KOSZTY PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH WYSPECJALIZOWANYCH W CHOWIE BYD A MLECZNEGO COSTS OF MILK PRODUCTION IN SPECIALIZED DAIRY FARMS

(1)

Piotr Czarnota

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ¯ywnociowej  Pañstwowy Instytut Badawczy w Warszawie

KOSZTY PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH WYSPECJALIZOWANYCH W CHOWIE BYD£A MLECZNEGO COSTS OF MILK PRODUCTION IN SPECIALIZED DAIRY FARMS

S³owa kluczowe: gospodarstwo rolne, klucze podzia³owe, koszty produkcji mleka Key words: agricultural holding, allocation keys, costs of milk production

Synopsis. Podjêto próbê dostosowania modelu kosztów produkcji mleka w oparciu o klucze podzia³owe do danych Polskiego FADN oraz wyznaczono jednostkowe koszty produkcji mleka. Dane empiryczne pochodzi³y z gospodarstw wyspecjalizowanych w chowie byd³a mlecznego, prowadz¹cych rachunkowoæ w systemie Polski FADN w roku 2006. Analizowane gospodarstwa podzielono na 4 grupy. Jako kryterium grupowania gospodarstw pos³u¿ono siê wielkoci¹ ekonomiczn¹ (ES) wyra¿on¹ w ESU¹.

Wstêp

Koszty produkcji s¹ jednym z podstawowych czynników stanowi¹cych o przewadze konku- rencyjnej ró¿nicuj¹cej gospodarstwa rolne. Polscy rolnicy zawsze staraj¹ siê jak najlepiej dostoso- waæ poziom nak³adów do cen, jakie osi¹gaj¹ za swoje produkty [Ko³oszycz, wit³yk 2004]. Relacje miêdzy ponoszonymi nak³adami (a zarazem kosztami) i uzyskiwanymi cenami za produkty wytwa- rzane na rynek mog¹ istotnie ró¿niæ siê miêdzy przedsiêbiorstwami rolniczymi. Ró¿nice tkwiæ mog¹ w sposobie organizacji produkcji, stopniu specjalizacji, miejscu w którym prowadzona jest dzia³al- noæ rolnicza. St¹d te¿ w gospodarstwach istotne jest okrelenie poziomu kosztów, ich wp³ywu na osi¹gane wyniki przez jednostki produkcyjne oraz efektywnoæ produkcji.

Polska staj¹c siê cz³onkiem Unii Europejskiej zaakceptowa³a ca³y dorobek prawny Wspólnoty, którego jednym z elementów jest Sieæ Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych FADN (Farm Accountancy Data Network) [Goraj 2004]. W 2006 roku agencje ³¹cznikowe krajów cz³onkowskich dostarczy³y Komisji Europejskiej ponad 77,5 tys. sprawozdañ z gospodarstw rolnych.

Gospodarstwa te reprezentuj¹ oko³o 4,2 mln gospodarstw z 25 krajów cz³onkowskich znajduj¹cych siê w polu obserwacji FADN i pokrywaj¹ oko³o 90% wartoci standardowej nadwy¿ki bezporedniej (SGM) wytworzonej przez te kraje [Standard... 2006].

Jednym z mankamentów rachunkowoci prowadzonej w systemie FADN jest to, ¿e bazuje ona wy³¹cznie na kontach syntetycznych. Oznacza to miêdzy innymi brak zapisu kosztów z przypisa- niem do konkretnej dzia³alnoci gospodarstwa rolnego. Poszczególne rodzaje kosztów s¹ rejestro- wane dla grup produktów lub zwierz¹t w zakresie kosztów bezporednich lub dla ca³ego gospodarstwa w odniesieniu do kosztów porednich [Helaine 2006]. Zatem chc¹c oszacowaæ jednostkowy koszt produkcji, niezbêdne staje siê ustalenie zasad podzia³u kosztów ca³kowitych gospodarstwa na czêci przypadaj¹ce na dan¹ dzia³alnoæ. Ponadto, w rachunkowoci w systemie FADN nie jest wyceniana wartoæ produkcji z powierzchni paszowej. Wi¹¿e siê to g³ównie z trudnoci¹ oszacowania wielkoci produkcji i wartoci pasz, a tak¿e zasad¹, mówi¹c¹, ¿e produkcja pasz jest jedynie nak³adem w produkcji zwierzêcej, zatem nie zapisywanie jej ani po stronie przychodów ani kosztów nie wp³ywa na dochód. Powierzchnia paszowa, a w zasadzie nak³ady na ni¹ ponoszone (nasiona, nawozy, rodki ochrony rolin) s¹ zasadniczym sk³adnikiem kosztów gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka.

