Dawne ośrodki miejskie południowego Mazowsza prawobrzeżnego

(1)

Marian Benko

Dawne ośrodki miejskie

południowego Mazowsza

prawobrzeżnego

Ochrona Zabytków 9/4 (35), 205-234

1956

(2)

O C H R O N A Z A B Y T K Ó W

DAWNE OŚRODKI MIEJSKIE POŁUDNIOWEGO MAZOWSZA

PRAWOBRZEŻNEGO

M A R IA N B E N K O

P o łu d n io w o -w s c h o d n ia część M azo w sza, p o ło ż o n a m ię d z y W isłą i L iw c e m , w d o rz e c z u W ilgi, Ś w id ra , R z ą d z y i C z a rn e j s ta n o w iła w o k re s ie fe u d a liz m u p r a w o b rz e ż n ą część zie m i c z e rs k ie j i w a r s z a w s k ie j o ra z z ie m ię liw s k ą .

S p o śró d n a js ta r s z y c h , z id e n ty fik o w a n y c h ś la d ó w p o b y tu c z ło w ie k a n a ty m te r e n ie m o ż n a p r z e d e w s z y s tk im w y m ie n ić śla d y - e p ip a le o lity c z n e j k u l t u r y ś w id e r s k ie j. W s ta ry c h , ro z w ie w a n y c h p rz e z w i a t r w a r s t w a c h w y d m o w y c h (np. p o d Ś w i d r a m i W ie lk im i, G lin ia n k ą , T eire sław iem , J ę d r z e jn ik ie m , P o d ru d z ie m i w ie lu in . m iejsco w o ściam i), s p o ty k a s ię lic z n e n a r z ę d z ia k r z e m ie n n e — noże, ry lc e , d r a p a cze —■ c h a r a k te r y s ty c z n e d la te j k u lt u r y s c h y łk o w e g o p a le o litu , p o z o s ta w io n e tu p rz e z lu d k o c z u ją c y c h m y ś liw c ó w , k tó r z y m ie js c a p o b y tu w y b ie ra li c h ę tn ie n a su c h y c h w y d m a c h p ia s z c z y sty c h .

T e s a m e w y d m y k r y j ą z re s z tą ś la d y w ie lu p ó ź n ie js z y c h k u lt u r , ja k n p . n a r z ę d z ia m ik ro lity c z n e , n e o lity c z n ą c e r a m ik ę i in n e .

Ż y z n e m a d y rz e c z n e d o lin y W isły, ła tw ie js z e d o o p a n o w a n ia p r z y p o m o cy p r y m ity w n y c h n a rz ę d z i, ju ż b a rd z o w c z e śn ie s ta n o w iły p o d s ta w ę do o s a d n ic tw a z g o s p o d a rk ą o c h a r a k te r z e ro ln ic z o - h o d o w la n y m , n a b ie r a ją c e g o ce c h sta ło śc i w o k re s ie k u l t u r y łu ż y c k ie j.

W a ż n y m c z y n n ik ie m o s a d n ic z y m b y ły tu ró w n ie ż d o g o d n e w n ie k tó ry c h m i e j sc a c h w a r u n k i p r z e p r a w y p rz e z W isłę.

S ta r e g ro d z is k a n a to m ia s t, p o k tó r y c h z o s ta ły b ą d ź o b w a ło w a n ia z ie m n e (ja k n p . g ro d z isk o p o d M ro z a m i lu b w ie lk ie g ro d z is k o n a d L iw c e m ) b ą d ź też sa m e n a z w y (ja k n p . S ta r o g r ó d n a d Ś w id re m , W a lis k a i G ro d z is k o p o d L a to w ic z e m i in.) m ó w ią p ra w d o p o d o b n ie o o s a d n ic tw ie o k r e s u z a n ik a n ia o rg a n iz a c ji p le m ie n n e j o ra z s to p n io w e g o n a r a s t a n i a o rg a n iz a c ji p a ń s tw o w e j o u s tr o ju fe u d a ln y m . Z d y s lo k a c ji ty c h g ro d z is k w z d łu ż L iw c a , K o s tr z y n ia (d o p ły w L iw c a ) i g ó rn e g o Ś w id r a m o ż n a ró w n ie ż d o m n ie m y w a ć się ich ro li w k o r d o n ie o b ro n n y m w z d łu ż ó w c z e sn y c h w s c h o d n ic h g r a n ic M azo w sza.

O d k r y ta w o s ta tn ic h la t a c h o s a d a n a S t a r y m B ró d n ie , k tó r e j m ie s z k a ń c y z a j m o w a li się n ie ty lk o h o d o w lą i u p r a w ą ro li, lecz ró w n ie ż w y ta p ia n ie m ż e la z a z m ie js c o w y c h r u d d a rn io w y c h , b ro n io n a g ro d e m , j e s t p rz y k ła d e m w a ż n e g o o ś ro d k a p ro d u k c y jn e g o z o k re s u p o w s ta w a n ia p a ń s tw o w o ś c i p o ls k ie j (X — X I w .) *.

S ieć o sie d le ń c z a p o łu d n io w e g o M a z o w sz a p r a w o b rz e ż n e g o w o k re s ie fe u d a liz m u k r y s ta li z u je się i zag ęszcza sto s u n k o w o b. p ó źn o . W z ro s t sił w y tw ó rc z y c h w r a m a c h u s t r o j u fe u d a ln e g o , a z n im ro z w ó j p r o d u k c ji i w y m ia n y to w a ro w e j b y ł n a ty m p rz y g r a n ic z n y m , p o k ry ty m p u sz c z a m i te r e n ie p rz e z d łu ż s z y c z a s o p ó ź n io n y w s to

-1 E . S z w a n k o w s k i , W a rs z a w a . W yd. P .W .T ., W a rs z a w a 1952. U W A G I O G Ó L N E

(3)

m iasta pow stałe w okresie ^ feu dalizm u , które straciły

prawa m iejskie.

° m iasta pow stałe w okresie feu dalizm u o ludności p o  nad 10.000 m ieszkańców • m iasta pow stałe w okresie

feu dalizm u o ludności od 10.000 do 25.000 m ieszk. # m iasta pow stałe w okresie

feu dalizm u o lu d ności od 25.000 do 100.000 m ieszk. @ m iasta pow stałe w okresie

feu dalizm u o lu d ności p o  wyżej 100.000 m ieszk. ■ m iasta pow stałe w okresie

k ap italizm u o lu d n ości od 10.000 do 25.000 m ieszk. ® m iasta pow stałe w okresie

k ap italizm u o lu d ności po nad 25.000 m ieszk.

♦ m iasta w ytw orzone po 1945 r- o ludności od 10.000 do 25.000 m ieszk.

R yc. 204. R o zm ieszczen ie m ia s t n a o b sz a rz e M azo w sza h isto ry c z n e g o . O p r. a u to r a

-s u n k u do M azo w -sza Z a c h o d n ie g o . W ła śc iw ie poza te r e n a m i położonym i* w z d łu ż W isły d o p ie ro p ó ź n e śre d n io w ie c z e p rz y n o s i tu p rz y ś p ie s z e n ie p ro c e s u p o w s ta w a n ia o b o k p ie r w o tn y c h o sa d le ś n y c h c o ra z lic z n ie jsz y c h o sied li ro ln iczy ch .

