Edmund Małachowicz
Późnogotyckie hełmy wież
wrocławskich i problem odbudowy
hełmów wież katedry
Ochrona Zabytków 27/4 (107), 268-284
1974
ŁIJM U N D M AŁACHO W ICZ
PÓŹNOGOTYCKIE HEŁMY WIEŻ WROCŁAWSKICH
I PROBLEM ODBUDOWY HEŁMÓW WIEŻ KATEDRY
S y lw e ta ze społu sta ro m ie js k ie g o W rocław ia, n a k t ó r ą s k ła d a ło się m.in. d zie w ię tn a śc ie h e łm ó w wież x, u leg ła o g r o m n e m u zniszczeniu w czasie d ziała ń w o j e n n y c h w 1945 r. O calały j e d y n i e c z te ry h e łm y , nale ż ą c e je d n a k ż e do n a j c e n n i e j szych dzieł tego ro d z aju , a w ś ró d n ic h ty lk o je d e n ś re d n io w ie c z n y h e łm w ieży — k o le g ia ty Sw. K rz y ż a n a O s tro w iu T u m sk im . W iększość ze w s p o m n i a n y c h d z ie w ię tn a s tu wież — to b u dow le w p r a w d z i e śre dniow ie czne , lecz ty lk o n ieliczn e z n ic h z a c h o w a ły do 1945 r. h e ł m y z tego o k re su . Oprócz b o w ie m k o le g ia ty Św. K rz y ż a część h e łm ó w śre d n io w ie c z n y c h za ch o w a n a b y ł a na w ież ach kościołów Św. W ojcie cha i Św. M acieja oraz w całości d w a m n ie js z e m u r o w a n e h e ł m y n a w ieżach kościołów Św. J a k u b a i Św. B e r n a r d y n a . P ozo stałe — r e n e s a n sow e i b a r o k o w e — pochodziły z czasów póź niejszy c h , a p s e u d o g o ty c k ie h e ł m y k a t e d r y n a w e t z p o c z ą t k u X X w.
K o niec zność o d b u d o w y s y lw e ty S ta re g o M iasta n ie b u d z iła n a ogół w ą tpliw ości, je d n a k ż e r e k o n s t r u k c j a h e łm ó w wież, nie n a j p iln ie js z a w k o lejności po trze b , re a liz o w a n a b y ła w b a rd z o p o w o ln y m tem p ie. D otychczas, oprócz dw óch h e łm ó w b a r o k o w y c h na kościele Św. M a u r y c e go i Św. K rz y s z to fa o ra z pro steg o d a sz k u na w ież y kościoła N P M a rii ,,na P i a s k u ” , z r e k o n s t r u o w a n o d w a m u r o w a n e h e ł m y g o ty c k ie w kościołach Św. J a k u b a i Św. B e r n a r d y n a . O p r a c o w a n e p r o j e k t y r e k o n s tr u k c j i re n e s a n s o w y c h h e łm ó w wież kościoła Św. M a g d a le n y i g o t y c k iego h e ł m u kościoła Św. W ojciecha o c z e k u ją do p iero n a realizację.
J e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h p ro b le m ó w jest j e d n a k ż e o d b u d o w a h e łm ó w wież k a t e d r y w r o cław sk ie j. P r a c e k o n s e r w a t o r s k ie p rz y jej ele w a cji z m i e r z a j ą k u końcow i, co n a r z u c a k o nieczność za ję cia się w ieżam i. Od czasu znisz
czenia w 1759 r. h e łm ó w r e n e s a n s o w y c h w z n i e sionych na m ie jsc u gotyckich, p ro b le m t e n nie doczekał się o statec znego ro z w iąza n ia i je s t j e d n y m z n a j t r u d n i e j s z y c h w tej dziedzinie w e W rocław iu. S k ą p y m a t e r ia ł ik o n o g ra f ic z n y nie p ozw alał d o ty ch cz as na o p ra co w an ie z a d o w a la jącej w e rs ji p r o j e k t u r e k o n s t r u k c j i p i e r w o t n e go h e ł m u gotyckiego, a późniejsza, re n e s a n s o w a fo rm a nie b yła n ig d y p rz e d m io te m r o z w a żań. J e d y n y i n a j w a ż n ie js z y p rz e k a z ik o n o g rafic zn y p r z e d s t a w ia j ą c y go ty ck i h e łm północnej w ież y k a t e d r y z n a jd u j e się w p a n o r a m ie W ro c ła w ia z k ro n ik i H a r t m a n n a S ch ed la z 1493 r.2 P r z e k a z t e n j e d n a k ż e bez p o śred n io nie n a d a je się do w y k o rz y s ta n ia ; p ra w id ło w e jego o d c z y ta n ie w y m a g a w n ik liw e j an a liz y i studiów , o b e j m u ją c y c h całą g r u p ę ś re d n io w ie c z n y c h h e łm ó w wież w ro c ła w s k ic h , r e p r e z e n t a t y w n y c h dla ó w czesnej a r c h i t e k t u r y na Śląsku.
R y s u n e k S ch ed la p rz e d s ta w ia h e łm y w sposób u m o w n y , ale k o n s e k w e n t n y i s y s te m a ty c z n y , p o w ta r z a n y t a k ż e w licznyc h i n n y c h w i d o k a c h m ia s ta tego sam ego a u to ra . Z n ac zn a liczba po k a z a n y c h przez niego h e łm ó w za chow a ła się lub jest zn a n a z i n n y c h przekazów . Z e s ta w ie nie i an a liz a t y c h d a n y c h pozw ala na z a s tą p ie nie u m o w n y c h s c h e m a tó w o b ra zem b a r d z ie j re a l is t y c z n y m i n a d a ją c y m się do w y k o r z y s t a nia w p r a k ty c e k o n se rw a to rsk ie j-
P r ó b a takiego sposobu i n te r p r e t a c j i w id o k u S c h ed la b y ła już p rz e p ro w a d z o n a przez E w a ld a von R e c h e n b e rg a w p o c z ą tk a c h X X w .3 z do b r y m sto s u n k o w o w y n ik ie m . Dla u z y sk a n ia j e d n a k m ożliw ie k o m p l e t n y c h d a n y c h k o n iecz n e jest ro zszerzenie t y c h studiów . E fe k to w n e k o n s t r u k c j e h e łm ó w ś re d n io w ie c z n y c h wież b y ły — obok k o n s t r u k c j i d a c h o w y c h —
1 P o d w ie w ieże k atedry i k ościoła Św . M agdaleny, jedna k o leg ia ty Św . K rzyża, k o ścio łó w N PM arii, Św. Jakuba, Ś w . K lary, Św . M acieja, im. Jezus, Św . E lżb ie ty, u n iw e r sy te tu , R atusza, k o ścio łó w Św . W ojciecha, Ś w . K atarzyn y, Św . B ernardyna, Św . K rzysztofa, Św . M aurycego, Św . T rójcy.
1 D rzew oryt z K r o n i k i Ś w i a t a H artm anna S chedla
Opus de h isto riis a e t a t u m т и п d i ... z 1493 r.
3 Próbę takiej interpretacji w id ok u Schedla p rzep ro w ad ził von R echenberg przy op racow yw an iu w 1907 r. p rojektu h ełm ów w ież k atedry w rocław sk iej. P rojekt nie został zrealizow an y, n ie zach ow ała się też żadna d okum entacja z przeprow adzonych studiów .
1. H e ł m y w i e ż w r o c ła t e s k i c h w e d ł u g r y s u n k u z k o ń c a X I X w.; g ó r n y rz ą d — k o ś c i o ły S w . M a u r y c e g o , S w . K la r y , S w . E l ż b i e t y , D o m P ra cy, R a t u s z o ra z k o ś c i o ły S w . M a cieja i im . J e z u s , d o ln y rz ą d — k o śc io ły : S w . K r z y s z to fa , S w . M a g d a l e n y , S w . W o j c ie c h a , S u \ K r z y ż a , S w . T r ó j c y
1. S p ir e s of W r o c ł a w t o w e r s a f t e r t h e d r a w i n g c o m i n g f r o m t h e e n d o f th e 19th c e n t u r y ; t h e u p p e r r o w — St. M aur ice, S t. Clara, St. E li z a b e th , H o u s e o f W o r k , C it y H all, S t. M a t t h e w , N a m e of J e s u s ; t h e lo w e r roic — St. C h r is to p h e r , St. M a g d a le n e , S t. A l b e r t , H o ly Cross , T r i n i t y C h u r c h
p r z e d m i o te m b a d a ń 4 oraz d y s e r ta c j i d o k t o r sk ich 5. P o r u s z a ły one j e d n a k p rz e d e w s z y s t k i m z a g a d n ie n ia k o n s t r u k c y j n e . Z a r y s a r c h i t e k t u r y p ó ź n o g o ty c k ic h h e ł m ó w wież w r o c ł a w sk ic h o m ó w io n y w n i n ie j s z y m a r t y k u l e o p r a c o w a n y został na p o d s ta w ie ik o n o g ra f ii i w ie lu d a n y c h źró d ło w y ch , d o ty c z ą c y c h wysokości, f o r m y i d e t a l u oraz b a d a ń p r o w a d z o n y c h na ich pozostałościach. S tw ie r d z o n e analogie, szczegóły k o n s t r u k c j i i zależności p r o p o r c ji pozw o liły n a t e o re ty c z n e o d t w o r z e n i e s y lw e ty w ież p r z e d s ta w i o n y c h w p a n o r a m i e S chedla. Na te j p o d s ta w ie m ożna b y ło ta k ż e z r e k o n s t r u o w a ć n a j b a r d z i e j p r a w d o p o d o b n ą fo rm ę i p r o p o r c j e h e ł m u p ó łn o cn ej w ie ż y k a te d r a l n e j . F o r m a o s tr o s ł u p a jest p o w s z e c h n ie z n a n a i sto s o w a n a dla h e łm ó w w ież w ś re d n io w ie c z n e j a r c h i t e k t u r z e e u r o p e js k ie j. W y sokie, k a m i e n n e a ż u r o w e h e łm y z a c h o d n io e u ro p e js k ic h k a te d r , kościołów i r a t u s z y ro z p o w sz e c h n iły się w d r e w n i a n e j w e r s j i k o n s t r u k c y j n e j w różnej skali i r e p r e z e n t o w a n e są szczególnie licznie na t e r e n i e E u r o p y ś ro d k o w e j i północnej. Ś w ia d c z ą o t y m z a ró w n o w id o k i w s p o m n ia n e j k r o n i k i S chedla, j a k i w p r a w d z ie nieliczne, ale z a c h o w a n e do dziś p r z y k ła d y .