1 ESU (European Size Unit) europejska jednostka wielkoci wyra¿aj¹ca wielkoæ ekonomiczn¹ gospodarstw, odpowiadaj¹ca kwocie 1200 euro standardowej nadwy¿ki bezporedniej (SGM)

(2)

Niezbêdnym narzêdziem do rozdzielenia ca³kowitych kosztów gospodarstwa na czêæ przypadaj¹c¹ na produkcjê mleka oraz do wyceny powierzchni paszowej sta³y siê klucze podzia³owe.

Cel i metodologia badañ

Celem badañ by³a próba dostosowania modelu kosztów produkcji mleka z zastosowaniem kluczy podzia³owych do polskich warunków, a nastêpnie rozdzielenie nak³adów przypadaj¹cych na produkcjê mleka w gospodarstwach wyspecjalizowanych w chowie byd³a mlecznego. Podstaw¹ empiryczn¹ przeprowadzonych badañ by³y dane z wyselekcjonowanej próby gospodarstw prowadz¹cych rachunkowoæ w systemie Polski FADN w roku 2006.

W 2001 roku jednostka odpowiedzialna za ogólne analizy z punktu widzenia WPR Dyrekcji Generalnej do spraw Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich Komisji Europejskiej (DG-AGRI VI- G3, obecnie DG-AGRI VI-L3) opracowa³a model szacowania jednostkowych kosztów produkcji mleka przy u¿yciu kluczy alokacyjnych dla danych FADN. Od tego czasu opracowano kilka analiz [Thorne 2004, Helaine 2006] kosztów produkcji mleka, dostosowuj¹c klucze podzia³owe do obowi¹zuj¹cej metodologii zbierania danych oraz kraju cz³onkowskiego. Rysunek 1 przedstawia model kosztów produkcji mleka dostosowany do metodologii obowi¹zuj¹cej w Polskim FADN.

Podstaw¹ przyjêtej metodologii jest rozdzielenie nak³adów przypadaj¹cych na produkcjê mleka, które w konsekwencji prowadzi do wyznaczenia jednostkowego kosztu produkcji mleka. Kalku- lacja zosta³a sporz¹dzona dla ka¿dego gospodarstwa indywidualnie.

Czêæ wartoci wyprodukowanych i zu¿ytych w gospodarstwie rolin niepastewnych (takich jak: jêczmieñ, ¿yto itp.) oraz pasz z zakupu (koncentratów i pasz treciwych) przypadaj¹ca na produkcjê mleka zosta³a rozdzielona procentowym udzia³em LU² krów mlecznych w ogólnej liczbie LU prze¿uwaczy. W tym samym stosunku rozdzielono koszty bezporednie produkcji rolinnej (nasiona, nawozy, rodki ochrony rolin) w czêci przypadaj¹cej na powierzchniê paszow¹, od- zwierciedlaj¹ce koszt pastwiskowego ¿ywienia zwierz¹t.

We wszystkich wspomnianych wy¿ej analizach, tak i w tej, do rozdzia³u pozosta³ych kosztów produkcji zwierzêcej pos³u¿ono siê kluczem alokacyjnym wyra¿aj¹cym procentowy stosunek LU krów mlecznych w ogólnej liczbie LU zwierz¹t, jako ¿e ta grupa kosztów rejestrowana jest na poziomie wszystkich zwierz¹t w gospodarstwie. Do oszacowania kosztów ogólnogospodarczych, amortyzacji oraz kosztów czynników zewnêtrznych (czynszów, odsetek i wynagrodzeñ) wykorzy- stano klucz podzia³owy wyra¿aj¹cy procentowy udzia³ wartoci produkcji mleka w wartoci produkcji ogó³em.