R o z w ija się s to p n io w o w y m ia n a to w a ro w a — p rz e d e w sz y stk im w y m ia n a p r o d u k tó w ro ln y c h i le ś n y c h o ra z p ry m ity w n e g o rzem io sła.

P o w s ta ją — ju ż n ie ty lk o w o p a rc iu o W isłę i d o g o d n e p rz e p r a w y n a rz e c e — o sie d la ta rg o w e , w ś ró d k tó r y c h p rz y k ła d o w o w y m ie n ić m o żn a L a to w ic z (z n a n y ju ż o k o ło 1300 r.), M i ń s k 2, J a k u b ó w i sz e re g in n y c h z c h a ra k te ry s ty c z n y m i w rz e c io n o w a ty m i p la c a m i ta rg o w y m i. S p o śró d w y ż e j w y m ie n io n y c h M iń sk , p ie r w o tn ie w ie ś z w a n a n a pocz. X V w . M iń sk o lu b M ien sk o , p rz e n ie s io n y z o sta je w r. 1421 n a p r a w a m ie js k ie , L a to w ic z u z y s k u je p r a w a m ie js k ie w r. 1423, J a k u b ó w n a to m ia s t p o z o s ta w a ł za w sz e d u ż ą w s ią k o śc ie ln ą .

O sie d la ro ln ic z e lo k u ją się p rz e d e w s z y s tk im n a n a jż y ź n ie js z y c h g le b a c h o w ię k sz e j z a w a rto ś c i g lin y , u n ik a ją c o b sz a ró w p o d m o k ły c h lu b n i e u r o d z a j n y c h

p ia s k ó w , g d z ie p rz e z n a s tę p n e je s z c z e s tu le c ia b ę d z ie p a n o w a ć puszcza. N a w e t m a te r ia ły k a r to g r a f ic z n e z pocz. X IX w. (p rz e d e w s z y s tk im m a p a k w a te r m is tr z o s tw a W .P. K ró le s tw a K o n g re so w e g o ) u k a z u ją tu jeszcze d u że o b s z a r y le ś n e w y s tę p u ją c e p rz e d e w s z y s tk im w ła ś n ie n a te r e n a c h n a jm n ie j a tr a k c y jn y c h d la k u ltu r y ro ln e j, m in im a ln ie z a s ie d lo n y c h . W y s tę p u ją c e n a w y ż e j w y m ie n ia n e j m a p ie te r e n y u p ra w n e , k o n c e n tr u ją c e się w re jo n ie p o szczeg ó ln y ch o sie d li lu b ich zesp o łó w , p o k r y w a ją się n a ogół w sp osób d o ść d o k ła d n y z u k ła d e m n a jw a rto ś c io w s z y c h gleb.

W w y n ik u n a s ile n ia k o lo n iz a c ji w e w n ę trz n e j p o w a ż n e zm ia n y w z a g o s p o d a r o w a n iu te g o te r e n u n a s tę p u ją szcz e g ó ln ie w X V — X V I stu le c ia c h , a p rz e ja w e m ty c h p rz e m ia n je s t m . in. z ja w is k o b. lic z n y c h — p r a w ie w y łą c z n ie z teg o o k re s u p o c h o d z ą c y c h — lo k a c ji m ia s t i e r e k c ji p a ra f ii.

(4)

D a ty lo k a c ji m ia s t p ra w o b rz e ż n y c h części ziem i w a rs z a w s k ie j i c z e rs k ie j o raz ziem i liw s k ie j p r z e d s ta w ia j ą się n a s tę p u ją c o :

L.p. N a z w a m ia s ta D a ta lo k a c ji L.p. N a z w a m ia s ta D a ta lo k a c ji 1. G a rw o lin p rz e d 1420 15. O k u n ie w 1538 2. L iw p rz e d 1421 16. S to c z e k S e b a s tia -3. M iń sk 1421 now o) 1540 (1542) 4. L a to w ic z 1423 17. B o ro w e 1548 5. R a d z y m in 1475 18. K a rc z e w . • 1548 6. M ia s tk ó w 1482 19. S e ro c z y n 1543 7. K u fle w ok. 1521 20. S e n d o m ie rz 1549 8. S ta n is ła w ó w 1523 21. W ilg a p rz e d 1554 9. S ie n n ic a (Ja n o w o ) 1526 22. G lin ia n k a (W a w -10. K o złó w 1526 rzy ń czew ) 1557 11. D o b re 1530 23. O sieck 1558 12. K o łb ie l 1532 24. C eg łó w p rz e d 16213 13. J e r u z a l (Ż eliszew ) 1533

л

25. K a łu s z y n 1718 14. P a ry s ó w 1538

O ty m , j a k n a s ile n ie lo k a c ji w X V — X V I stu le c ia c h , a w szczeg ó ln o ści w s tu le c iu X V I, n a o m a w ia n y m te r e n ie p rz e k r a c z a p rz e c ię tn ą d la o b s z a ru całego M a zow sza, m ó w i n a s tę p u ją c e p o ró w n a n ie : . ... .. i l o ś ć l o k a c j i ; W iek c a łe M a z o w s z e 4 p r a w o b rz e ż n e c z ę śc i z ie m w a r s z a w s k ie j i c z e rs k ie j o ra z z ie m ia liw s k a lic z b a % lic z b a % 1 X III 3 2 28 — — X IV 30 22,73 — — ’ X V 44 33,33 6 24 i X V I 40 30,30 17 68 X V II 4 3,03 1 4 ; X V III U 8,33 1 4 O g ó łem 132 100 25 100 Z e s ta w ie n ie d a t lo k a c ji r o z p a tr y w a n e j g ru p y m ia s t w s k a z u je , że p ro c e s te n o d b y w a ł się j a k g d y b y w k ilk u fa z a c h p rz e d z ie lo n y c h o k re s a m i d łu ż s z y c h p rz e rw .

P ie r w s z a f a la lo k a c ji c z te re c h m ia s t — G a rw o lin a , L iw u , M iń s k a i L a to w i cza — w la t a c h 1420— 1423 w ią ż e się p ra w d o p o d o b n ie z o k re s e m p e w n e j s t a b i l i z a c ji p o lity c z n e j o r a z p o w s ta w a n ia w a ru n k ó w s p r z y ja ją c y c h k o lo n iz a c ji w e w n ę tr z n e j i ro z w o jo w i g o s p o d a rc z e m u w sc h o d n ie g o M azo w sza p o G ru n w a ld z ie (1410) i U n ii H o ro d e ls k ie j z L itw ą (1413).

N a p ię c ie s to s u n k ó w p o ls k o -lite w s k ic h po z je ź d z ie w Ł u c k u (1429), z a o s trz e n ie s p o r u o W o ły ń i P o d o le , z a a n g a ż o w a n ie się M az o w sz a w w o jn ie d o m o w e j (w a lk a z L itw ą o z ie m ię D ro h ic z y ń s k ą 1441— 1444), a n a s tę p n ie c ię ż k ie la t a w o jn y tr z y n a s to le tn ie j z Z a k o n e m K rz y ż a c k im m u s ia ły w p ły n ą ć n ie w ą tp liw ie h a m u ją c o

3 J a k w y n ik a z tr e ś c i p r z y w ile ju Z y g m u n ta I I I z 16. II. 1621 r. w r o k u ty m n a s tą p iło p r z y w ró c e n ie p r a w m ie js k ic h C e g ło w o w i o ra z w z n o w ie n ie ta r g ó w i j a r m a rk ó w .