Na Ś lą s k u h e ł m y tego t y p u is t n ie ją n a w ież ach kościołów d r e w n i a n y c h w o k olicach P s zcz y n y i B ielska, np. w kościele w M iędzyrzeczu (1522 r.), ale n a j w i ę k s z y m ich s k u p is k ie m b ył n i e w ą t p l i w i e W rocław . W śród k o le k c ji g o ty c k ic h h e ł m ó w w ro c ła w s k ic h z n a jd o w a ł y się p r a w ie w s z y s t k ie o d m i a n y fo rm o stro słu p o w y c h , u s y t u o w a n e w c h a r a k t e r y s t y c z n y sposób na t a r a s a c h wież, otoczonych k a m i e n n ą b a l u s t r a dą. 4 F. O s t e n d o r f, G e s c h ic h t e d e s D a c h w e r k , L eip zig 1908. 5 J. R e i s h e, Die m i t t e l a l t e r l i c h e T u r m h e l m e , W r o c ł a w 1942, m a s z y n o p i s w B i b l io t e c e P o l i t e c h n i k i W r o
c ł a w s k i e j , sygn. 61 kl. 7351; II. W а с h h a u s e n, Die
M i t t e l a l t e r l i c h e K i c h e n d a c h t ü r m e n , W r o c ł a w 1941, m a
W poło w ie X I V w. w znoszenie w ię k sz y c h b u d o w li s a k r a l n y c h w e W ro c ła w iu zostało u k o ń czone ty lk o w s w y m za s a d n ic z y m zrębie, zło ż o n y m z p r e z b i t e r i u m i k o r p u s u naw ow ego. D o ty c z y ło to p rz e d e w s z y s tk im k a te d r y , k ole g i a ty Św. K rz y ż a , kościołów p a r a f i a ln y c h Sw. M a g d a le n y o ra z Św. E lż b ie ty i k l a s z t o r n y c h Św. M acieja, Św. J a k u b a i in n y c h . J e d y n i e w i e że kościoła Św. W ojcie cha i R atusza, ukoń cz o n e w p o c z ą t k a c h d ru g ie j p ołow y X IV w., jako p i e rw s z e w m ieście o t r z y m a ł y zw ie ńcze nia w f o r m ie o stro słu p ó w , w z n o sz ący c h się na o to c z o n y c h b a l u s t r a d a m i ta ra s a c h . H e łm y te b y ł y p ó ź n ie j p o w t a r z a n e w róż nej skali w w iększości kościołów w r o c ła w s k ic h . B u d o w a p o zostałych w ież t r w a ł a p rz ez ca ły X IV w., aż do la t o sie m d z ie s ią ty c h X V w., a w w y p a d k u k a t e d r y za k o ń c z o n a zo sta ła o s tatec zn ie d opiero w d ru g ie j po ło w ie X V I w. już w r e n e s a n s o w e j form ie. Z esp ó ł t y c h w ież i h e łm ó w tw o rz ą c y c h s y lw e tę m ia s ta s k ła d a ł się z o m ó w io n y c h poniżej o b ie k tów .
P i e r w s z y g o ty c k i h e ł m w ieży w e W ro c ła w iu p o w s t a ł p ra w d o p o d o b n i e p rz y d o m in ik a ń s k im k o ś c i e l e Ś w . W o j c i e c h a . O h e łm ie t y m z a c h o w a ły się sto su n k o w o liczne prz ek az y ; o prócz w id o k u S c h e d la z 1493 r. i d o k u m e n t u z 1582 r. j e s t e ś m y ta k ż e w p o sia d a n iu p o m ia ru i n w e n t a r y z a c y j n e g o dolnej, goty ck iej p a r ti i h e ł
m u. Z t y c h d a n y c h w y n ik a , że p o n a d otoczo n y m b a l u s t r a d ą t a r a s e m w ie ż y w znosił się w y soki o śm io b o czn y o s tro słu p zw ie ń czo n y ozdob n y m k rz y ż e m . Na t a r a s ie z n a jd o w a ło się w ą sk ie o b e jśc ie d o okoła h e łm u , c h r o n io n e w sp o m n ia n ą b a lu s t r a d ą . Z d o k u m e n t u znalezionego w 1916 r. w ga łc e p o d k r z y ż e m w ie ń c z ą c y m h e łm w ie ż y w y n ik a , że w ysokość h e łm u od p o d s ta w y aż do k o ń c a k rz y ż a w y n o siła 27 m (do p o d s ta w y k rz y ż a ok. 25 m) °. W z m i a n k o w a n e w n im j a k ie ś części o ło w ian e w s k a z u j ą n a p ie rw o tn e p o k r y c ie ołow iem , zm ie n io n e później na b la c h ę m ie d z ia n ą . H e łm te n uległ w 1581 r. p r z e ł a m a n iu w d o ln ej p a r ti i na s k u t e k zużycia m a te r ia łu oraz ro z lu ź n ie n iu p o łącz eń ciesielskich i r u n ą ł, a w s p o m n i a n y d o k u m e n t głosi, że istnia ł 222 lata. S tą d w y n i k a d a t a w z n ie s ie n ia w ież y i h e ł m u, p r z y p a d a j ą c a n a 1359 r.7 D a tę tę p o t w i e r dza t a k ż e f a k t is tn ie n ia w 1711 r. roz bite go s t a re g o d z w o n u z n a p i s e m m ó w ią c y m o opacie P a w l e B u rg esiu sie, d z ia ła ją c y m w t y m czasie 8.
6 R ęk op is A dam a Lohna, pochodzący z 1582 r., z n a le zion y został w g a łce w ieży k ościoła Św . W ojciecha w toku prac restau ratorsk ich w 1916 r.; odpis znajduje się w A rch iw u m A rch id iecezjaln ym . P u b lik acja Schles .
G esch. B lä t te r , B reslau 1918, s. 11 i następ., zaw iera m.
in. op is: „... D y e a id e t o r m s p i t z e z u S t. A l b r e c h t ist m i f f s
b l e y g e r i s s e n w y e er z u f e r is t g e s t a n d e n u n d is t die g a n t z e h ö h e v o n k r a n z e an bis o b e n a n s e n d e des „ k r e u z ” es g e w e s e n 47 ein ein v ie r te l , u n d 1 zoll... 6 e il e n u n d e r d e m a n lo f ft ...” Ł ok ieć w rocław sk i ( B r e s l a u e r Elle) = 0,57 m. Z ł a m a n y h e ł m o d r e s ta u r o w a ł w 1582 r. n a zlecenie k l a s z to ru m is tr z L o re n z w z a m i a n za m ie d ź ze zniszczonych p a r tii. W p r z e b u d o w ie za ch o w a ł on d o ln ą część h e ł m u g o ty ck ieg o i zw ie ń czy ł go re n e s a n s o w ą k o p u ł ą na m i e j scu p ie rw o tn e j, g ó rn e j części ostro słu p a. W te j postaci h e łm p r z e t r w a ł aż do 1945 r. F a k t, że za m iedź z g ó rn e j p a r ti i w y k o n a ł on całą p r a cę, św iad c zy o w ysokości p i e r w o tn e g o h e ł m u i ilości miedzi, j a k ró w n ie ż m o że p o tw ie r d z a ć s k r o m n y z a k re s d o k o n a n y c h p r z e z e ń ro b ó t r e n o w a c y jn y c h . Z n a n y z p o m ia ró w k ą t n a c h y l e n ia dolnej p a r ti i h e łm u p o t w i e r d z a w s p o m n i a n ą w ysokość 27 m i n ie p o z o sta w ia w ą tp liw o ś c i co do f o r m y całości hełm u .
