lʹviv, Triada Plyus, 2004;
Y.Shveda, Partiyi ta vybory: entsyklopedychnyy slovnyk, Lʹvivsʹkyy nats. un-t. im. I.Franka, Lʹviv, 2009.
7 O.Fisun, Inversiyni trayektoriyi postradyansʹkykh politychnykh rezhymiv i modeli neopatrymonialʹnoyi konsolidatsiyi, Natsionalʹna bezpeka Ukrayiny, Kyiv, 2004.
8 Y.Golovakha, Postsovetskaya deinstitutsionalizatsiya i stanovleniye novykh sotsial'nykh institutov v ukrainskom obshchestve, Sotsiologiya: teoriya, metody, marketing, Kiyev, 2001, № 4;
9 V.Hodovanetsʹ, Konstytutsiyne pravo Ukrayiny: konspekt lektsiy, Kyiv, 2012.
10 T.Kuzio, Desyatʹ svidchenʹ toho, shcho Ukrayina neoradyansʹka derzhava, http:[w:]www.pravda.com.ua vid 25.03. 2004 (data odczytu 01 III 2015); T.Kuzio, Regime type and politics in Ukraine under Kuchma, “Communist and Post-Communist Studies” 2005, Nr 38.
11 Y.Matsiyevsʹkyy, Mizh avtorytaryzmom i demokratiyeyu: politychnyy rezhym pislya „pomaranchevoyi revolyutsiyi”, http:www.politik.org.ua/vid/magcontent.php3?m=1&n=63&c=1399. (data odczytu 26 II 2015).
12 A.Kolodiy, Do pytannya pro politychnyy rezhym v Ukrayini, „Suchasnist” 1999, Nr 7, s. 84 – 96; A.Kolodiy, Tranzytolohichna paradyhma suspilʹnykh zmin u svitli pomaranchevoyi revolyutsiyi, [w:] Naukovi zapysky Natsionalʹnoho universytetu „Ostrozʹka akademiya”, Ser. : Politychni nauky, 2008, Vyp, 3.
13 V.Rebkalo, Politychni instytuty v protsesi reformuvannya systemy vlady, Kyiv, Vyd-vo NADU: Milenium, 2003, s. 108; V. Rebkalo, Shlyakhy reformuvannya politychnoyi systemy Ukrayiny, [w:] Politychna reforma - harantiya demokratychnoho rozvytku ukrayinsʹkoho suspilʹstva, Kyiv, 2004.
14 M.Riabczuk, Dwie Ukrainy, „Krytyka” 2001, nr 10, s. 65-68; M.Riabczuk, Ukraińska transformacja postkomunistyczna, http://polit.ru/article/2010/06/01/ukraine/ (data odczytu 17 VI 2013).
po dotyczące tematu pracy materiały analityczne Ukraińskiego Centrum Badań Ekonomicznych i Politycznych imienia Ołeksandra Razumkowa. Ze zrozumiałych powodów wykorzystano również, i to w bardzo dużym stopniu, naukową literaturę polską. Ta ostatnia okazała się szczególnie przydatna, gdyż w polskiej literaturze temat partii politycznych, systemów partyjnych oraz demokratyzacji był bardzo często i szczegółowo podejmowany. W tym obszarze powstało co najmniej kilka interesujących prac, poświęconych transformacji systemowej na Ukrainie, które także były wykorzystane w czasie pisania niniejszej pracy. Wśród badaczy polskojęzycznych warto wymienić m. in. Andrzeja Antoszewskiego17, Ryszarda Herbuta18, Walentego Baluka19, Józefa Tymanowskiego20, Mirosława Chmaja21, Wojciecha Sokóła22, Mirosławę Grabowską23, Konstantego Wojtaszczyka24, Ryszarda Ziębę25, Tadeusza Olszańskiego26, Macieja Pietruszewskiego27. Ogromne znaczenie przy napisaniu niniejszej rozprawy miały materiały analityczne Ośrodka Studiów Wschodnich imienia Marka Karpia.
Trzeba zaznaczyć, że problem zmiany systemu partyjnego nie był, wbrew pozorom, szczegółowo analizowany ani w literaturze polskiej, ani – tym bardziej – w literaturze ukraińskiej, gdzie istnieją obszary tematów niepodjętych, albo takie, które w fachowych opracowaniach zostały jedynie zasygnalizowane. Stąd też wzięła się potrzeba częstego sięgania po opracowania anglojęzyczne, które zarówno w zakresie badania samej demokracji, jak i procesów demokratyzacji, są niewątpliwie najbogatsze. W rozprawie wykorzystano także prace anglojęzyczne, szczególnie te, które w kwestii badań partii politycznych i systemów partyjnych mają dzisiaj charakter klasyczny (m. in. prace Stefano Bartoliniego i Petera Maira28, Herberta
15 V.Karasev, Metamorfozy i antinomii politicheskogo rezhima: Ukraina – 2006–2007, „Mirovaya ekonomika i mezhdunarodnyye otnosheniya” 2008, nr 9.