(5)

LOKACJ E A X V w • X VI w ■ XVI I w ♦ XVIII w R yc. 205. R o z m ie sz c z e n ie lo k a c ji m ie js k ic h n a p o łu d n io w y m M a z o w sz u p ra w o b rz e ż n y m w u k ła d z ie c h ro n o lo g ic z n y m . O p r. a u to r a . z a ró w n o n a p ro c e s r o z w o ju g o s p o d a rc z e g o te r e n ó w le ż ą c y c h n a p o g r a n ic z u ś c ie r a ją c y c h się sił, j a k i n a p r a w n ą s ta b iliz a c ję d o k o n u ją c y c h się t u f a k t ó w n a tu r y g o s p o d a rc z e j i o sie d le ń c z e j. Z ja z d p o ls k o - lite w s k i (B rz e ść —P a r c z e w — 1464) o ra z p o k ó j to r u ń s k i (1466) z a m k n ę ły w p e w n y m s e n s ie te n tr u d n y o k r e s o tw ie r a ją c n o w y e ta p w e w n ę tr z n e g o ro z w o ju . W o k re s ie ty m p o ja w ia j ą się n o w e lo k a c je : R a d z y m in — 1475 r i M ia s tk ó w — 1482 r. N a s tę p n a z k o le i i p r z y ty m n a jw ię k s z a f a l a lo k a c ji m ie js k ic h , p rz y c h o d z ą c a p o c z te rd z ie s to le tn ie j b lis k o p rz e r w ie , p r z y p a d a t u n a l a t a 1521— 1558 i o b e jm u je 17 m ia s t. O k re s p o p rz e d z a ją c y — to tr u d n e la t a k lę s k z e w n ę trz n y c h (k lę s k a b u k o w iń s k a 1497, w a lk i z M o s k w ą , n a ja z d T a ta r ó w u g r a n ic M a z o w sz a — 1500) i tr u d n o ś c i w e w n ę trz n y c h , s p o tę g o w a n y c h m . in . p r ó b ą w y g r y w a n ia K o n r a d a M a z o w ie c k ie g o p rz e z K rz y ż a k ó w w ro z g r y w c e z K o ro n ą i L itw ą . U g o d a w ie d e ń s k a (1515 r . z a w a r ta w r o k p o z w y c ię s tw ie p o d O rszą), z h o łd o - w a n ie k s ię s tw a P r u s k ie g o (1525 r.) o r a z o s ta te c z n a in k o r p o r a c ja M a z o w sz a C z e r sk ie g o i W a rs z a w s k ie g o (1529 r.) są w y ra z e m n ie w ą tp liw e j k o n s o lid a c ji i w z m o c n ie n ia p a ń s tw a ; c e n tr a ln i e o b e c n ie p o ło ż o n e , a d o ty c h c z a s z a c o fa n e g o sp o d a rc z o zie m ie w s c h o d n ie g o M a z o w sz a u z y s k u ją z n ó w b a rd z ie j s p r z y ja ją c e w a r u n k i d a l szego ro z w o ju e k o n o m ic z n e g o o r a z s ta b iliz a c ji je g o fo rm .

O k re s n a jw ię k s z e g o n a s ile n ia lo k a c ji m ie js k ic h p o łu d n io w e g o M a z o w sz a p r a w o b rz e ż n e g o w la t a c h 1521— 1558 o b e jm u je 68% w s z y s tk ic h lo k a c ji te g o te r e n u .

Z a ry s o w a n e t u fa z y ro z w o jo w e z n a jd u j ą w z a sa d z ie o d z w ie rc ie d le n ie w p r z e b ie g u lo k a c ji m ie js k ic h n a c a ły m M azo w szu , a w szc z e g ó ln o śc i n a je g o te r e n a c h w sc h o d n ic h , le ż ą c y c h p o z a lin ią p o łu d n ik o w ą W is ła —‘N a r e w —O rz y c . #

(6)

Wskazywałoby to na poniższe zestawienie:

O k re s

O g ó ln a ilość lo k a c ji5 J e d n a lo k a c ja p r z y p a d a p r z e c ię tn ie n a lat... c a łe M a M a zo w sze c a łe M a M az o w sz e

zo w sz e W sch o d n ie zo w sz e W sch o d n ie X III w . 3 — * * X IV w . 30 2 * * O gółem 44 21 2 3 ok. 5 1 4 0 1 -1 4 1 3 6 — 2,2 — £ 1414— 1430 26 13 0,6 1,2 > X 1431— 1465 7 4° 5 8,5 1466—1482 5 4 3 4 1483— 1500 — — — — . O g ó łem 40 25 2,5 4 ts _{1 5 0 1 -1 5 2 5} ₁₄ ₅ _1,8 ₅ > X 1526— 1558 24 19 1,3 1,7 1559— 1600 2 1 * * X V II w . 4 3 * * X V III w . 7 5 * *

S z c z e g ó ln ie c h a r a k te r y s ty c z n ą c e c h ą sie c i o s ie d le ń c z e j p o łu d n io w e g o M azow sza p ra w o b rz e ż n e g o je s t, w y s tę p u ją c e ju ż w X V I w ., w y ją tk o w o d u ż e — n ie m a l n ie s p o ty k a n e w in n y c h c z ę śc ia c h k r a j u w ta k ie j k o n c e n tr a c ji — z a g ę sz c z e n ie m ia st, p rz e w a ż n ie k a r ło w a ty c h ; s ta n o w ią o n e w z d e c y d o w a n e j w ię k sz o ś c i (ok. 72%) w ła sn o ść p r y w a tn ą m n ie js z y c h p a n ó w fe u d a ln y c h . D o n a jw ię k s z y c h o ś ro d k ó w m ie j sk ic h n a ty m te r e n ie n a le ż a ły m ia s ta , s ta n o w ią c e w ła s n o ś ć m o n a r s z ą , ja k : S ta n i sła w ó w , L iw , L a to w ic z i G a r w o l i n 7. O d le g ło śc i m ię d z y n ie k tó r y m i z ty c h m ia ste c z e k n ie p r z e k r a c z a ły k il k u k ilo m e tr ó w (np. K u f le w - J e r u z a l, J e r u z a l- L a to w ic z , K u fle w C e g łó w ), a w p r z y p a d k u M iń s k S e n d o m ie rz — n a w e t k il k u s e t m e tró w

-S ta n ten* w y n ik a z w y s tę p u ją c e g o tu z n a c z n e g o s to s u n k o w o ro z d r o b n ie n ia w ła s no ści fe u d a ln e j o ra z z f a k tu , że m ia s to w r ę k u p a n a f e u d a ln e g o p o p rz e z rzem io sło u słu g o w e i p r o p in a c ję b y ło s k u te c z n y m , a w ię c p o ż ą d a n y m d la ń in s tr u m e n te m , u m o ż liw ia ją c y m d o d a tk o w ą e k s p lo a ta c ję w ła s n e g o c h ło p a .