Prezentowane dane s¹ rednimi arytmetycznymi dla poszczególnych grup. W kalkulacji nie uwzglêdniono kosztu wymiany stada, ze wzglêdu na trudnoæ jego oszacowania przy u¿yciu danych FADN.

Przy wyborze obiektów badawczych pos³u¿ono siê metod¹ doboru celowego. Dla celów anali- tycznych wyselekcjonowano próbê 1179 gospodarstw wyspecjalizowanych w chowie byd³a mlecznego. Wg Manteuffla [1979], stopieñ specjalizacji okrela siê g³ównie na podstawie udzia³u w strukturze produkcji koñcowej (lub towarowej) tej ga³êzi lub dzia³alnoci produkcyjnej, która ma zdecydowan¹ przewagê nad innymi. Specjalizacja ga³êzi wystêpuje wtedy, gdy okrelona dzia³al- noæ produkcyjna w jednej ga³êzi gospodarstwa ma dostatecznie du¿y (np. 50, 65 lub 75%) udzia³ w produkcji koñcowej gospodarstwa. W gospodarstwach wybranych do badañ wartoæ produkcji mleka i produktów z mleka krowiego stanowi³a co najmniej 60% wartoci produkcji ogó³em.

Ponadto, stan rednioroczny krów mlecznych w tych gospodarstwach wynosi³ co najmniej 10, ale mniej ni¿ 100 sztuk. Badane gospodarstwa podzielono na 4 grupy. Jako kryterium grupowania zastosowano wielkoæ ekonomiczn¹ gospodarstw.

Charakterystyka badanych gospodarstw

rednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w Polsce w roku 2006 wynosi³a 8,6 ha [Ma³y 2007]. W badanej próbie powierzchnia ogólna gospodarstw by³a znacznie wy¿sza i wynosi³a rednio 32,1 ha. Pod wzglêdem struktury w³asnociowej przewa¿a³y u¿ytki w³asne, które stanowi³y

rednio 69% powierzchni ziemi bêd¹cej w u¿ytkowaniu gospodarstw. Bardzo powszechn¹ form¹

2 LU (Livestock Unit) jednostka przeliczeniowa zwierz¹t stosowana w Unii Europejskiej. Jedna jednostka LU odpowiada jednej krowie, ale nie jest to¿sama z przeliczeniow¹ sztuk¹ du¿¹ stosowan¹ w Polsce [Józwiak 2006].

(3)

powiêkszania powierzchni u¿ytków rolnych jest dzier¿awa. W analizowanej grupie 68% gospodarstw dzier¿awi³o ziemiê. Nale¿y zaznaczyæ przy tym, ¿e dzier¿awa jest bardziej popularn¹ form¹ zwiêkszania area³u w gospodarstwach najsilniejszych ekonomicznie. W grupie tej rednio 84%

gospodarstw korzysta³o z dzier¿awy, podczas gdy w grupie 8£16 ESU jedynie 60% jednostek.

Intensywnoæ wykorzystania ziemi rolniczej ró¿ni³a siê znacznie miêdzy wyodrêbnionymi grupami gospodarstw. W gospodarstwach o wielkoci ekonomicznej powy¿ej 40 ESU potrzeba by³o 1,2 ha do wypracowania 1 ESU wielkoci ekonomicznej, podczas gdy w gospodarstwach o wielko-

ci ekonomicznej poni¿ej 8 ESU na wytworzenie 1 ESU potrzebne by³y 2 ha u¿ytków rolnych.

Gospodarstwa silniejsze ekonomicznie cechowa³y siê tak¿e wiêksz¹ efektywnoci¹ pracy. Licz- ba osób pe³nozatrudnionych w gospodarstwie w przeliczeniu na 100 ha UR w jednostkach o wielkoci ekonomicznej powy¿ej 40 ESU by³a prawie dwukrotnie ni¿sza od redniej w badanej zbiorowoci i prawie trzykrotnie ni¿sza od gospodarstw poni¿ej 8 ESU.