P r a w i e w spółcześnie, w p o c z ą tk a c h d r u g ie j p o ło w y X IV w. t r w a ł y ró w n ie ż p r a c e p r z y h e ł m ie w ież y R a t u s z a . S ta ra , k w a d r a t o w a w i e ża z X II I w. została p odw yż sz ona p r a w d o p o d o b nie w 1354 r., sięgając do p o d s t a w y p ó ź n ie js z e go oktogonu. T a r a s n a szczycie w ie ż y b y ł o to czony k a m i e n n ą b a l u s tr a d ą , o s ła n ia ją c ą o b e j ście w o k ó ł w ysokiego o s t ro s łu p o w e g o h e ł m u d w u k o n d y g n a c jo w e g o z p i ę t r e m - g a l e r y j k ą , u m ieszczoną m n ie j w ięcej w p o ło w ie wysokości. Z ak o ń c z e n ie ty c h p ra c n a s tą p iło n a j p r a w d o p odob n iej w 1368 r. i w iąż e się z a p e w n e ze w z m i a n k ą o zaw ieszeniu d z w o n u n a w ie ż y r a tu s z o w e j 9. T ak ie g o w y g l ą d u w i e ż y m o ż n a się d o m y ś la ć z i n t e r p r e t a c ji w idoku, z n a jd u j ą c e g o się w k ro n ic e S c h ed la z 1493 r. J a k k o l w i e k b r a k jest d a n y c h o w y so k o śc i h e ł m u, to z w y m i a r ó w w n ę tr z a w i e ż y w je j ó w czesnej k o ro n ie oraz k ą t a n a c h y le n i a i n n y c h p o d o b n y c h h e łm ó w w y n ik a , że m o g ła ona się gać do ok. 28 m od poziom u t a r a s u do p o d s ta w y zw ieńczenia. T ę znaczną, j a k n a ro z m i a r y wieży, w ysokość p o tw ie rd z a ć m o że f a k t i s tn ie nia d w u k o n d y g n a c ji z p i ę t r e m - g a l e r ią , sto s o w a n y m ty lk o p r z y w ię k s z y c h h e ł m a c h ora z w y s o k a r a n g a w ież y ra tu sz o w e j. H e łm t e n b y ł z p ew nością w y ż sz y niż n ie w ie le ty l k o w c ześ niejszy, om ów io n y już, h e ł m na w ie ż y kościoła d o m in ik a n ó w , je d n a k łącz n a w y so k o ść wieży d o m in ik a ń s k ie j b y ła większa. Nie z n a n e są d a l sze losy tego h ełm u . Nie m a w y r a ź n y c h w z m i a n e k o j a k im k o lw ie k zniszczeniu czy pożarze. U legł on rozbiórce dopiero w w y n i k u p o d w y ż sze nia w ież y (n a d b u d o w a o k to gonu) i b u d o w y n o w e go re n e s a n so w e g o h e łm u , u k ończ onego w 1559 r . lw 7 H. L u t s c h , Der T u r m d e r St. A d a l b e r t k i r c h e im B r e s l a u u n d a n d e r e T u r m f r a g e n . „Die D en k m a lp fle g e ”, I Jahrgang, nr 11, B erlin 1899, s. 85. 8 C. В 1 a s e 1, G e s c h ic h t e v o n K ir c h e u n d K l o s t e r St. A d a l b e r t z u B resla u , B reslau 1912, s. 11.
9 N. P о 1, J a h r b ü c h e r der S t a d t B re sla u , B reslau 1813— 1824.
19 A r c h i t e c t u r a W r a ti s l a v i e n s i s v o n S. B. K lose, w yd. K. B im ler, „Q uellen zur Schles. K u n stg esch ich te”, H eft 1, B reslau 1936 — pod datą 1559: N e u e s p itze
2. W r o c ła w , w i d o k m i a s t a z k r o n i k i H a r t m a n n a S c h e d la z 1493 r. (fot. A. H a w a ł e j)
2. W r o c ła w — a p a n o r a m i e v i e w o f th e t o w n a f t e r i l l u s tr a t io n in th e “C h r o n ic l e ” b y H a r t m a n n S c h e d e l , p r i n t e d m 1493
M u ro w a n y , ośm ioboczny o s tro s łu p h e ł m u w i e ży fr a n c isz k a ń sk ie g o k o ś c i o ł a Ś w . J a k u b a (obecnie Św. W incentego) w z n ie sio n y zo sta ł w 1441 r., po pożarze p ie rw o tn e g o , d r e w n ian eg o h e łm u 11. Nic o w y g lą d z ie h e ł m u d r e w n ia n e g o nie w iadom o. N a jp r a w d o p o d o b n i e j p o w s ta ł on n ie później niż ok. 1400 r. r a z e m z n a w a m i kościoła, a być m oże jeszcze w d r u giej połow ie X IV w., po u k o ń c z e n iu n o w e go p re z b ite riu m . M u r o w a n y h e ł m b y ł n i e w ą tp l i w i e niższy niż d r e w n ia n y , je d n a k ż e p o w tó rz y ł z a p e w n e p i e r w o tn y kształt, bez w i ę k s z y c h zm ian. Ze w z g lę d u n a n ie w ie lk ie w y m i a r y w ież y nie m ogło być n a niej b a l u s t r a d y a n i obejścia d o o koła d re w n i a n e g o h ełm u . P o zniszczeniu w
1945 r. o d b u d o w a n y został w l a t a c h 1962— 1964 w e d łu g p r o j e k t u St. W o jd o n a na p o d s ta w ie s t u d i u m oraz p r o j e k t u h e ł m u d re w n ia n e g o , o p r a c o w a n y c h w la ta c h 1954— 1955 prz ez a u t o ra a r ty k u łu .
D opiero po b u d o w ie wież k o śc ie ln y c h obu za k o n ó w ż e b rz ą c y c h i w ież y R a tu s z a p o w s ta ł w 1416 r. w ie lk i h e ł m na p ó łn o cn ej w ież y k a t e
-d r y. Poza w i-d o k ie m S ch e-d la n i e w ie l e b e z p o ś r e d n ic h p rz e k a z ó w d o ty czy tego h e ł m u 12. B u d ow a z a chodnich w ież k a t e d r y t r w a ł a długo. C z t e r y dolne k o n d y g n a c je obu w ież w r a z z e l e w a c j ą p o w s ta ły p rz e d 1382 r. W ież a p ó łn o c n a z h e łm e m ukoń cz o n a została 20.X . 1416 r., ja k głosił n ap is n a p ł y tc e o łow ianej z n a le z io n y w gałce późniejszego h e łm u r e n e s a n s o w e g o 13. Ze w s p o m n ia n e j ju ż a n a liz y r y s u n k u S chedla, a p rz e d e w s z y s tk i m z p o ró w n a n ia z z a c h o w a n y m i h e łm a m i kościoła Św. K r z y ż a ora z k o ś cioła Św. E lżb iety w y n ik a , że b y ł to w y s o k i o s tro s łu p o f o r m a c h p o d o b n y c h w za sad zie do ówczesnego h e ł m u ra tu sz o w eg o . D w u k o n d y g n a - cjow y, p rz e d z ie lo n y p i ę t r e m - g a l e r i ą p rz e c h o d z ił z p o d s t a w y n a p la n ie k w a d r a t u w o śm iobok zw ie ń czo n y g a łk ą i o z d o b n y m k rz y ż e m . P r o s te g e o m e tr y c z n e f o r m y ozdobione b y ł y je d y n i e p i ę tre m - g a le rią , z a w ie ra ją c ą b o g a t y d e t a l a r c h i te k to n ic z n y z ośm iom a z łoconym i g a ł k a m i n a d szczycikam i a r k a d e k 14. H e łm p o k r y t y został p o cz ątkow o b la c h ą ołow ianą, j e d n a k ż e B a r t ł o m ie j S te n u s pisał o n i m w 1512 r. ... c u lm e n h a b e n te cupreis la m in is f a s tig ia tu m ...15, z czego
11 A r c h i t e c t u r e ..., o.e. — pod d a t ą 1441: ist d er h ö lz e r n e
T h u r m ( - h e i m ) z u S. Ja co b v o m W e t t e r a n g e z ü n d e t , a u f g e b a u t u n d h e r n a c h a u t g e m a u r e t u n d g e w ö l b t w o r d e n . yî J. J u n g n i t z , Die B r e s l a u e r D o m t ü r m e , [w:] Z e i t s c h r i f t f ü r G e s c h i c h t e S c h le s ie n s, X X X V I , s. 63. 1:1 J. J u n g n i t z, E in e U r k u n d e a u s d e m K n o p f e d es n ö r d l i c h e n D o m t ü r m e s , [w:] Z e i t s c h r i f t f ü r G e s c h ic h t e S c h le s ie n s , X X X I V , s. 401. 11 I b i d e m , s. 401 — „ ...T u r r is ista e o r u n d e m p r a e s id ii s e t e x p e n s i s la p i d ib u s s c u l p ti s d e c o r a t a et n o d o r u m c le u r a to ru m s u p e r i u s et i n f r a c i r c u m f e r e n t i a l i t e r po si- t o r u m e r ectio n e e x t i t i t c o n s u m n a ta ...”
15 D e sc rip tio to t i u s S ile sia e et c iv i ta t is r e g ie V r a t i s l a -
v ie n s is p er B a r t h o l o m e u m S t e n u m . W yd. H. M a r k g r a f , S c r i p t o r e s R e r u m S il e s i a c a r u m , t. X V I I , B r e s l a u 1902,
3. S t u d i u m re k o n s tru k c ji, s y l w e t y h e ł m ó w w i e ż w r o c ł a w s k i c h w z e s t a w i e n i u z w ie żą ko ścioła M a r ia c k ie g o w K r a k o w ie ; A — ko śc iół S w . M a g d a l e n y , В — ko śc ió ł S w . E lż b i e ty , С — R a tu s z , D — kościół S w . B e r n a r d y n a ( m u r o w a n y ) , E — kościół S w . W o j c ie c h a , F — kościół S w . J a k u b a (in. W i n c e n te g o ) ( m u r o w a n y ) , G — kościół S w . M acieja, H — koleg ia ta S w . K r z y ż a , J — k a t e d r a S w . Jana. L in i ą g ru b ą o znaczono h e ł m y ś r e d n io w ie c z n e , c i e n k ą — r e n e s a n s o w e . U dołu z n a j d u j e się d a ta b u d o w y , o k r e s is tn ie n ia i data z n i s z c z e n ia h e ł m u (oprać, autor) 3. A s t u d y oj s i lh o u e t te s oj W r o c ł a w t o w e r sp ires c o n f r o n t e d w i t h t h e t o w e r of th e V ir g i n M a r y C h u r c h , C ra c o w : A — S t. M a g d a le n e , В — St. E li z a b e th , С — C it y Hall, D — St. B e r n a r d i n e (b r ic k - b u i lt ) , E — St. A lb e r t , F — St. J a m e s , or V i n c e n t ( b r i c k - b u i l t \ G — St. M a t t h e w , H — H o ly Cro ss Collegia te, J — St. J o h n ’s C a th e d ra l. W i t h a t h i c k line are m a r k e d t h e m e d i e v a l sp ires, w i t h t h a t th i n — t h e R e n a is s a n c e sp ires. A t th e b o t t o m are g i v e n th e d a te s of erectio n, d u r a t i o n p e r io d a n d th e d a te of d e s t r u c t i o n
w y n ik a , że p o k ry c ie w y m ie n io n o później na b lach ę m iedzianą.