W c z a sa c h n a jw ię k s z e g o n a s ile n ia lo k a c ji n a ty m te r e n ie , tj. w X V I stu le c iu , m ia s ta p rz y n o s iły sw o im w ła ś c ic ie lo m je s z c z e p o w a ż n e z y sk i i d la te g o b y ły ta k p o ż ą d a n y m o b ie k te m g o s p o d a r k i f e u d a ln e j. W z r a s ta ją c y j e d n a k z c z a se m w y z y sk f e u d a ln y i p o g o rs z e n ie s y tu a c ji u b o ż e ją c e g o c h ło p a p a ń s z c z y ź n ia n e g o p rz y je d n o c z e sn y m p o s z u k iw a n iu p rz e z s z la c h tę z b y tk o w n y c h , im p o r to w a n y c h to w a ró w p o d e tn ą ju ż w X V II w . p r o d u k c ję rz e m io s ła m ie js k ie g o i ro lę r y n k u lo k a ln e g o o b li-* W sk a ź n ik ó w n ie p o d a n o w o b e c p rz y to c z e n ia je d y n ie d la o g ó ln e j o r ie n ta c ji lic z b g e n e r a ln y c h d la d łu g ic h c z a so k re só w .

5 W g d a n y c h , z a c z e rp n ię ty c h z p r a c y S t. P a z y r y, op. cit.

8 O d 1436 do 1465 w c ią g u 30 l a t n ie b y ło ż a d n e j lo k a c ji n a W sc h o d n im M a zow szu.

7 P o n a d to w ła s n o ś ć m o n a r s z ą — s p o ś ró d r o z p a tr y w a n e j g r u p y m ia s t — s ta n o w ił O sieck , n a to m ia s t S to c z e k i C eg łó w s ta n o w iły w ła s n o ś ć d u c h o w n ą .

(7)

0-5 1км

Rye. 206.

Rye. 207.

Rye. 208.

Rye. 209.

Rye. 206—211. Schematy planów: Dobre — 206, wieś Jakubów (pow. miński) — 207, Glinianka — '208, Mińsk i Sendomierz (linią kreskow aną podwójną zaznaczono pierw otny przebieg tra k tu z Karczewia, zaś przeryw aną linią grubą — obecny

przebieg szosy warszawskiej) — 209, Latowicz — 210, Stanisławów — 211. Opracowanie autora.

czonego na masowego odbiorcę8. Nic też dziwnego, że i rozpatryw ana grupa miast południowego Mazowsza prawobrzeżnego względnie dobrze prosperuje jeszcze — pomimo występującego tu zagęszczenia, a więc b. małego zasięgu targowego — w XVI stuleciu, natom iast w wieku następnym wchodzi w fazę coraz pogłębiającej się depresji gospodarczej. K atastrofa potopu szwedzkiego upadek ten jedynie w poszczególnych przypadkach przyśpiesza. I tak np. na podstawie danych z lu stra cji przeprowadzanych w 1564 r. G arwolin posiadał w tym czasie 261 domów, co odpowiadało szacunkowo (przyjm ując około 6 mieszkańców na 1 dom) ok. 1600 mieszkańcom, Latowicz — 265 domów (ok. 1600 mieszkańców), Liw Stary — 220 domów (ok. 1320 mieszkańców), Stanisław ów — 416 domów (ok. 2500 miesz kańców). Dla porównania: Pułtusk w tym czasie liczył ok. 500 domów (ok. 3000 mieszkańców), a Przasnysz — 689 domów (przeszło 4100 mieszkańców).

Wg rejestrów pogłównego i podymnego ludność w tych miastach natom iast w r. 1676 wynosiła: w Garwolinie 192 osoby, w Liwie 248, w Latowiczu 205 i w Stanisławowie 77 osób.

(8)

O ile L a to w ic z n p . w r. 1564 p o s ia d a ł (p ró cz z d u n ó w n ie p ła c ą c y c h p o d a tk ó w ) 1102 rz e m ie ś ln ik ó w , to w g lu s tr a c ji z r. 1660 ty lk o 8 rz e m ie ś ln ik ó w , zaś S ta n is ła w ó w z a m ie s z k iw a n y w r. 1564 p rz e z 263 ró ż n y c h rz e m ie ś ln ik ó w o ra z 79 p iw o w a - rrów , p o s ia d a ł w r. 1660 — 5 rz e m ie ś ln ik ó w i 2 p iw o w a ró w .

K a p ita liz m , d o p ro w a d z a ją c do w yższego s to p n ia k o n c e n tr a c ji z a k ła d ó w p r z e - rm y sło w y ch w s to s u n k u do rz e m ie ś ln ic z e j p r o d u k c ji o k re s u fe u d a liz m u , sp o w o d o

w a ł o g ro m n e z m ia n y w ro z m ie sz c z e n iu sił w y tw ó rc z y c h . Z m ia n o m ty m to w a r z y s z y ł m n ie j lu b w ię c e j g w a łto w n y w z ro s t n ie k tó r y c h d a w n y c h o śro d k ó w m ie js k ic h , w z g lę d n ie n o w o z a k ła d a n y c h o sie d li p rz e m y sło w y c h .

R ó w n o c z e ś n ie je d n a k o g ro m n a lic z b a d a w n y c h m ia ste c z e k f e u d a ln y c h — w m ia rę ro z w o ju p r o d u k c ji p rz e m y s ło w e j w y p ie ra ją c e j p ro d u k c ję rz e m ie ś ln ic z ą — (o g ra n ic z a ła w X IX w . c o ra z b a rd z ie j sw e fu n k c je do d ro b n y c h u s łu g h a n d lo w y c h ((a w n a jle p s z y m ra z ie do ro li sied zib a d m in is tr a c ji g m in n e j czy p o w ia to w e j) w s to s u n k u d o w si o k o liczn y ch . P o o k re s ie d łu g o trw a łe g o u p a d k u u s c h y łk u f e u - (d a liz m u n a s tę p o w a ł d la ty c h m ia s t o k re s o g ra n ic z a n ia f u n k c ji m ie js k ic h i s ta g n a c ji

w r a m a c h n o w e j f o r m a c ji sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z e j.

D o te j w ła ś n ie g r u p y n a le ż a ła z n a k o m ita w ięk szo ść f e u d a ln y c h m ia ste c z e k jp o łu d n io w e g o M azo w sza p r a w o b r z e ż n e g o 9. N ie k tó r e , m . in. n a jw ię k s z e z n ich , ja k m p. S ta n is ła w ó w , L iw i L a to w ic z , n a w e t n a p rz e ło m ie X IX i X X w. n ie p r z e k r o c z y ł y te j lic z b y m ie sz k a ń c ó w , ja k ą o s ią g n ę ły w o k re s ie O d ro d z e n ia .

M ia ło to is to tn e z n a c z e n ie d la p r z e tr w a n ia w u k ła d a c h p rz e s trz e n n y c h d a w n y c h m ia s te c z e k p o łu d n io w o -w s c h o d n ie g o M azo w sza w ie lu c h a r a k te r y s ty c z n y c h e le m e n tó w , p o c h o d z ą c y c h n ie w ą tp liw ie z n a jle p sz e g o , szczy to w eg o o k re s u ic h ro z w o ju w X V I s tu le c iu .