Ze wzglêdu na fakt wysokiego stopnia specjalizacji badanych jednostek w produkcji mleka, wiod¹c¹ rolê w strukturze ich upraw mia³y roliny pastewne. Udzia³ tych rolin w powierzchni upraw waha³ siê miêdzy 63 a 69%. Wielkoæ udzia³u rolin pastewnych w strukturze upraw tego typu gospodarstw ma wp³yw na koszty produkcji mleka i jej op³acalnoæ. Gospodarstwa mleczne d¹¿¹ do minimalizacji kosztów produkcji mleka przez zwiêkszanie powierzchni paszowej, bêd¹cej

Rysunek 1. Model kosztów produkcji mleka Oznaczenia na rysunku 1:

[KM/P] stosunek LU krów mlecznych do ogólnej liczby LU prze¿uwaczy,

[KM/ZO] stosunek LU krów mlecznych do ogólnej liczby LU zwierz¹t gospodarskich,

[WM/WO] stosunek wartoci produkcji mleka do wartoci produkcji ogó³em.

ród³o: opracowanie w³asne na podstawie [Thorne 2004, Helaine 2006].

Rzeczywiste koszty produkcji mleka

Zu¿ycie porednie

Koszty bezporednie ogó³emKoszty porednie (ogólno- gospodarcze)

Koszty

czynników zewnêtrz-

nych

Pasze z zakupu dla prze¿uwaczy

Pasze w³asne dla prze¿uwaczy Koszty bezporednie produkcji rolinnej (nasiona, nawozy, rodki

ochrony rolin) Pozosta³e koszty bezporednie

produkcji zwierzêcej

Bie¿¹ce utrzymanie maszyn i urz¹dzeñ Energia elektryczna Praca najemna i wynajem maszyn Pozosta³e koszty ogólnogospodarcze

Wynagrodzenia Amortyzacja

Odsetki

Czynsze WM/WO

WM/WO WM/WO WM/WO WM/WO WM/WO WM/WO WM/WO KM/ZO

KM/P KM/P KM/P

(4)

stosunkowo tanim sposobem ¿ywienia zwierz¹t. Ponadto du¿y udzia³ w strukturze upraw zajmowa-

³y zbo¿a, co wskazuje na mo¿liwoæ zapewnienia byd³u pasz treciwych z w³asnej produkcji, co z kolei redukuje koszty pasz z zakupu.

Porównuj¹c wyodrêbnione pod wzglêdem si³y ekonomicznej gospodarstwa zauwa¿a siê du¿e zró¿nicowanie w wielkoci stada zwierz¹t i jego strukturze. Krowy mleczne stanowi³y rednio 70%

zwierz¹t ogó³em, przy czym najmniejszy ich udzia³ w strukturze stada by³ w gospodarstwach o wielkoci ekonomicznej powy¿ej 40 ESU, a najwiêkszy w gospodarstwach poni¿ej 8 ESU (odpo- wiednio 64 i 80%).

Wydajnoæ mleczna krów jest jednym z podstawowych parametrów determinuj¹cych jednostkowe koszty produkcji mleka oraz wyniki gospodarstw. Nie ulega w¹tpliwoci, ¿e zwiêkszenie mlecznoci krów wp³ywa na dochodowoæ producentów mleka. W Polsce wydajnoæ mleczna krów w 2006 roku wzros³a nieznacznie (o 1,3%) w stosunku do roku poprzedniego i wynosi³a 4,2 tys. l mleka/krowê [Fizyczne 2007]. W badanych jednostkach wydajnoæ krów by³a wy¿sza od

redniej krajowej o 31% i wynosi³a 5,5 tys. l mleka/krowê. Mlecznoæ krów zwiêksza³a siê wraz ze wzrostem si³y ekonomicznej gospodarstw i w gospodarstwach z grupy 40£100 ESU osi¹gnê³a poziom zbli¿ony do krajów Europy Zachodniej (powy¿ej 6,5 tys. l mleka/krowê).