Nie za chow a ła się n ie s t e t y ża d n a w z m i a n k a o w ysokości tego h e łm u , poza o g ó ln ik o w y m s tw i e r d z e n i e m tegoż B a tło m ie ja S te n u s a , że w ie ża k a t e d r y w y s o k o ś c ią u s tę p o w a ła w i e ż y kościoła S w . E lż b ie ty (z ó w c z e sn y m g o ty c k im h ełm em ), a b o g a c tw e m f o r m p rzo d o w a ła na ca ł y m Ś lą s k u . Z n a n a jest w ysokość go ty ck ieg o h e łm u w ież y kościoła
Sw.
E lż b ie ty i w ia d o m ot a k ż e z r y s u n k u S chedla, że h e łm w ie ż y k a t e d r y b y ł w yższy od h e łm u kościoła
Sw.
K rzyża. W ysokość ta m u siała się w ięc mieścić m iędzy 26 a 59,28 m (od poziom u obejścia do g a łk i pod krzyżem ). Z an a liz y k ą t a n a c h y le n ia ścian h e ł m u w s to s u n k u do w y m ia r ó w p o d s ta w y i z po ró w n a n ia z in n y m i o m a w i a n y m i h e łm a m i moż n a w y w n io sk o w a ć, że w ysokość h e ł m u sięgała n a jp r a w d o p o d o b n ie j do 40 m.4. Wr o c ł a w , h e ł m w i e ż y k o l e g i at y S w . K r z y ż a (fot.
A H a wa ł c j )
4. Wr o c ł a w , i h c spi re o?i t h e Ho l y Cross Coll egiat e C h u r c h 5. Wr o c ł a w , kości ół Sto. M a g d a l e n y z c ś r e d n i o w i e c z n y m h e ł m e m w i e ż y w e d ł u g pl anu w i d o k o w e g o Б. W e g n e r a z 1562 r. 5. Wr o c ł a w , St. M a g d a l e n e C h u r c h w i t h t h e m e d i e v a l spi re on its t o w e r ; a f t e r t h e pl an of Б. W e y n e r , 1562
B yła to więc k o n s t r u k c j a im p o n u ją c a , lecz dość ry z y k o w n a ; w 100 lat od zako ń cze n ia je j b u d o wy, po m im o w y m i a n y p o k ry c ia na lżejsze — m iedziane, a z a p e w n e i n a p r a w y k o n s t r u k c j i, groziła już za w alen iem . W n o ta tc e z d o k u m e n tó w k a p i t u ł y z d n ia 4 c z erw c a 1535 r. j e s t m o w a o p o trz e b ie (częściowej?) rozbiórki i r e m o n cie h e ł m u ,(i. R ozbiórka ta n ie doszła j e d n a k do s k u tk u . N ieb a w em , w 1540 r. p o ż a r zniszczył ca ły h e ł m i j e d y n i e ocalałą p ł y t k ę o łow ianą 7 n a p is e m um ieszczono w gałce now ego r e n e sansow ego h e łm u u k ończonego 9 czerw ca
1556 r.
D ru g i id e n ty c z n y h e łm re n e s a n s o w y w y k o n a n o 29 lipca 1580 r. na w ież y p o łu d n io w e j, a po zniszczeniu go w czasie p o ż a ru w 1633 r. został o d b u d o w a n y w 1668 r. w p i e rw o tn e j postaci. Oba h e łm y p r z e t r w a ł y do 10 lipca 1759 r., k ie dy to zostały zniszczone w w ie lk im p o żarze k a te d r y .
W l a ta c h o siem d ziesiąty ch X V w. p o w s ta j ą n a s tę p n e w ie lk ie h e łm y na w ież ach k o le g ia ty na O s t r o w i u oraz na obu kościołach p a r a f ia ln y c h : Sw. M a g d a le n y i Św. E lżbiety.
W ieża p o łu d n io w a к o 1 e g i a t y Ś w. К r z y ż a została zw ie ńczona ,,t y p o w y m ” j e d n o k o n d y g - n a c jo w y m o s tro s łu p o w y m h e łm e m do p iero w 1484 r. Niższy od k a te d r a l n e g o nie ty l k o z p o w o d u m n ie js z y c h w y m ia r ó w wieży, a l e i za p e w n e ze w z glę du na h ie r a r c h i ę ś w ią ty n i, za ch o w a ł się do dziś w p ie rw o tn e j form ie, w y m ien io n o j e d n a k m a te r ia ł k o n s t r u k c y j n y . H e łm o w ysokości 26 m, m ierz o n ej od poziom u t a r a su otoczonego k a m ie n n ą b a l u s t r a d ą do gałki zw ie ńcze nia , założony jest na p lan ie k w a d r a t u , p rz ech o d z ące g o w yż ej w ośm iobok, i zw ie ń czo n y o z d o b n y m k r z y ż e m z k o g u tk ie m . W e d łu g p e r g a m in o w e g o d o k u m e n t u z 1809 r. zn a le zio nego w gałce zw ieńczenia 17 g o ty ck i h e łm został z b u d o w a n y w o k re sie od lu teg o do m a ja 1484 r. p rz ez cieślę S te fa n a z Miśni. Całość h e ł m u p o k r y t a b yła b la c h ą o ł o w ia n ą 1S, k t ó r ą z e r w a n o ,я „... c u i u s oper a d e m o l i a t u r et r e p a r e t u r f a s t i g i u m t ur r i s S. J o h a n n i s m i n a n s r u i n a m. , 2 ’ — n o t a t k a z dn. 4 c z e r w c a 1535 r. w A k t a c h K a p i t u ł y W ro c ł a w s k i e j w A r c h i w u m D ie c e z j a ln y m , S ygn, I I I b. 2. 17 L. B u r g e m e i s t e r , Die K u n s t d e n k m ä l e r d er S t a d t B r e sla u , t. I, B r e s l a u 1930, ss. 180, 187. 18 A r c h it e c tu r a ..., o.e. — p o d d a t ą 1484: i s t das b l e y e r n e Dach a u f des H. K r e u z e s K i r c h t u r m g e m a c h t w o r d e n . * .»*, '?ь — qgJl .ÉŸS ' ' ' ; • №'*1, "..wr- w.-V •
A П
6. l l e l m y w i e ż k o ś c i o łó w d r e w n i a n y c h ; Л — w K o m o r o w i c a c h , В — w M i ę d z y r z e c z u , pow. B i e l s k o - B i a ł a
6. S p i r e s on t o w e r s of t i m b e r - c o n s t r u c t e d c h u rc h e s : Л — K o m o r o w i c e , В — M i ę d z y r z e c z , B i e l s k o - B i a ł a d is tr i c t
d o p ie r o w czasie r e m o n t u w 1672 r. W y m ie n io no w t e d y większość (?) n a d w ą tlo n e j już k o n s t r u k c j i i p o k r y t o n a now o b la c h ą m ie d z ia n ą o ra z pozłocono gałkę z krz y żem . P o m im o t a k zn a c z n e g o z a k re su ro b ó t t r u d n o prz ypuszcz ać o e w e n t u a l n e j z m ia n ie f o r m y h e łm u . N i e w ą t p liw ie poza zw ie ń c z e n ie m pozostała ona bez z m ian . N ie w ie lk ie p ra c e re m o n t o w e w l a ta c h 1723, 1809 i 1843 d o ty c z y ły zw ie ńcze nia ora z n a p r a w y p o k ry c ia i nie w p ł y n ę ł y na z m ia n ę w y g l ą d u h ełm u .
N a o b u w ie ż a c h p a ra fia ln e g o k o ś c i o ł a S w . M a g d a l e n y p o w s ta ły w 1481 r.19 d w a i d e n t y c z n e h e ł m y o s tro s łu p o w e o n ie w ie lk ie j s to
19 Ib id em — pod datą 1481: sin d die K n ö p f e a u f
S. M a r ia M a g d a l e n a T h u r m g e s e t z t w o r d e n . (D ane w g
s u n k o w o wysokości, lecz u ro z m a ic o n e j i b o g a te j sylw etce. B y ły to ośm ioboczne o s tro s łu p y z c z te re m a w ież y czk a m i w n a r o ż a c h z m n ie j s z y mi, ró w n ie ż o stro słu p o w y m i, h ełm am i. Całość p o k r y w a ł a b la c h a ołow iana. W p r a w d z i e n a r y s u n k u S c h e d la w idoczne są k r ó t k i e k a le n ic e na obu h e łm a c h , je d n a k ż e n a r y s u n k u W e y n e r a z 1562 r. p r z e d s t a w i o n y jest w y r a ź n y ostro słu p . Ta w e r s j a w y d a je się b a r d z ie j p ra w d o p o d o b n a . B r a k d a n y c h o w ysokości t y c h h e łm ó w p o z w a la je d y n i e na p o ś re d n ie p r ó b y jej o d tw o rz e n ia . U z y sk a n a w t e n sposób w y so k o ść ok. 26 m p r z y d u ż y c h w y m i a r a c h wież (o d p o w ia d a ją c y c h k a t e d r a l n y m ) nie jest i m p o n u ją c a , lecz w r a z z ca łością w ież ycze k n a r o ż n y c h tw o rz y ła m o n u
-d oku m en tu zn alezion ego w 1564 r. w gałce szczytow ej g o ty ck ieg o hełm u p ółnocnej w ieży).
m e n t a l n ą całość, p r z y p o m i n a ją c ą odległą a n a logię k r a k o w s k ą l u b p r a s k ą -°.