D o ty czy to z a ró w n o ro z p la n o w a n ia o p a rte g o n a p rz e b ie g u s ta r y c h sz la k ó w k o m u n ik a c y jn y c h , k tó r y c h u k ła d m u s ia ł w y k ry s ta liz o w a ć się ró w n o c z e śn ie z o r g a n iz a c ją sieci o sie d le ń c z e j tego te r e n u , ja k i p o d s ta w o w y c h e le m e n tó w m ie js k ic h (n p . ry n k i) o ra z lo k a liz a c ji c h a r a k te r y s ty c z n y c h o b ie k tó w (np. fa ry , d w o ry , k a r cz m y itp.). J e d y n ie w k ilk u p r z y p a d k a c h n a ro z p a tr y w a n y c h 25 m ia s t p o w s ta ły — ju ż w X IX z re s z tą w ie k u — b o d źce g o sp o d a rc z e d la ro z w o ju p rz e s trz e n n e g o i z w ią z a n e j z n im p e w n e j r e g u la c ji n a r a s ta ją c e g o m ie js k ie g o u k ła d u . M iało to w isto c ie m ie js c e w K a łu s z y n ie , R a d z y m in ie , M iń s k u i G a rw o lin ie .

W p o z o s ta ły c h m ia s te c z k a c h p ie r w o tn e z a ło ż e n ia n a o g ó ł p r z e r a s ta ły p ó ź n ie jsz e p o trz e b y . S tą d k o s tn ie n ie u k ła d ó w p r z e s trz e n n y c h , a n a w e t a tr o fia p e w n y c h t e r e n ó w o sie d le ń c z y c h , d a ją c a się z a o b se rw o w a ć m. in. np. w K u fle w ie i S ta n is ła w o w ie . S p o śró d b u d o w li u ż y te c z n o śc i p u b lic z n e j o ra z in n y c h d o m in u ją c y c h w u k ła d z ie p rz e s tr z e n n y m m ia s ta fe u d a ln e g o z a g in ę ły ś la d y ta k ic h o b ie k tó w , ja k szkoły, s z p ita le (x e n o d o c h ia ), k o ścio ły s z p ita ln e i t p . ,0.

Z a c h o w a ły się n a to m ia s t n ao g ó ł d o b rz e ś la d y d a w n y c h k o ścio łó w f a r n y c h b ą d ź w p o s ta c i tr a d y c y jn ie u tr z y m u ją c y c h się lo k a liz a c ji, b ą d ź n a w e t k o n k re tn y c h , z a c h o w a n y c h o b ie k tó w .

S p o śró d ty c h o s ta tn ic h n a le ż y w sk a z a ć f a r y w C egłow ie, M iń sk u i S ta n is ła w ow ie.

W sz e re g u n a to m ia s t o sied li, ja k n p . w K o łb ie li, L a to w ic z u , D o b re m i in. za p a m ię c i ż y ją c e g o je s z c z e p o k o le n ia z n ik n ę ły s ta re , d re w n ia n e fa r y z a stą p io n e

9 S p o śró d w y ż e j w y m ie n io n y c h 25 m ia s t, z a ło ż o n y c h w te j części M azo w sza w o k re s ie f e u d a liz m u , p r a w a m ie js k ie z a c h o w a ły : M iń sk M az., G a rw o lin , R a d z y m in , K a łu s z y n i S to czek . W s to s u n k u do w ię k sz o ś c i k a s a t a p r a w m ie js k ic h n a s tą p iła w r. 1867, n ie k tó r e , j a k n p . G lin ia n k a i K u fle w s tra c iły c h a r a k t e r m ie js k i w k r ó t k im s to s u n k o w o c z a sie p o lo k a c ji.

10 O w y s tę p o w a n iu ich n a te r e n ie r o z p a tr y w a n y c h m ia ste c z e k m ó w ią z a ró w n o d o k u m e n t y a r c h iw a ln e , ja k i J . Ł u k a sz e w ic z a „O p is h is to ry c z n y k o śc io łó w ” , o p a rtv

(9)

o k a z a ls z y m i a le p r e te n s jo n a ln y m i m u r o w a n y m i b u d o w la m i. W p r z y p a d k u S ie n n ic y po f a r z e z X V II w ., z n iszczo n ej w r. 1Ö39 p rz e z h itle ro w c ó w , z a c h o w a ły się ś la d y w p o s ta c i k r y p ty . W K u fle w ie n a to m ia s t z a c h o w a n ie tr a d y c y jn e j lo k a liz a c ji f a r y p o tw ie r d z a m . in . b o g a ty s ta ro d rz e w , o ta c z a ją c y c m e n ta r z k o ś c ie ln y .

W n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h z a c h o w a ły s ię ró w n ie ż n ie w ą tp liw e ś la d y d a w n y c h lo k a liz a c ji d w o rsk ic h . D o ty c z y to — p o z a z a m k ie m liw s k im — p r z e d e w s z y s tk im M iń s k a M a z o w ie c k ie g o i S ta n is ła w o w a . W p r z y p a d k u L a to w ic z a w ia d o m o ś c i o d o m n ie m a n e j lo k a liz a c ji d w o ru -z a m e c z k u p r z e k a z u je m ie js c o w a tr a d y c ja , u m ie s z c z a ją c go n a d d a w n y m s ta w e m n a w s c h o d n im c y p lu w z g ó rk a , n a k tó r y m zało ż o n e z o s ta ło m ia sto . T r a d y c ji m ie js c o w e j, u z u p e łn ia ją c e j w z m ia n k i a rc h iw a ln e , z a w d z ię c z a m y ró w n ie ż p rz e k a z y d o ty c z ą c e lo k a liz a c ji te g o ty p u d a w n y c h o b ie k tó w m ie js k ic h , j a k n ie k tó r e ra tu s z e i k a rc z m y (n p . S ta n is ła w ó w , C egłów , J e r u z a l). U K Ł A D Y P R Z E S T R Z E N N E

C h a r a k te r y s ty c z n ą c e c h ą m ia s t p o łu d n io w e g o M azo w sza p ra w o b rz e ż n e g o je s t ic h o tw a r ty n a o gół c h a r a k t e r i — p o m im o k a r ło w a to ś c i g o s p o d a rc z e j, c e c h u ją c e j p rz e w a ż a ją c ą ic h c z ę ś ć ’ — s z e ro k ie s to s u n k o w o z a ło ż e n ia p r z e s tr z e n n e z d u ż y m i r y n k a m i często z n a c z n ie p r z e k r a c z a ją c y m i sw y m i ro z m ia r a m i r y n k i ta k ic h m ia s t, j a k d a w n e s to lic e k sią ż ę c e P ło c k i W a rs z a w a . P rz y k ła d o w o m o ż n a t u w s k a z a ć r y n k i : w M iń s k u M a z o w ie c k im o w y m ia r a c h ok. 90X 110 m ., w S to c z k u 140X120 m ., w L a to w ic z u ok. 260X 180 m ., w J e r u z a lu ok. 120X100 m , c z y też w S ta n is ła w o w ie o k . 130X160 m . p o d c z a s, g d y w y m ia r y r y n k u S ta r e j W a rs z a w y w y n o s iły o k . 70X 90 m ., zaś S ta r e g o R y n k u w P ło c k u ok. 65X 140 m.