Wyniki

Do najwa¿niejszej grupy bezporednich kosztów produkcji mleka, maj¹cej najwiêkszy wp³yw na wyniki osi¹gane przez gospodarstwa, nale¿a³y koszty pasz. Do kosztu pasz w³asnych w³¹czono koszty zwi¹zane z wypasem na trwa³ych u¿ytkach zielonych oraz koszty poniesione na roliny pastewne na gruntach ornych, które nie s¹ wyceniane w sposób normatywny.

w t s r a d o p s o g h c y n a d a b a k y t s y r e t k a r a h c a n l ó g O . 1 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W J.m. 4 8£

U S

E 8£ 61 U S

E 1 £ 06 4 U S

E 4 £ 00 10 U S

E Ogó³em w

t s r a d o p s o g a b z c i

L szt 41 397 643 98 1179

w t s r a d o p s o g h c y n a w o t n e z e r p e r a b z c i

L szt 2542 24614 39866 6076 73098

: m y t w , R U a i n h c z r e i w o

P ha 14,5 19,9 35,2 68,1 32,1

e n s a

³ w

ha 11,1 15,1 24,2 43,0 22,2

R U e c

¹ i w a

¿ r e i z d a w t s r a d o p s o

G % 68,3 59,9 71,1 83,7 68,3

: m y t w , R U a h 0 0 1 a n m e

³ ó g o y c a r p y d a

³ k a

N AWUa 13,8 10,7 7,0 4,9 8,3

j e n m e j a n y c a r p

AWU 0,1 0,2 0,4 1,1 0,4

j e z c i n l o r i m e i z a i n a t s y z r o k y w æ

o n w y s n e t n

I ESU/ha 2,0 1,6 1,5 1,2 1,5

e n w e t s a p y w a r p

U ha 9,9 12,5 23,3 47,1 21,2

e n z c e l m y w o r

K LU 11,6 15,3 27,5 58,2 25,4

o

³ d y b e

³ a t s o z o

P LU 2,8 5,5 11,7 30,6 10,9

y w y

¿ z r a t n e w n

I LU 14,5 21,4 40,5 90,7 37,4

R U a h 1 a n e n z c e l m y w o r

K LU/ha 0,80 0,77 0,78 0,85 0,79

a k e l m æ

o n j a d y

W tys.lb 4,6 5,1 5,6 6,6 5,5

a k e l m a j c k u d o r

P tys.l 513,6 750,6 1498,2 3736,7 1398,3 o

g e n l o r a w t s r a d o p s o g o g e n n i z d o r z d ó h c o DDzRGR)

( tys.z³ 33,7 45,7 94,8 219,0 86,4

¹ n o c a

³ p o e i n a n u i n e z c il e z r p w R G R z

Djednostkêpracycz³onkówrodzinyrolnika )

U W F / R G R z D

( tys.z³ 19,6 25,7 49,4 106,4 45,1

aAWU(AnnualWorkUni)tjednostkaprzeilczeniowapracyrównaosobiepe³nozartudnionejpracuj¹cej2200 .

k o r/

z d o

gbZastosowanoprzeilcznik1ilrt=1,031kg.

. N D A F o g e i k s l o P h c y n a d e i w a t s d o p a n e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r

(5)

Koszty pasz z zakupu waha³y siê od 7,29 z³/100 l mleka w gospodarstwach ma³ych do 11,86 z³/

100 l mleka w gospodarstwach du¿ych i stanowi³y rednio 32% kosztów bezporednich. Odwrotna sytuacja wyst¹pi³a w odniesieniu do kosztów pasz w³asnych, których wartoæ zmniejsza³a siê wraz ze wzrostem wielkoci ekonomicznej badanych jednostek. W grupie gospodarstw 4£8 ESU koszty te osi¹gnê³y najwy¿sz¹ wartoæ (18,04 z³/100 l mleka), natomiast w grupie gospodarstw najwiêk- szych najni¿sz¹ (12,08 z³/100 l mleka). Pozosta³e koszty bezporednie produkcji zwierzêcej charak-

h c a w t s r a d o p s o g h c y n a d a b w a k e l m l 0 0 1 ij c k u d o r p y t z s o K . 2 a l e b a T