O b j a w y n ie d o s t a t e c z n e j w y t r z y m a ło ś c i n i e k t ó r y c h h e łm ó w o s tro s łu p o w y c h , s k u t k i w i c h u r z 1515 r. i 1522 r., podczas k t ó r y c h z e r w a n e zo s t a ły p ł a t y p o k r y c i a i n a stą p iło z a w a le n ie się h e ł m u n a w ie ż y kościoła Św. Elżbiety, skło n iły do ro z b ió r k i o b u o m ó w io n y c h h e łm ó w w 1533 r. i w z n ie s ie n ia re n e s a n s o w y c h , u k o ń c z o n y c h w 1565 r. K o ś c i ó ł Ś w . E l ż b i e t y o t r z y m a ł n a s w e j je d y n e j w ież y h e łm o w y so k o ś c i p r z e w y ż s z a ją c e j w s z y s tk ie pod o b n e f o r m y na Ś lą s k u . Z b u d o w a n y z o s t a ł 21 w la t a c h 1482— 1486 w p o s ta c i w y so k ie g o na p o d s ta w ie ośm io b o czn e j o s t r o słupa, d w u k o n d y g n a c jo w e g o , z p i ę t r e m - g a l e r i ą w g ó rn e j części. L iczył 59,28 m b ez k r z y ż a (do p o d s ta w y gałki) i 67,93 m do w i e r z c h o ł k a k r z y ża, m ierz ąc od poziom u t a r a s u w ież y o to czo n e
-20 H ełm y tego typ u w y stę p o w a ły dość liczn ie na Ś lą sku, np. w za ch o w a n y m k ościele w K om orow icaeh, pow . B ie lsk o -B ia ła , p raw d op od obn ie z X V w. Istn ieją też w zm ia n k i np. o p iętn a sto w ieczn y m k o ściele w S tu d zion ce ( n ie zach ow an ym ), w którym : C a m p a n i l e
l i g n e u m , i u n c t u m ecclesia e, p e r m o d u m tu r r i s e r e c t u m
c u m 4 t u r r ic u l is p a r v i s in c o r n i b u s e t c u m q u i n t a tu r r i c u l a in m e d i o oraz podobne w zm ia n k i o in n y ch
kościołach w pobliżu P szczyn y. J. J u n g n i t z, V i s i t a
ti o n s b e r i c h te d er Diocese B r e s l a u , II, B resla u 1902,
ss. 426, 430, 432. 21 L. B u r g e m e i s t e r , o.e., t. II, ss. 75— 78. 7. W r o c la w , kościół S w . E l ż b i e t y ; A — ś r e d n i o w i e c z n y h e ł m w i e ż y w e d łu g s z t y c h u z X V I I I w., o p r a c o w a n e g o n a p o d s t a w i e s t a r s z y c h p r z e k a z ó w , В — k o n s t r u k c j a h e ł m u r e n e s a n s o w e g o 7. W r o c ł a w , St. E li z a b e th C h u r c h ; A — m e d i e v a l sp ire, a f t e r th e e i g h t e e n t h - c e n t u r y e tc h i n g based on o ld e r il lu s tr a t io n s , В — c o n s t r u c t i o n of t h e R e n a i s sa n c e sp ire
8. W r o c l a w , kościół S w . M a cieja z h e ł m e m w i e ż y ; s t a n p r z e d z n i s z c z e n i e m w 1945 r. 8. W r o c ł a w , St. M a t t h e w C h u r c h w i t h its t o w e r c o v e r e d w i t h a s p ire in s t a te p rio r to d e s t r u c t i o n i n 1945 go k a m i e n n ą b a l u s t r a d ą " . P o k r y t y b l a c h ą oło w i a n ą ozdobiony b ył w s p o m n i a n y m już p ię- t r e m - g a l e r i ą o b o g a ty m d e t a l u oraz w id o cz n y m i w ą s k i m i ż e b ra m i w n a ro ż a c h ośm ioboku i zło c o n y m zw ie ńcze nie m . T a k p r z e d s t a w i a j ą n i e liczne p r z e k a z y ik o n o g ra fic z n e tę n a jw y ż s z ą b u d o w l ę w mieście, liczącą p ie r w o tn i e 130,48 m w y s o k o śc i od pozio m u t e r e n u do w ie r z c h o łk a k rz y ż a . W to k u k tó re g o ś z c z ęsty ch re m o n tó w , b la c h ę o ło w ian ą za stą p io n o m iedzianą , p o d o b n ie j a k n a in n y c h hełm ac h .
Ta i m p o n u j ą c a w ysokością k o n s t r u k c j a ró w n ie ż nie b y ł a z b y t t rw a ła . J u ż po k ilk u d z ie się c iu l a t a c h is tn ie n ia z n a jd o w a ła się w t a k zły m s t a nie, że prz ezna czono 300 flo re n ó w na jej r o z
biórkę. J e d n a k ż e w i c h u r a sza lejąca w iec zo re m 24 lu te g o 1529 r. zwaliła hełm , p r z e ł a m u j ą c go poniżej p ołow y wysokości.
N o w y h e łm — re n e s a n s o w y w zniesiono w l a ta c h 1534— 1535 jako je d e n z p ie rw s z y c h w e W rocław iu, lecz był on już zna cznie niższy. Z a c h o w a n y do dziś m ie rz y od poziom u t e r e n u do w ie rz c h o łk a k rz y ża 86,40 m.
W s p o m n ia n e p rz e k a z y ikonograficzne, w z m i a n ki i d o k ła d n e d a n e o w ysokości p o z w a la ją n a s tu d ia ln e o d tw o rz e n ie s y l w e t y h e łm u g o t y c k ie go, n ie z b ę d n e do p o ró w n a ń z p o z o sta ły m i h e ł m a m i wież w mieście.
O s ta t n i z h e łm ó w w ieżow ych, h e łm p r z y к o- ś c i e l e Ś w . M a c i e j a w z n ie sio n y został n a jp ra w d o p o d o b n ie j ró w n ie ż w koń cu X V w., b yć może w 1487 r., na co m oże w s k a z y w a ć d a ta u k o ń c z e n ia b u d o w y wieży, u m ieszc zona na z w o rn ik u w s k le p ie n iu 23.
B y ł to h e łm o strosłupow y, założony na ośm io - b o c z n y m ta ra s ie w ież y otoczonym b a l u s t r a d ą , p o k r y t y p ra w d o p o d o b n ie łu p k ie m . Z ro z m ia ró w w ie ż y w y n ik a , że nie m ógł on być w ysoki, a z z a c h o w a n y c h zdjęć fo to g ra fic z n y c h i p o m ia r ó w dolnej g o tyckiej części oraz k ą t a n a c h y le n ia ścian m ożna określić w ysokość n a 25 m. P o d o b n ie ja k inne, p ra w d o p o d o b n ie i on u leg ł p r z e ła m a n i u w g ó rn e j połow ie w y s o k o ści. W czasie o d b u d o w y (podobnie j a k w k o ściele Św. W ojciecha) pozostaw iono o calałą g o ty c k ą część, a szczyt za stąpiono w 1662 r. p a r ą b a r o k o w y c h kopułek. W te j form ie, p o k r y t y b la c h ą m ie d z ia n ą p r z e t r w a ł do 1945 r. W k o ś c i e l e S w . B e r n a r d y n a w ieża w z n ie sio n a ok. 1466 r. zw ieńczona b y ła n i e w y sokim (7,5 m), m u r o w a n y m h e ł m e m o s tro s łu p o w y m . F o rm a tego h e łm u , z k re n e l a ż e m za m ia s t b a lu s tra d y , n a w ią z u je do z n a jd u ją c e j się w b e z p o śre d n im sąsied z tw ie a r c h i t e k t u r y o b ro n n e j. H e łm ten, r e s t a u r o w a n y w X V II w., został u z u p e łn io n y i o d r e s ta u r o w a n y w 1963 r. pod k i e r u n k i e m a u t o r a a r t y k u ł u . H e łm y wież k o ś c i o ł a N P M a r i i ,,na P i a s k u ” i k o ś c i o ł a Ś w. B a r b a r y r e p r e z e n tu j ą inne formy, n ie is to tn e dla n in ie jsz y c h rozw ażań.