16 N.Minenkova, Transformacja reżimu politycznego Ukrainy za czasów niepodległości [w:] Polska i Ukraina – próba analizy systemu politycznego, red. Stanisіaw Sułowski, Warszawa, Dom Wydaw. Elipsa, 2011.
17 A.Antoszewski, Partie polityczne Europy Środkowej i Wschodniej, Poznań – Wrocław 2005, s. 13 i nast;
A.Antoszewski, Perspektywy demokracji w Europie Środkowo-Wschodniej [w:] Demokracje Europy Środkowo- Wschodniej w perspektywie porównawczej, Wrocław 1998.
18 A.Antoszewski, Tranzycja polityczna, [w:] Leksykon politologii, red. A.Antoszewski i R.Herbut, Wrocław 2000.
19 W.Baluk, Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012, Lublin 2012.; Baluk W., Kształtowanie systemu partyjnego Ukrainy w okresie transformacji ustrojowej 1987–2002, Wrocław 2006.
20 J.Tymanowski, Ukraina między Wschodem a Zachodem, Warszawa 2014.
21 M.Chmaj, W.Sokół, M.Żmigrodski, Teoria partii politycznych, Lublin, 2001.
22 W.Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin 2007.
23 M.Grabowska, Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2004.
24 K.A.Wojtaszczyk, Konstytucjnonalizacja partii politycznych, [w:].W.Skrzydło, K.A. Wojtaszczyk, Instytucjonalizacja partii politycznych w państwach demokracji parlamentarnej, Warszawa 1989.
25 R.Zięba, Ukraina jako przedmiot rywalizacji między Zachodem a Rosją, http://www.klubinteligencjipolskiej.pl/2016/04/ryszard-zieba-ukraina-jako-przedmiot-rywalizacji-miedzy-
zachodem-a-rosja/. (data odczytu 23 IV 2017).
26 T.A.Olszański, Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Kraków 2003.
27 M.Pietruszewski, System polityczny Ukrainy w świetle pomarańczowych poprawek do konstytucji, http://www.psz.pl/117-polityka/maciej-pietruszewski-system-polityczny-ukrainy-w-swietle-pomaranczowych- poprawek-do-konstytucji. (data odczytu 6 VI 2016).
28 S.Bartolini, P.Mair, Identity, Competition and Electoral Availability. The Stabilization of European Electorates 1885 – 1985, Cambridge 1990.
Kitschelta29, Mikaela Laakso i Reina Taagepera30, Arenda Lijpharta31, Sejmura Lipseta oraz Steina Rokkana32, Giovanni Sartoriego33 oraz Maurice’a Duvergera34).
Należy zwrócić uwagę na ograniczniki, które mają istotne znaczenie dla danej rozprawy.
Jednym z nich jest ogranicznik czasowy. Praca obejmuje okres od 1991 do 2020 roku, czyli od momentu upadku Związku Radzieckiego i powstania niepodległej Ukrainy do końca roku 2020, czyli czasu poprzedzającego rok zakończenia pisania pracy.
W celu ułatwienia „poruszania się” po pracy wszystkie nazwy własne są przetłumaczone zgodnie z ich istniejącymi odpowiednikami w języku polskim, a w zasadniczym tekście rozprawy imiona i nazwiska, pochodzące z języka rosyjskiego i ukraińskiego, przywołano zgodnie z zasadą transkrypcji.
29 H.Kitschelt, The Formation of Party Systems in East Central Europe, “Politics and Society” 1992, vol. 20, nr 1.
30 M.Laakso, R.Taagepera, Effective Number of Parties: A Measure with Application to West Europe, “Comparative Political Studies” 1997, vo. 12, nr 1.
31 A.Lijphart, Constitutional Choices form New Democracies, “Journal of democracy” 1991, n1 1.
32 S.M.Lipset, S.Rokkan, Party Systems and Voter Alignmеnts: Cross-National Perspectives, New York 1967.
33 G.Sartori, Parties and Party Systems. A Framework for Analysis, vol. I, Cambridge 1976.
34 M.Duverger, Political Parties, London 1954.