W J.m. 4£8

U S

E 8£ 61 U S

E 1 £ 06 4 U S

E 4 £ 00 10 U S

E Ogó³em u

p u k a z z e z s a

P z³ 7,29 7,63 9,69 11,86 9,10

e n s a

³ w e z s a

P z³ 18,04 16,30 14,78 12,08 15,18

e i n d e r

o p z e b y t z s o k e

³ a t s o z o

P z³ 4,15 4,69 4,36 4,63 4,49

e i n d e r

o p z e b y t z s o

K z³ 29,48 28,61 28,83 28,58 28,76

% 46,21 44,90 46,41 45,69 45,83 e

z c r a d o p s o g o n l ó g o e i n d e r

o p y t z s o

K z³ 17,63 18,48 16,76 15,93 17,30

a j c a z y tr o m

A z³ 14,85 14,67 13,55 12,98 13,92

: m y t w , h c y n z rt ê n w e z w ó k i n n y z c t z s o

K z³ 1,84 1,97 2,98 5,05 2,77

a n m e j a n a c a r p

z³ 0,33 0,40 0,86 2,27 0,81

i k t e s d o

z³ 1,05 0,85 1,25 1,67 1,15

e n w a

¿ r e i z d e z s n y z c

z³ 0,46 0,71 0,87 0,76 0,82

e i n d e r

o p y t z s o

K z³ 34,32 35,11 33,29 33,97 34,00

% 53,79 55,10 53,59 54,31 54,17 m

e z a

R 63,80 63,72 62,12 62,55 62,75

³ d ó r

teryzowa³y siê w miarê stabilnym poziomem w obrêbie badanych grup gospodarstw i kszta³towa³y siê na poziomie 4,15-4,69 z³/100 l mleka.

Po wykonaniu pe³nego rachunku kosztów produkcji mleka stwierdzono wiêkszy udzia³ kosz- tów porednich (54%) ni¿ bezporednich w kosztach rzeczywistych produkcji mleka w badanych gospodarstwach ogó³em. W grupie kosztów porednich najwiêkszy udzia³ stanowi³y koszty ogól- nogospodarcze (51%). Istotnym udzia³em w kosztach porednich odznacza³ siê równie¿ koszt amortyzacji (41%), a najmniej znacz¹ce w strukturze kosztów porednich by³y koszty czynników zewnêtrznych ze rednim 8% udzia³em.

Najistotniejsz¹ ró¿nic¹ kosztów produkcji mleka w gospodarstwach najsilniejszych ekonomicznie w porównaniu z pozosta³ymi grupami gospodarstw by³ znacznie odbiegaj¹cy od redniej koszt czynników zewnêtrznych. Gospodarstwa te ponosi³y najwiêksze obci¹¿enia w zwi¹zku z najmem si³y roboczej, dzier¿aw¹ ziemi i wykorzystaniem kapita³u obcego (odsetki). rednio koszt czynników zewnêtrznych wyniós³ 2,77 z³/100 l mleka. W jednostkach najwiêkszych by³ prawie dwukrotnie wy¿szy, a w gospodarstwach o ma³ej sile ekonomicznej (4?8 ESU) by³ o 34% ni¿szy.

£¹cznie najwy¿sze koszty produkcji mleka ponoszone by³y przez gospodarstwa o najmniejszej sile ekonomicznej (63,80 z³/100 l mleka), a najni¿sze przez gospodarstwa o sile ekonomicznej 16£40 ESU (62,12 z³/100 l mleka). Ogólnie mo¿na dostrzec, ¿e koszty produkcji mleka wykazuj¹ tendencjê spadkow¹ w miarê wzrostu wielkoci ekonomicznej gospodarstw. Z ogólnej tendencji wy³amuj¹ siê gospodarstwa powy¿ej 40 ESU, które lepsze od pozosta³ych grup wyniki produkcyjno-ekonomiczne osi¹gaj¹ dziêki najwiêkszej wydajnoci mlecznej krów oraz wiêkszej skali produkcji.

Z przeprowadzonego rachunku wynika, ¿e rednio w badanym zbiorze gospodarstwa uzyski- wa³y dochód z dzia³alnoci na poziomie 36,2 z³/100 l mleka, przy czym by³ on bardzo zró¿nicowany.