W t y m k r ó t k i m p rz eg ląd zie a r c h i t e k t u r y g o ty c k ich h e łm ó w wież w ro c ła w s k ic h u w id ac zn ia się ty p o w o ść s to s o w a n y c h fo rm ośmiobocznego ostrosłupa. Zależnie od p la n u w ież y mógł on m ieć p o d s ta w ę k w a d r a t o w ą prz e c h o d z ą c ą w ośm iobok lu b ośm ioboczną o raz j e d n ą lub dw ie
22 A r c h it e c tu r a ... o.e., — pod datą 1529: d e n 24 Febr.
z u N a c h t i s t d er T h u r m b e y S. E li z a b e th K i r c h e e i n g e fa l le n , n a c h d e m er 47 J a h r e g e s t a n d e n ; seine H o h e is t g e w e s e n das G e m ä u e r 108 E lle n d ie S p i t z e so von H o l z 104 E llen die S p i l l e 11 E ll e n d a s G re n ze 4 E llen t h u t 227 E llen 402 C e n t n e r 79 C e n tn e r 481 C e n tn e r
Ł okieć w rocław sk i ( B r e s la u e r Elle) = 0,57 m
23 L. B u r g e m e i s t e r , o.e.. t. III. s. 44.
Das K u p f e r h a t g e w o g e n d a s B l e y
k o n d y g n a c je , w zależności od w ysokości k o n s tr u k c ji, p rz ed zielo n e p i ę t r e m - g a l e r i ą . K ą t n a c h y le n ia ścian h e łm ó w w a h a ł się od 82 do 86°, a d r e w n i a n a k o n s t r u k c j a sięgała n a 1— 2 k o n d y g n a c je poniżej g z y m s u w ie ż y i często po w ią z a n a b yła z k o n s t r u k c j ą z a w iesze n ia d zw o nów. D uża s tro m iz n a ścian h e łm ó w o ra z za g ęszczenie k o n s t r u k c j i ich w ię ź b y d o p r o w a d z a ły do c a łk o w ite g o p r a w i e w y p e łn i e n i a p r z e k r o j u w szc z y to w y c h p a r ti a c h w ięź by. Te e f e k t o w n e h e ł m y o o g ro m n e j s to s u n k o w o w ysokości (25— 60 m) są k o ń c o w y m e ta p e m a r c h i t e k t u r y p ó ź n o g o ty ck ie j i w y k a z u j ą p rz e r o s t f o r m y n a d ó w c z e s n y m i m o żliw ościam i k o n s t r u k c y j n y m i i m a te r ia ło w y m i. Z e s ta w ie n ie p rz e k a z ó w i r e k o n s t r u k c j a s y l w e t y wież w ro c ła w s k ic h w y k a z a ł y ich i m p o n u ją c ą w ysokość i śm iałość a r c h i t e k t u r y , nie d o c e n ia n ą na ogół w doty ch cz aso w e j li te r a t u r z e . L. B u r g e m e i s t e r p rzypuszczał, że w y so k o ść h e ł m u w ież y kościoła
Sw.
W ojciecha o k re ś lo n a prz ez A d a m a L o h n a n a 47 i Vł łokcia i 1 cal, o d p o w ia d a ją c a 27 m, jest niem o żliw a i ch y b a d o ty c z y „ s t ó p ”, a nie „ło k ci” , co w y n o s iło b y t y l ko 14,5 m 24. N ik t ró w n ie ż nie p r z e a n a liz o w a ł i nie docenił w ysokości h e łm u w ie ż y kościołaSw.
Elżbiety. D a n e w ysokościow e z a w a r t e w e 2J Ibidem , t. II, s. 217. \0i —I 9. P r z y k ł a d k o n s t r u k c j i h e ł m u g o t y c k i e g o 9. A n e x a m p l e of G o th ic sp ire c o n s t r u c ti o n 10. F o r m y o s t r o s ł u p o w y c h h e ł m ó w g o t y c k i c h (oprać, auto r) 10. P y r a m i d a l s h a p e s of G o th ic spires211
11. S t ï i d i u m r e k o n s t r u k c j i z a c h o d n i e j ele ivacji k a t e d r y w r o c ł a w s k i e j ; s t a n z ok. p o ł o w y X V w. (oprać, auto r) 11. A r e c o n s tr u c t io n s t u d y o f t h e w e s t e r n fa ç a d e of W r o c ł a w C a th e d r a l in it s s t a te f r o m m i d - f i f t e e n t h c e n t u r y 12. S t u d i u m r e k o n s t r u k c j i r e n e s a n s o w e g o h e ł m u w i e ż y k a t e d r y w r o c ł a w s k i e j (oprać, a u to r ) 12. A r e c o n s tr u c t io n s t u d y of t h e R e n a is s a n c e spire c o v e rin g th e t o w e r of W r o c ł a w C a th e d r a l
30 T
20
0w z m i a n k a c h i opisach ź r ó d ło w y c h u w a żan o z r e g u ły za p rz e s a d z o n e i n a ogół za niż ano je p rz y ro z w a ż a n ia c h i a n a liz ie a r c h ite k to n ic z n e j. 0 m a n k a m e n ta c h k o n s t r u k c j i t y c h h e łm ó w św ia d c z y f a k t p r a w i e c a łk o w ite g o zniszczenia n a j w s p a n ia l s z y c h o b ie k tó w w ciągu 47— 124 lat od c h w ili ich p o w stan ia. N a le ży dodać, że w ty m czasie u le g a ły one lic z n y m re m o n t o m i w y m i a n o m o ło w ia n y c h p o k r y ć n a lżejsze — m ie dziane. T e w y s o k ie k o n s t r u k c j e , n a r a ż o n e na dz ia ła n ie w i a t r u i w y n i k a j ą c e s tą d ugięcia, u le g a ły zniszczeniu na złączach b elek i z ł a m a n iu ich — n ie w ie lk ie g o w s t o s u n k u do w y s o kości — p rz e k ro ju . T a k i w y p a d e k m iał m iejsce w kościele Św. E lż b ie ty i w kościele Św. W o j ciecha, a n i e w ą tp l i w ie też w k a t e d r z e i k o ściele
Sw.
M acieja. I n n e h e ł m y z o stały ro z e b r a n e z o b a w y p rz e d z a w a l e n i e m lu b spłonęły. J e d y n y z a c h o w a n y h e ł m na kościele Św. K r z y ża p r z e t r w a ł dzięki w y m i a n i e i w z m o c n ie n iu k o n s t r u k c j i . D ośw iad c zen ia z w y trz y m a ło ś c i h e łm ó w g o ty c k ic h u w z g lę d n io n e zostały w k o n s t r u k c j i n o w y c h zw ie ńcze ń re n e s a n so w y c h . P ie r w s z y z nich, h e łm na w ież y kościoła Św. E lżbiety, został znacznie obniżony, zy sk a ł sze roką, m o c n ą p o d sta w ę zw ie ń c z o n ą le k k ą k o p u łą oraz l a t a r n ią i b y ł ju ż b a r d z ie j o d p o r n y na p o d m u c h y w i a t r u i z ła m a n ia . P o d o b n ie było w w y p a d k u h e łm ó w wież k a t e d r y , R atusza 1 in n y c h . U w id a c z n ia ły się w n ich nie ty lk o n o w e f o r m y a rc h ite k to n ic z n e , lecz i n o w y etap w ro z w o ju m y śli k o n s t r u k c y j n e j . 13. E le w a c ja z a c h o d n ia k a t e d r y w r o c ł a w s k i e j ; s t a n p r z e d r e s ta u r a c j ą z lat 1373— 1875 13. T h e w e s t e r n fa ç a d e of W r o c ł a w C a th e d r a l i n its s t a t e p rior to r e s to ra tio n in 1873 — 1875 C e le m niniejszego s t u d i u m jest p ró b a w y j a ś n i e nia i w y k o n a n ia szkicow ej choćby r e k o n s t r u k c j i f o r m a r c h i t e k t o n ic z n y c h h e łm u p ó łnocnej w ie ż y k a t e d r y na tle ó w c zesn y ch h ełm ó w wież w r o c ła w sk ic h . O d tw o rz o n y na p o d sta w ie o m ó w io n y c h m a t e r ia łó w h e łm w ież y k a t e d r y r e p r e z e n t u j e f o r m y a r c h i t e k t o n ic z n e n a ogół z n a n e i szczególnie ro z p o w szec h n io n e na Ś lą sk u . W ś r ó d ś re d n io w ie c z n y c h h ełm ó w w ież w r o c ła w s k ic h b y ł on n ie w ą tp liw ie p ie rw s z y m p o d w z g lę d e m w ysokości i okazałości po h e łm ie k o ściołaSw.
Elżbiety. M im o b r a k u d o k ł a d n y c h d a n y c h d o ty c z ą c y c h d e t a lu g a le r ii- p ię tr a i z w ie ń c z e n ia szc zy tu u k a z a n a fo rm a n ie b u d z i w ię k s z y c h w ątpliw ości. W y m i a r y p o d s ta w y o d p o w i a d a j ą r o z m ia ro m w n ę tr z a w ieży i t w o r z ą r z u t k w a d r a t u . W nim , na p ó łtorej k o n d y g n a cji poniżej g z y m su sięgała d re w n i a n a k o n s t r u k cja, p o d t r z y m u j ą c a w ła śc iw ą budowlę. W y so kość h e łm u , ja k już w spo m n ian o , m ieściła się w p rz e d z ia le od 26 do 59 m od poziom u t a r a s u w ie ż y do gałk i zw ieńczenia. K ą t n a c h y le n i a 14. K a t e d r a w r o c ł a w s k a , p r o j e k t r e k o n s t r u k c j i h e ł m ó w w i e ż o p r a c o w a n y p r z e z a r c h i t e k t a E w a ld a v o n R e c h e n b e r g a w 1907 r. 14. W r o c ł a w C a th ed ra l, a d e s i g n fo r r e s to r a t io n o f t o w e r s p ire s p r e p a r e d b y a r c h i te c t E w a ld v o n R e c h e n berg in 1907p ołaci (82— 86°), ja k i istn ia ł w in n y c h w r o c ła w s k ic h h e łm a c h g o ty c k ic h z a c h o w a n y c h (k o ściół Św. K rzyża), z n a n y c h z p o m ia ró w (kościół Św. W o jc ie c h a i Św. Macieja) lub w y l ic z o n y c h z d a n y c h a r c h i w a l n y c h (kościół Św. E l ż b ie ty i Ś w . W ojciecha), w y z n a c z y ł w ysokość 39— 40 m.