S c h e m a t sz a c h o w n ic o w e g o u k ła d u m ia s ta ś re d n io w ie c z n e g o , c h a r a k te r y s ty c z n y z w ła sz c z a d la m i a s t n o w o z a k ła d a n y c h n a p ła s k im te r e n ie , w p r z y p a d k u g r u p y m i a s t r o z p a tr y w a n y c h j e s t o s ią g a n y w n ie z n a c z n y m ty lk o sto p n iu . N a jw ię k s z ą s to s u n k o w o re g u la rn o ś ć u k ła d u p r z e j a w i a j ą w ś ró d n ic h ta k i e m ia s ta , j a k G a r w o lin i S ta n is ła w ó w .

P r z e w a ż a ją c a w ięk szo ść, a c z k o lw ie k p o s ia d a m n ie j lu b b a rd z ie j r e g u l a r n i e u k s z ta łto w a n y ry n e k , p r z e ja w ia w ię k s z ą sw o b o d ę i sa m o ro d n o ś ć ro z w o ju , s ię g a ją ceg o je s z c z e o k r e s u p rz e d lo k a c y jn e g o u .

W śró d ro z p a try w a n y c h tu o ś ro d k ó w m ie js k ic h n a jb a r d z ie j ro z p o w s z e c h n io n y m r p o w ta r z a ją c y m się w sz e re g u p r z y p a d k ó w j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n y u k ła d o p a r t y n a g łó w n y m ciąg u , k tó r y b ie g n ie w d o s to s o w a n iu d o w a r u n k ó w to p o g ra fic z n y c h (np. w z d łu ż c ie k u w o dnego), s k u p ia sz la k i k o m u n ik a c y jn e p rz e d m ia s te m i ro z w id la się p o z a m ia ste m . P rz e z m ia s te c z k o c iąg ta k i b ie g n ie je d n y m n u r t e m (np. G lin ia n k a , K u fle w , C egłów ) lu b d w o m a r a m io n a m i (np. M iń sk , D o b re , L a to w ic z , 11 S p o śró d r o z p a tr y w a n y c h t u 25 d a w n y c h o ś ro d k ó w m ie js k ic h d a je się s t w i e r dzić, że w o k re s ie p rz e d lo k a c y jn y m 1 (L iw ) s ta n o w ił p o d g ro d z ie , 4 (G a rw o lin , L ato w icz, C egłów , P a ry s ó w ) — o sie d la o c h a r a k te r z e m ie js k im , 17 zaś — w sie

W n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h b a r d z ie j sto s u n k o w o z w a r ty c h i ro z w in ię ty c h u k ł a d ó w — zw ła sz c z a m ia s t m o n a rs z y c h , sie d z ib s ta ro s tó w n ie g ro d o w y c h , j a k L a to w ic z , czy S ta n is ła w ó w — m o ż n a d o m n ie m y w a ć się o g ó ln o m ie js k ic h u rz ą d z e ń o c h a r a k te r z e o b ro n n y m i p o rz ą d k o w y m — c z ę sto k o łó w , p a r k a n ó w , o ta c z a ją c y c h te r e n o sie d le ń c z y .

Ś la d ó w ty c h u rz ą d z e ń — n ie w ą tp liw ie d re w n ia n y c h — m o ż n a b y o b e c n ie p o s z u k iw a ć w te r e n ie je d y n ie d ro g ą a n a liz y u k ła d u to p o g ra fic z n e g o (m. in. ro w y , s z k a rp y , cieki) ' o ra z d a w n e g o te r e n u o sie d le ń c z e g o z u k ła d e m k o m u n ik a c y jn y m (w y lo ty g o ściń có w , ro z w id le n ia itp .).

O is tn ie n iu w sw o im c z a sie p e w n y c h u rz ą d z e ń o b ro n n y c h n p . w S ta n is ła w o w ie m o ż n a m . in . w n o sić z f a k t u o b ro n y w r. 1712 o b lę ż o n y c h t u s tro n n ik ó w S t. L e sz c z y ń s k ie g o .

(10)

O k u n ie w ) o b e jm u ją c y m i p la c ta r g o w y i b lo k i m ię d z y n im i z a w a r te . R ó w n ie ż w b a r d z ie j r o z w in ię ty c h p la n a c h S t a n i s ł a w o w a i G a rw o lin a d a je się p rz e ś le d z ić ta k ą fo r m ę u k ła d u u rb a n is ty c z n e g o . W p ie r w s z y m p r z y p a d k u ra m io n a g łó w n ego c ią g u s ta n o w ią u lic e S ie d le c k a i S e n a to r s k a , w d r u g im — u lic e S e n a to r sk a i Ł u k o w s k a . W n ie k tó r y c h p rz y p a d k a c h , j a k n p . w S ta n is ła w o w ie i M iń s k u n a g łó w n y m c ią g u p o ja w ia ją się d w a p la c e r y n k o w e — r y n e k g łó w n y i p o m o c n ic z y 12, n a to m ia s t w n a jb a r d z ie j p ry m ity w n y c h u k ła d a c h (n a jw c z e ś n ie j z re s z tą z a m a rły c h m ia ste c z e k ), j a k n p . G lin ia n k a i K u fle w . r y n e k je d y n ie z a m a r k o w a n y je s t p e w n y m p o s z e rz e n ie m g łó w n e g o c ią g u w s ą s ie d z tw ie f a r y .

P ró c z c ią g u g łó w n e g o w w ięk szo ści z a ło ż e ń te g o ty p u w y s tę p u je cią g p o p rz e c z n y , k rz y ż u ją c y s ię z p o p rz e d n im w r y n k u i — w p r z y p a d k u o p a rc ia m ia s te c z k a o c ie k w o d n y — p r z e k r a c z a ją c y p rz e s z k o d ę w o d n ą (n p . M iń sk , D o b re, S ta n is ła w ó w , G a rw o lin , K o łb iel, L a to wicz). W sz c zeg ó ln y m p r z y p a d k u O k u n ie w a m a m y do c z y n ie n ia ze s c h a r a k te r y z o w a n y m u p rz e d n io u k ła d e m p rz e ła m a n y m ja k b y p o d k ą te m p r o s ty m w p u n k c ie w ę z ło w y m — r y n k u m ie js k im — s ą s ia d u ją c y m od p o łu d n ia z z a ło ż e n ie m d w o rs k im o p a r ty m o rz e k ę .

O m ó w io n e w y ż e j z a ło ż e n ia m a j ą n ie w ą tp liw ie cec h y s a m o rz u tn ie k s z t a ł t u j ą c y c h się u k ła d ó w f u n k c jo n a ln y c h , k tó r e p o w s ta w a ły w tr a k c ie k r y s ta liz o w a n ia si«? sieci o sie d le ń c z e j i k o m u n ik a c y jn e j te g o o b s z a r u . W sz e re g u p rz y p a d k ó w n a le ż y d o s z u k iw a ć się t u ś la d ó w d a w n y c h ta r g o w is k ( ja k n p . M iń sk —M ień sk o , L a to w ic z , by ć m o że — D o b re ). W in n y c h p rz y p a d k a c h r o lę w u k s z ta łto w a n iu u k ła d u m u s ia ły p rz e d e w s z y s tk im o d g ry w a ć w z g lę d y k o m u n ik a c y jn e , d o s to s o w a n e do k o n f i g u r a c j i te r e n u . F o r m y ry n k ó w n a to m ia s t m o g ły by ć często w y n ik ie m p ó ź n ie js z e j re g u la c ji, z w ią z a n e j z a k c ją lo k a c y jn ą .