Gospodarstwa najsilniejsze ekonomicznie uzyska³y dochód z dzia³alnoci o 13% wy¿szy ni¿ gospodarstwa o wielkoci ekonomicznej 16£40 ESU, o 37% wy¿szy ni¿ gospodarstwa o sile ekonomicznej 8£16 ESU i a¿ o 51% wy¿szy ni¿ jednostki najs³absze ekonomicznie. Warto przy tym zauwa-

(6)

¿yæ, ¿e rzeczywiste koszty produkcji mleka nie ró¿ni³y siê znacz¹co miêdzy bada- nymi grupami gospodarstw. Bardzo istotn¹ determinant¹ wypracowanego dochodu z dzia³alnoci produkcji mleka by³a cena jego zbytu. Gospodarstwa najwiêksze, z racji sprzeda¿y du¿ej iloci mleka mia³y mo¿li- woæ negocjacji indywidualnych cen sprzeda¿y mleka i ceny te by³y z regu³y wy¿sze od rednich cen uzyskiwanych przez gospodarstwa w regionie. Regu³ê t¹ potwierdzaj¹ dane znajduj¹ce siê na rysunku 1.

W przeliczeniu na 1 krowê mleczn¹ war- toæ rzeczywistych kosztów ponoszonych na produkcjê mleka ros³a wraz ze zwiêk- szaniem siê wielkoci ekonomicznej gospodarstwa. W gospodarstwach du¿ych (40£100 ESU) wartoæ tych kosztów wynosi³a 3836 z³/krowê i by³a o 38% wy¿sza ni¿ w gospodarstwach ma³ych (4£8 ESU). Przyczyn¹ tak du¿ej ró¿nicy by³o znaczne zró¿nicowanie kosztów porednich w obrêbie badanych grup gospodarstw. Koszty porednie produkcji mleka w przeliczeniu na 1 krowê mleczn¹ w gospodarstwach du¿ych by³y wy¿sze o 44%, a koszty bezporednie o 31% w porównaniu z jednostkami ma³ymi.

Rysunek 2. Koszty produkcji mleka, cena mleka i dochód z dzia³alnoci produkcji mleka w badanych gospodarstwach

ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych Pol- skiego FADN.

h c a w t s r a d o p s o g h c y n a d a b w

¹ n z c e l m ê w o r k 1 a n e c

¹ j a d a p y z r p a k e l m ij c k u d o r p y t z s o K . 3 a l e b a Tz]³ [

W 4£8ESU 8£16ESU 1 £6 40ESU 4 £0 100ESU Ogó³em :

m y t w , a k e l m ij c k u d o r p y t z s o k e t s i w y z c e z

R 2781 2983 3220 3835 3176

e i n d e r

o p z e b y t z s o k

1275 1301 1441 1664 1407

e i n d e r

o p y t z s o k

1506 1682 1779 2171 1769

³ d ó r

Podsumowanie

Jednostki objête badaniami nale¿¹ do 3 typów rolniczych i s¹ reprezentatywne dla oko³o 73 tys.

gospodarstw towarowych spe³niaj¹cych warunki doboru obiektów do badañ. Przeprowadzone ba- dania dotycz¹ gospodarstw wyspecjalizowanych w chowie byd³a mlecznego, jednak nie mo¿na ich uogólniaæ na ca³¹ populacjê gospodarstw mlecznych w Polsce. Zdecydowano siê wyselekcjonowaæ t¹ grupê gospodarstw ze wzglêdu na mo¿liwoæ zastosowania kluczy podzia³owych. Narzêdzie to, s³u¿¹ce do rozdzia³u kosztów porednich gospodarstwa najlepiej oddaje rzeczywistoæ w gospodarstwach wysoko wyspecjalizowanych wytwarzaj¹cych jeden produkt towarowy, którym w tym przy- padku jest mleko. Ponadto, klucze podzia³owe s¹ niezbêdnym narzêdziem w rachunku kosztów jednostkowych bazuj¹cym na danych FADN, w ramach którego wiele grup kosztów rejestrowanych jest na poziomie ca³ego gospodarstwa i nie mo¿na ich przypisaæ do konkretnej dzia³alnoci.

Na podstawie przeprowadzonych badañ mo¿na stwierdziæ, ¿e gospodarstwa o sile ekonomicznej 16£40 ESU ponosi³y najni¿sze koszty produkcji mleka, jednak najlepsze wyniki produkcyjno- ekonomiczne osi¹gnê³y gospodarstwa powy¿ej 40 ESU, g³ównie dziêki najwiêkszej wydajnoci mlecznej krów. Gospodarstwa te cechowa³y siê lepsz¹ intensywnoci¹ wykorzystania ziemi rolniczej oraz efektywnoci¹ pracy. Produktywnoæ ziemi, pracy i kapita³u w³asnego w gospodarstwach powy¿ej 40 ESU tak¿e by³a najwiêksza.