W ą tp liw o śc i m oże je d y n ie budzić u s y t u o w a n ie g a le r ii- p ię tr a (w połowie wysokości, niżej lu b w yżej?), a prz ez to t a k ż e je j ro z m ia ry . D r u g o r z ę d n e znaczenie m a tu d e ta l galerii i z w ie ń czenia. W iad o m o bow iem , że ga le ria ozdobiona b y ł a o śm io m a złoconym i k u lam i, a p o n a d zło c o n ą g a łk ą zw ie ń cze n ia t k w i ł ozdobny k u t y krz y ż. P r z y k ł a d podobnej g a le r i i- p ię tr a nie z a
ch o w ał się na Ś ląsku, a zdjęcie fo to g ra fic z n e podobnego, nie istn ie ją ceg o już h e ł m u n a w ież y R a tu s z a w Nysie, u k a z u je nieco p ro s ts z e ro z wiązanie, częściowo ty lk o p r z y d a t n e p r z y ro z w a ż a n iu h e łm u k a t e d r y w ro c ła w s k ie j.
H e łm w ież y k a t e d r a l n e j uległ zniszczeniu już w 1540 r., je d n a k p rz e d s ta w io n a w y ż e j r e k o n s t r u k c j a d a j e o b ra z d o k ła d n ie js z y od zn a n eg o o b ra z u h e łm ó w re n e sa n so w y c h , zniszczonych do p iero w 1759 r. Istn ie n ie w ie lu s z ty c h ó w i obrazów, p r z e d s ta w i a j ą c y c h h e ł m y r e n e s a n s o we, nie u ł a tw i a b o w iem u s ta le n ia ich w ysokości i p roporcji. W y n ik a to m.in. z b o g a c tw a detali: gzym sów , k o pułek, p rz ezro czy itp. F a k t te n prz e są d z ił o k i e r u n k u stu d ió w i p r o j e k t ó w r e
js. K a t e d r a w r o c ła w s k a , h e ł m y w i e ż z r e a liz o w a n e w la ta ch 1912— 1922 w e d łu g p r o j e k t u a r c h i t e k t a Hug o H a r tu n g a 15. W r o c ł a w C ath edral, t h e t o w e r sp i r e s erected in 1912 — 1922 a f t e r a design b y a r c h i te c t H u g o H a rtu n g
16. W r o c la w , O s t r ó w T u m s k i , h e ł m y w i e ż k o l e g i a t y S w . K r z y ż a i k a t e d r y ; s t a n p r z e d z n i s z c z e n i e m
w 1945 r.
16. W r o c ła w , O s t r ó w T u m s k i (Collegia te I s l a n d ) ; spires on t o w e r s of th e H o ly C ro ss C o ll e g ia t e a n d C a th e d r a l in t h e i r s t a te p rio r to d e s t r u c t i o n in 1945
k o n s t r u k c j i h e łm ó w k a t e d r y po zniszczeniu w 1759 г., a p rz e d e w s z y s t k i m od k ońca X I X w .23 S tu d i a te sta ły się znów a k t u a l n e po zniszcze n ia c h w o je n n y c h 1945 r.
P ro s te , cz te ro sp ad o w e, p o k r y t e b la c h ą m ie d z ia n ą d a c h y wież w z n ie sio n e w czasie o d b u d o w y t r w a j ą c e j do 1784 r. z a c h o w a ły się aż do p o c z ą tk ó w X X w. C arl Liidecke, k i e r u j ą c y r e s t a u r a c j ą w n ę t r z a i elew acji z a c h o d n ie j w la ta c h 1873— 1875, nie p o ru sz a ł jeszcze p r o b l e m u h e ł m ów. To z a g a d n ie n ie zostało p o d ję te d opiero w p r z y g o to w a n i a c h do d a ls z y c h p ra c r e s t a u r a - to rs k ic h , ro z p o czę ty c h w p o c z ą tk a c h X X w. pod k i e r u n k i e m a r c h i t e k t a k u r i i w ro c ła w s k ie j, J ó z e fa Ebersa. P r o g r a m p r a c r e s t a u r a t o r s k i c h s f o r m u ł o w a ł w t e d y a r c h i t e k t F e lix H e n ry . P o s t u l o w a ł on m.in. k oniecz ność o d b u d o w y g o t y c k ie g o h e ł m u w ie ż y pó łn o cn ej, m ia ł j e d n a k z a str z e ż e n ia co do w i a r y g o d n o ś c i r y s u n k u S ch e d la . P oza t y m sądził, że n a w ież y p o łu d n io w e j n ie m ożna um ieszczać i d e n ty c z n e g o h e łm u g otyckiego, gdyż b y ło b y to a n a c h ro n iz m e m . W y p o w ia d a ł się też za p r z e b u d o w ą i r e s t a u r a c j ą p se u d o g o ty c k ie g o sz c z y tu zachodniego. O p r a c o w a n y w 1905 r. p rz ez a r c h i t e k t a J. E b e r sa p r o j e k t r e s t a u r a c ji e le w a c ji zachodniej w ra z z w ie ż a m i w d u c h u n ie n a jle p s z e g o p seu d o - g o t y k u p rz e k ra c z a ł r a m y w s p o m n ia n e g o p r o g r a m u . P r z e w i d y w a ł on u z u p e łn ie n ie k a m ie - n i a r k i w ież y północnej i c a łk o w it e u p o d o b n ie n ie d o niej ró w n ie ż w ie ż y p o łu d n io w e j oraz „ o z d o b ie n ie ” k a m i e n i a r k ą e le w a c ji i szczytu. P a r a id e n t y c z n y c h h e łm ó w o w y s o k o ści 32,70 m
25 W. S c h u l t e, G e s c h ic h t e d e s B r e s l a u e r D o m e s u n d
S e i n e W i e d e r h e r s t e l l u n g , B resla u 1907, ss. 43—64.
(do poziom u g ałki zw ieńczenia) w p ostaci d w u - k o n d y g n a c jo w y c h o s tro s łu p ó w z p i ę t r e m - g a l e rią, p rz e ła d o w a n a p s e u d o g o ty c k ą d e k o r a c ją , nie w y k a z y w a ła p r a w i d ło w y c h p ro p o rc ji. P r o j e k t te n nie u z y sk a ł a p r o b a ty , j a k k o l w ie k p e w n e jego szczegóły (u p o d o b n ien ie obu wież) zo s ta ły później zrealizow ane.
Z n a c z n ie w ięk sz e w a lo r y m ia ł o p r a c o w a n y w 1907 r. p r o j e k t a r c h it e k t a E w a ld a von R e c h e n -17. S c h e m a t z a c h o d n i e j ele w a c j i; Л — k a t e d r y w r o c ł a w s k i e j , В — k a t e d r y N o tr e D a m e w P a r y ż u (oprać, autor) 17. T h e s c h e m a t i s e d d r a w i n g of w e s t e r n f a ç a d e s : Л — W r o c ł a w C a th e d ra l, В — N o tr e D a m e , P a ris
18. S t u d i u m r e k o n s t r u k c j i s y l w e t y w i e ż O str o w i a T u m s k i e g o we 'W rocła wiu (oprać, auto r) 18. R e c o n s t r u c t i o n s t u d y oj s i l h o u e t t e s oj to w e r s on O s t r ó w T u m s k i (Collegia te Isla nd), W r o c ła w
berga, p o z b a w io n y j a s k r a w y c h cech p s eu d o - g o ty k u i n a d m i e r n e j dek o racji. P o zo staw iał w ieżę p o łu d n i o w ą w s ta n ie d o ty c h c z a s o w y m i p r z e w i d y w a ł ty lk o p r z e b u d o w ę elew acji za cho d n iej. P r o j e k t p a r y id e n ty c z n y c h h e łm ó w nie w ie le o d b ieg ał od o b ra zu u z y s k a n e g o w n i n ie j s z y m s t u d i u m . B y ły to ośm ioboczne o s tro s ł u p y n a p o d s ta w ie k w a d r a t o w e j , z g a le r ią -p ię - t r e m w d o ln e j połow ie wysokości. J e d y n y m b łę d e m je st z b y t m a ła w ysokość hełm ów , p r a
-19. W i e ż e z a c h o d n i e k a t e d r y w r o c ł a w s k i e j ; s t a n z 1974 r. (jot. Л. H a w a ł e j)
19. T h e w e s t e r n t o w e r s o j W r o c ł a w C a th e d r a l in th e i r s t a t e in 1974
w ie id e n ty c z n a z w ysokością w prop o z y cji J. Ebersa. V on R e c h e n b e rg z i n t e r p r e t o w a ł r y su n e k S ch ed la w sposób b a r d z ie j w n i k l i w y i n a u k o w y , niż to zrobił Ebers. P r z e p r o w a d z i ł on p o ró w n a n ie r y s u n k u S c h e d la z i n n y m i, od n oszą cym i się do t y c h s a m y c h o b ie k tó w , np. z r y s u n k i e m h e łm u kościoła Św. E lż b ie ty we W rocław iu, h e łm u R a tu sz a w N ysie, kościoła Św. K rz y ż a o r a z fo rm ą h e łm ó w is tn ie ją c y c h np. w kościele Sw. S e b a ld a lu b Św. W a w r z y ń c a w N o ry m b e rd z e . Dało to d o b re r e z u l t a t y i pozw o liło na u z y s k a n ie dużego sto p n ia p ra w d o p o d o b ie ń stw a w o d c z y ta n iu tego p r z e k a z u 26. P r o j e k t von R e c h e n b e rg a o b e jm o w a ł je d n a k całość a r c h i t e k t u r y z e w n ę trz n e j k a t e d r y oraz w p r o w a d zał w iele z b ę d n y c h i nie u z a s a d n io n y c h zm ian, k t ó r e o bniżały jego w a rto ś ć po m im o w s p o m n i a n y c h już w a lo r ó w ro z w ią z a n ia e le w a cji zachodniej. T en p r o j e k t ró w n ie ż nie u z y sk a ł a p r o b a ty .