O b s z a r z a in w e s to w a n ia m ie js k ie g o o b e jm o w a ł p rz e d e w s z y s tk im b e z p o ś r e d n ie o to c z e n ie ry n k u . W u k ła d a c h b a rd z ie j r o z w in ię ty c h (np. S ta n is ła w ó w , G a rw o lin , częścio w o O k u n ie w , L a to w ic z , K o łb ie l, M iń sk ) n ie w ą tp liw ie w c h o d z iły w o b r ę b

12 W p ie r w s z y m p r z y p a d k u r y n e k m a ły b y ł p ra w d o p o d o b n ie je d n y m z p o d s t a w o w y c h e le m e n tó w z a ło ż e n ia m ie js k ie g o , w sp ó łc z e s n y m z u k ła d e m r y n k u g łó w n e g o o ra z w c h o d z ą c y m w s k ła d je d n o lite j, z w a r te j cało ści o sie d le ń c z e j S ta n is ła w o w a . P rz e m a w ia ły b y m . in . z a ty m : z n a c z n a s to s u n k o w o w ie lk o ś ć m ia s ta o s ią g a ją c a sw e m a k s im u m ju ż w X V I w . o r a z k o n s e k w e n tn y u k ła d f u n k c jo n a ln y , w k tó r y m r y n e k m a ły w ią z a ł k ilk a u lic w e w s p ó ln y w y lo t g o śc iń c a p o d la sk ie g o .

W d ru g im p r z y p a d k u m a m y p ra w d o p o d o b n ie do c z y n ie n ia z p la c e m r y n k o w y m p ó ź n ie jsz e g o p o c h o d z e n ia a n iż e li r y n e k g łó w n y . R y n e k G ó rk i w M iń s k u p o w s ta ł u w y lo tu z m ia s ta g o śc iń c a lu b e lsk ie g o w s ą s ie d z tw ie w io sk i G ó rk i, r o z c ią g a ją c e j się w sw o im c z a sie w z d łu ż rz e k i S r e b r n e j n a p d . od M iń sk a . W io sk a ta w s p o m in a n a j e s t w k s ię g a c h m e try c z n y c h p a r a f ii M iń s k je s z c z e w X V II w ., a n a w e t n a p o c z ą tk u w . X V III.

R y c. 212. P a ry s ó w — w y c in e k z m a p y to p o g ra fic z n e j 1 : 25 000

(11)

teg o o b s z a ru ró w n ie ż w p e łn i w y k s z ta łc o n e — m n ie j lu b w ię c e j lic z n e — b lo k i m ie js k ie . W u k ła d a c h p r y m ity w n y c h (ja k np. w S ie n n ic y , K u fle w ie , G lin ia n c e , a n a w e t w C e g ło w ie), g d z ie p e łn e b lo k i n ie z d o ła ły się w y k sz ta łc ić , z a b u d o w a — p o za p ie r z e ja m i ry n k o w y m i — to w a rz y s z y ła p rz y le g a ją c y m do r y n k u o d c in k o m c iąg ó w k o m u n ik a c y j n y c h .

P o z a te r e n a m i z a b u d o w a n y m i c ią g n ę ły się o g ro d y i ro le m ie js k ie . W ielk o ść ró l m ie js k ic h b y ła ró ż n a i w y n o siła p rz y k ła d o w o : w C eg ło w ie 15 w łó k , w L a to w ic z u — 39 w łó k , w S ta n is ła w o w ie — 52,5 w łó k , w O sie c k u — 60 w łók, zaś w S t a ry m L iw ie — 64,5 w łó k i ' S p e c ja ln ą ro lę w u k ła d z ie p rz e s trz e n n y m w e w s z y s tk ic h p r a w ie ro z p a tr y w a n y c h t u p r z y p a d k a c h o d g ry w a ł d w ó r p a n a fe u d a ln e g o , z lo k a liz o w a n y r o z p a tr y w a n y c h t u p rz y p a d k a c h o d g ry w a ł d w ó r p a n a fe u d a ln e g o , z lo k a liz o w a n y w m o ż liw ie n a jd o g o d n ie js z y m p u n k c ie to p o g ra fic z n y m z a ró w n o p o d w z g lę d e m o b ro n n o ś c i, ja k i w y g o d y , w m ia r ę m o żn o ści w o p a rc iu o c ie k w o d n y i w ó w czas — w p o z y c ji s trz e g ą c e j p rz e p r a w y (nip. L ato w icz, M iń sk , O k u n ie w , S ta n is ła w ó w , G li n ia n k a i in.). C e c h y o b ro n n o ś c i n a jw y r a ź n ie j dziś jeszcze w y s tę p u ją w r u in ie c e g la

-Ryc. 213. O k u n ie w w g m a p y to p o g r a fic z n e j 1 : 25 000 z 1891 r.

Ryc. 214. P la n M iń sk a w ra z z S e n d o m ie rz e m „ p la n u p la c ó w i o g ro d ó w w m ie śc ie p r y w a tn y m M iń sk u ...” s p o rz ą d z o n y w r. 1867

(12)

n eg o z a m k u z X V w . d a w n e j sie d z ib y P ia s to w ic z ó w m a z o w ie c k ic h — w L iw ie u s y tu o w a n e j n a sz tu c z n y m n a sy p ie n a d L iw cem . U s y tu o w a n ie f a r y z w ią z a n e je s t p r a w ie w e w s z y s tk ic h p rz y p a d k a c h b e z p o ś re d n io z ry n k ie m . N ie z n a c z n e o d s u n ię cie od p la c u ry n k o w e g o sp o ty k a m y w n ie lic z n y c h ty lk o o śro d k a c h , ja k np. w S ta n i s ła w o w ie i O k u n ie w ie , ale i t u t a j w y s tę p u je b. w y ra ź n e p o w ią z a n ie p r z e s tr z e n n e i w i d o k o w e.

W w ięk szo ści m ia s te c z e k f a r a z c m e n ta rz e m z a jm u je je d n ą z p ie r z e i ry n k o w y c h ,

a w n ie k tó ry c h (ja k n p . L a to w ic z , S ie n n ic a , P a ry s ó w , D o b re, C egłów ) u s y tu o w a n a w śró d p la c u ry n k o w e g o .

b y ła w rę c z

* * *

F a k t, że z n a k o m ita część m ia s t te j części M a z o w sz a lo k o w a n a b y ła w o k re s ie O d ro d z e n ia , n ie p o z o s ta ł b ez w p ły w u n a sz e re g z ja w is k w z a ło ż e n ia c h u r b a n i sty c z n y c h ty c h o śro d k ó w . M o żn a tu n a w ie lu p rz y k ła d a c h , d o ty c z ą c y c h n a w e t m ia s te c z e k o m n ie j r e g u la r n y m u k ła d z ie p rz e ś le d z ić n ie w ą tp liw ie św ia d o m e d e c y z je u r b a n is ty c z n e w d u c h u k o m p o z y c ji re n e s a n s o w y c h , ro z w in ię ty c h często n a k a n w ie d a w n y c h u k ła d ó w p rz e d lo k a c y jn y c h .