Wysoki redni dochód z dzia³alnoci produkcji mleka w badanych gospodarstwach pozwoli³ na osi¹gniêcie dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na nieop³acon¹ jed- nostkê pracy cz³onków rodziny rolnika (DzRGR/FWU) na poziomie parytetowym. rednia p³aca netto w gospodarce narodowej w 2006 roku wynosi³a 19 840 z³³. W badanym zbiorze gospodarstw

>]á@

2 Jy áH P ( 6 8

5 ]H F ]\ Z LV WH NR V ]W\ SUR GXNF MLP OH ND

& H QD P OH ND ' R F Ky G]G]LD áD OQR F L

(7)

rednia wartoæ DzRGR/FWU by³a ponad dwukrotnie wy¿sza (45 145 z³). Jedynie grupa gospodarstw o ma³ej sile ekonomicznej (4£8 ESU) nie wypracowa³a DzRGR/FWU na poziomie parytetowym (19 594 z³), natomiast gospodarstwa o najwiêkszej sile ekonomicznej osi¹gnê³y wartoæ tego wskanika 5,3-krotnie wy¿sz¹, ni¿ rednia p³aca netto w kraju.

Obok kosztu pasz, najwiêkszy udzia³ w kosztach produkcji mleka w analizowanych gospodarstwach zajmowa³y koszty porednie ogólnogospodarcze. Udzia³ kosztów czynników zewnêtrznych w kosztach produkcji mleka zwiêksza³ siê wraz ze wzrostem wielkoci ekonomicznej badanych gospodarstw.

Literatura

Fizyczne rozmiary produkcji zwierzêcej w 2006 roku. 2007: Departament Statystyki Rolnictwa i rodowiska.

2007: GUS, Warszawa, s. 3.

Goraj L. 2004: Systemy monitorowania sytuacji ekonomicznej i produkcyjnej gospodarstw rolnych. [W:]

Rachunkowoæ rolnicza, red. Szczerbak M. Difin, Warszawa.

Helaine S. 2006: Costs of Production for Milk in the European Union Period 1997-2003. European Commis- sion, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, Brussels.

Józwiak W. 2006: Sytuacja ekonomiczna i aktywnoæ inwestycyjna gospodarstw rolnych w Polsce i innych krajach unijnych. IERiG¯-PIB, Warszawa.

Ko³oszycz E., wit³yk M. 2004: Koszty, dochodowoæ i efektywnoæ produkcji mleka. Zwi¹zek Prywatnych Producentów Mleka, Warszawa.

Manteuffel R. 1979: Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego. Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa.

Ma³y rocznik statystyczny Polski. 2007: GUS, Warszawa, s. 308.

Standard Results FADN 2006 [http://circa.europa.eu/Public/irc/agri/rica/library?l=/micro-economic_analyses/stan- dard_results&vm=detailed&sb=Title].

Thorne F.S. 2004: Measuring the Competitiveness of Irish Agriculture 1996-2000. The Publications Depart- ment, Teagasc, Oak Park, Carlow.

Summary

The paper presents the calculation of costs of milk production in specialized dairy farms participating in Polish FADN in 2006 year. Allocation keys have been used to allocate part of the total amount of different costs recorded on the farm level to milk production. The agricultural holdings have been grouped in terms of economic size (ES). Moreover organization of the production and economic results have been analyzed.

Adres do korespondencji:

mgr Piotr Czarnota Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ¯ywnociowej PIB w Warszawie Zak³ad Rachunkowoci Rolnej ul. wiêtokrzyska 20 00-002 Warszawa tel. (0 22) 505 45 80 e-mail: czarnota@fadn.pl

3 Przeciêtne roczne wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej = 19 840 z³ w 2006 r. Szacunek w³asny IERiG¯-PIB na podstawie danych GUS.

KOSZTY PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH WYSPECJALIZOWANYCH W CHOWIE BYD A MLECZNEGO COSTS OF MILK PRODUCTION IN SPECIALIZED DAIRY FARMS