P r a c e r e s t a u r a c y j n e pod k i e r u n k i e m a r c h i te k ta J . E b ersa rozpoczęto p r z y w ież ach w 1908 r. od u z u p e łn ia n ia i w y m i a n y k a m i e n i a r k i w ież y północnej, zniszczonej po w a żn ie w 1759 r. W y k o n a n o je dość p o p ra w n ie , ja k w y k a z u j e po r ó w n a n i e ze zd ję c ie m fo to g ra fic z n y m s p rz e d
1908 r., z w y j ą t k i e m w ielk ieg o o k n a i z a p r o j e k t o w a n y c h później rz eźb f ig u r a ln y c h w niszach p r z y p ó r oraz rz y g u lc ó w o fa n ta s ty c z n y c h f o r m ach. P o d o b n ą k a m i e n i a r k ą z a m ie rz a n o ta k ż e p o k r y ć sze snastow iecz ną, g ó r n ą część w ieży po łu d niow ej.
K o l e j n y p r o j e k t elew acji z a ch o d n iej w ra z z h e ł m a m i wież, o p r a c o w a n y w 1911 r. prz ez prof. H ugo H a r tu n g a , został p rz y ję ty . P r z e w i d y w a ł on r e s t a u r a c j e i u je d n o lic e n ie d e k o r a c ji k a m i e n ia rs k ie j obu wież oraz p rz e b u d o w ę elew acji zach o d n iej z w i e l k i m o knem , galerią p r z y szczycie i dość fa n ta s ty c z n ą a r c h i t e k t u r ą s a m e go szczytu. P o d s ta w ę p ro je k to w ą dw óch i d e n t y c z n y c h h e łm ó w w ież sta n o w ił w idok S c h e d la
i z a p ew n e u p r z e d n i e o p ra c o w a n ie E b e r s a i von R ech e n b erg a . H e łm y te — znacznie o b niżone w s to s u n k u do p o p rz e d n ic h — m i a ł y w ysokość 20 m i w zw ią zku z t y m została z d e fo rm o w a n a f o r m a o strosłupa. B yły o n e ró w n ie ż niższe 0 6 m od h e ł m u w ież y kościoła Św. K rz y ż a . T en n ie u d a n y p r o j e k t doczekał się realizac ji w w y p a d k u w ie ż y p ó łnocnej w l a ta c h 1912— 1914 p o d n a d z o r e m a r t y s t y c z n y m H a r t u n g a . Po p r z e r w i e s p o w o d o w a n e j w o j n ą h e ł m w ież y p o łu d n io w e j i k a m i e n i a r k ę ukończono w l a ta c h 1920— 1922 pod k i e r u n k i e m J. Ebersa. W te j d r u g i e j fazie ro b ó t d o k o n a n o w ielu z m ian 1 u p ro s z cze ń w d e t a l u h e łm u , ty lk o w ogólnej s y lw e c ie po d o b n eg o do h e ł m u w ież y północnej. U proszczono też z a p r o j e k t o w a n ą już d e k o r a c ję k a m i e n i a r s k ą w ież y p o łu d n io w ej, r e z y g n u j ą c m.in. z b a l u s t r a d y i ta ra s u . T a różnica f o r m y h e łm ó w m iała z a p e w n e oznaczać, że h e ł m w ie ży p o łu d n io w e j n ie jes t r e k o n s t r u k c j ą f o r m y p ie rw o tn e j, a ty l k o n o w ą k o m p o z y c ją o fo r m a c h h isto ry c z n y c h , zgodnie ze w s p o m n i a n y m p r o g r a m e m a r c h i t e k t a J. H e n r y ’ego. Z a n i e c h a no też p r z e b u d o w y elew acji zachodniej. H e ł m y te u le g ły zniszczeniu w d z iała n ia ch w o j e n n y c h 1945 r.
W o bec nym , k o ń c o w y m eta p ie o d b u d o w y k a t e d ry , po k o n s e r w a c j i elew acji, p r z e d e w s z y s t k i m za chodniej, p r o b l e m h e łm ó w w ież s t a j e się znów a k t u a l n y . W s p ra w ie t e j w y p o w ia d a n e są ró ż n e p o g lą d y i opinie. O prócz r e k o n s t r u k cji f o r m h is to ry c z n y c h is t n ie ją su g e s tie p r z e w i d u j ą c e m ożliw ość z a p r o je k t o w a n i a f o r m w s p ó łcz esn y ch , a ta k ż e p o zostaw ie nia w ież bez h e łm ó w , z w ie ń c z o n y c h je d y n i e t a r a s e m z b a l u s t r a d ą . Z a p r o je k to w a n i e fo rm w s p ó łcz esn y ch j e st p r o b l e m e m n i e z w y k le t r u d n y m i sk o m p li k o w a n y m o ra z w y m a g a ło b y s ze rszych s tu d ió w i o d rę b n e g o om ów ienia, p rz e k ra c z a ją c e g o r a m y n iniejszego a r t y k u ł u . Ź ró d łe m sugestii pozosta w ie n ia wież bez h e ł m ó w b y ła an a lo g ia ze z n a n y c h k a t e d r f r a n c u s k i c h (m.in. N o tre D a m e w P a r y ż u ) oraz i n n e b a r d z ie j proz aiczne w zględy. B ra k w y o b ra ź n i, niezna jom ość z a g ad n ien ia
i m i n i m u m ja k ie g o k o lw ie k r y z y k a p r z y n a j niższych k o sztac h realizac ji — ró w n ie ż p o d y k to w a ły możliwość tak ie g o rozw iązania.
W y ja ś n ie n ia w y m a g a w s p o m n ia n a a n a lo g ia z k a t e d r a m i fra n c u sk im i. P o r ó w n a n i e s y l w e t y e le w a c ji za ch o d n ich k a te d r y w r o c ła w s k i e j i np. k a t e d r y N o t r e D a m e w P a r y ż u w y k a z u j e ich całkow icie o d m i e n n ą k o m p o z y c ję a r c h i t e k toniczną. P ó ź n o g o ty c k a sy lw e ta z a c h o d n ie j ele w a c ji k a t e d r y w ro c ław s k iej, z u s k o k owo w z n o sz ący m i się k o n d y g n a c ja m i wież, w y m a g a zako ń cze n ia w postaci hełm u , t a k j a k to m iało m ie jsc e w X V w. W p rz e c iw n y m w y p a d k u po zostanie o k aleczona i n ie k o m p le tn a . E w e n t u a l n a r e k o n s tr u k c j a f o r m h isto ry c z n y c h m o że w ięc u w z g lę d n ia ć ty lk o śre d n io w ie czn e f o r m y a r c h i tekto n iczn e . T e n k i e r u n e k d y k t u j ą z a ró w n o om ó w io n e już m ożliw ości o d tw o rz e n ia ty c h form , j a k i z m ia n y w a r c h i t e k t u r z e e le w a c ji z a istn ia łe w X IX i p o c z ą tk a c h X X w.
P s e u d o g o ty c k a a r c h i t e k t u r a p rz e d s io n k a oraz w ie ż y p o łu d n io w e j m oże być d o d a t k o w y m a r g u m e n t e m p rz eciw k o e w e n t u a l n y m r e n e s a n s o w y m zw ie ń cze n io m wież, a p r z e m a w i a j ą c y m za f o r m a m i śre d n io w ie czn y m i. R e k o n s t r u k cja h e ł m ó w g o ty c k ic h rów n ie ż b u d z i w ą t p l i wości, za w ie ra b o w ie m w iele n i e k o n s e k w e n c ji nie ty lk o w z a k re s ie w sp o m n ia n e g o już d e t a l u a rc h ite k to n ic z n e g o . G otycki h e ł m i s tn ia ł je d y n ie na w ie ż y północnej, a w o b e c n y m s t a nie p o trz e b n a jest p a r a hełm ów . B u d o w a h e ł m ó w b y ł a b y więc cz ym ś więcej niż r e k o n s t r u k cją, b y ła b y k o n t y n u a c j ą k o nce pcji ś r e d n i o w iecznej, p r z e r w a n e j na s k u te k p r z e m i a n s t y low ych; istn ie n ia tej konce p cji (z d u ż y m p r a w do p o d o b ie ń stw e m ) t v lk o się d o m y śla m y , a p r z e m i a n y s ty lo w e z a n ik a ły na s k u te k k o l e j n y c h w y d a r z e ń d ziejow yc h. Nie b y ł a b y to, j a k w i a dom o, p ie rw sz a p ra c a tego ro d z a ju w E u r o p i e i w iele o m ó w io n y ch tu w zględów p r z e m a w i a za jej podjęciem . d r E d m u n d M a ł a c h o w i c z I n s t y t u t H is t o rii A r c h i t e k t u r y , S z t u k i i T e c h n ik i P o l i t e c h n i k a W r o c ł a w s k a 20. W i d o k na W y s p ę P ia s k o w ą i O s t r ó w T u m s k i w e W r o c ła w iu . W głę bi w i d o c z n e są w ie ż e k a t e d r y . S t a n z 1974 r. (f o t. A. H a w a ł e j) 20. P a n o r a m ie v i e w o f W y s p a P i a s k o w a (S a n d I s la n d ) an d O s tr ó w T u m s k i (C ollegiate Is la n d ) in W r o cław . In th e b a c k g r o u n d v is ib l e are t h e C a th e d r a l t o w e r s in th e i r sta te in 1974