J e d n y m z n a jd o b itn ie js z y c h p rz y k ła d ó w ta k ie g o ro z w ią z a n ia je s t (szczegółow o o p is a n y p rz e z a u to r a w n r 12 z 1952 r. m ie s ię c z n ik a „ M ia sto ”) u k ła d — z ało ż o n eg o p rz e z W o lsk ich w r. 1549 p rz y M iń s k u M a z o w ie c k im — S e n d o m ie rz a . P rz e b ie g d a w n e g o t r a k tu z K a rc z e w ia do M iń sk a , z m ie rz a ją c y k u p rz e p r a w ie n a rzece S r e b r n e j, zo sta ł n ie w ą tp liw ie sk o ry g o w a n y i w sposób ś w ia d o m y o sio w o w p ro w a d z o n y o d p o łu d n ia n a d a w n y r y n e k S e n d o m ie rz a . K o r e k ta ta m u s ia ła b y ć d o k o n a n a w m o m e n c ie z a k ła d a n ia m ia s ta , g d y ż d o ty c h c z a so w y p r z e b ieg t r a k t u n ie m ógł w sp ó łistn ie ć z p o w s ta ją c y m tu p la c e m r y n k o w y m . O siow e w p ro w a d z e n ie t r a k t u k a rc z e w s k ie g o n a s u w a p rz y p u s z c z e n ie is

t-R yc. ;216. U k ła d S e n d o m ie rz a o ra z z a ło ż en ie p a ł a co w e w M iń s k u (lin ią k ro p k o w a n ą z a z n a c z o n o .

p ie r w o tn y p rz e b ie g tr a k tó w k u p rz e p ra w ie ). O p ra . a u to r a .

(13)

Rye. 217. Z a ło ż e n ie ry n k o w e z f a r ą w S ie n n ic y . O p r. a u to r a .

n ie n ia w p rz e sz ło śc i a k c e n tu a rc h ite k to n ic z n e g o n a z a m k n ię c iu te j osi, u s ta w io n e g o — b y ć m oże — w p ó łn o c n e j p ie r z e i r y n k u se n d o m ie rs k ie g o , lu b n a r y n k u

O sio w e z a m k n ię c ia d o m in a n tą a r c h ite k to n ic z n ą w c h o d z ą c y c h d o m ia s ta d a w n y c h g o ściń có w , k tó r y c h p o d s ta w o w a sieć p o w s ta w a ła n ie w ą tp liw ie r ó w n o c z e ś n ie z k r y s ta liz a c ją sie c i o sie d le ń c z e j te g o te r e n u , w y s tę p u ją w ro z p a tr y w a n y c h m ia s ta c h d o ść często. T a k ą d o m in a n tą w w a r u n k a c h ó w czesn eg o u s t r o ju s p o łe c z n o - g o sp o d a rc z e g o b y ł d w ó r, fa r a , w n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h — p ra w d o p o d o b n ie — m a ły , d r e w n ia n y ra tu s z .

S p o śró d z a c h o w a n y c h śla d ó w teg o ro d z a ju z ało ż eń m o ż n a tu w y m ie n ić p r z y k ła d o w o : .

1) z a m k n ię c ie o si w id o k o w e j g o ściń ca, w c h o d ząceg o od s tro n y K u fle w a n a r y n e k w C egłow ie, u s ta w io n y m n a p ie r w s z y m p la n ie r a tu s z e m i w y r a s t a ją c ą n a d r u g im p la n ie , z n a c z n ie w ię k s z ą b r y łą m u r o w a n e j, g o ty c k o - r e n e - s a n s o w e j f a r y 1S,

2) z a m k n ię c ie osi w id o k o w e j g o śc iń c a w a rs z a w s k ie g o , w c h o d z ą c e g o od p n .- z a c h o d u n a r y n e k w S ie n n ic y b r y łą f a r y u s ta w io n e j n a w z g ó rk u , p o d k tó r y m k ie r u n e k g o ściń ca m ię k k o się o d c h y la ,

3) z a m k n ię c ie o si w id o k o w e j d a w n e g o g o ściń ca, id ą c e g o od K o łb ie li b r y ł ą g o ty c k o - re n e s a n s o w e j f a r y w S ta n is ła w o w ie ,

4) z a m k n ię c ie w id o k o w e osi, o d p o w ie d n io o d g ięteg o , p rz y r y n k o w e g o o d c in k a u lic y L u b e ls k ie j (o b ecn ie S ie n n ic k ie j) w M iń s k u M a z o w ie c k im , b r y ł ą f a r y z p rz e ło m u X V I i X V II w.,

5) z a ło ż e n ie d w o rs k ie w M iń s k u M a zo w ieck im , g d z ie b ie g n ą c y od z a c h o d u g o ścin iec, p rz e c h o d z ą c y p rz e z d a w n ą w ie ś p a ń s z c z y ź n ia n ą o sio w o tr a f ia ł n a p a ła c M iń sk ic h p r a w d o p o d o b n ie w sp ó łc z e s n y fa rz e .

13 М. В e n к o, C eg łó w — re n e s a n s o w e m ia ste c z k o m a z o w ie c k ie i je g o z a g a d n ie n ia k o n s e r w a to rs k ie . „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, n r ż/liłSS.

(14)

sła w o w ie . O p r. a u to r a .

R ó w n ie ż w O k u n ie w ie z n a jd u je m y p r z y k ła d n ie w ą tp liw ie św ia d o m e g o u s y tu o w a n ia d o m in a n ty a rc h ite k to n ic z n e j w s to s u n k u d o p rz e b ie g u p rz e z m ia ste c z k o d a w n e g o s z la k u k o m u n ik a c y jn e g o W a rs z a w a —O k u n ie w —S ta n is ła w ó w —D o b re — L iw .

M ie js c e m p rz e ła m a n ia k ie r u n k ó w n a W a rs z a w ę i n a S ta n is ła w ó w b y ła s y tu a c ja f a r y w p o b liż u r y n k u . F a r a p rz y ty m m u s ia ła b y ć n a s u n ię ta n a oś w lo tu z W a r szaw y , j a k n a t o w s k a z u je u k ła d c m e n ta r z a k o ścieln eg o . D zięk i ta k ie m u ro z w ią z a n iu z a ró w n o g o śc iń c e od s tro n y S ta n is ła w o w a , j a k i o d s tro n y W a rs z a w y z n a j d o w a ły z a m k n ię c ie w id o k o w e d o m in a n tą a r c h ite k to n ic z n ą m ia ste c z k a .

C ie k a w e u s y tu o w a n ie d o m in a n ty a rc h ite k to n ic z n e j, w y w o d z ą c e się n ie w ą tp l i w ie z d a w n e g o u k ła d u o sie d la , s p o ty k a m y w K u fle w ie . Z a ło ż o n e ok. 1521 r. p rz e z O b o rs k ic h —1 m ia s te c z k o to o b e c n ie n ie is tn ie je ; z o sta ło p a r ę dom ów , f a r a , p r o b o stw o o ra z k ilk a z a g ró d m ię d z y f a r ą a d w o re m .

R yc. 219. Z a ło ż e n ie ry n k o w e z f a r ą w M iń sk u . O p r. a u to r a .

Ryc. 220. Z a ło ż e n ie ry n k o w e w J e r u z a lu . O p r. a u to r a .

(15)

R ye. 221. K u fle w w g p la n u z r. 1842. O pr. a u to ra .

R yc. 222. K o łb ie l w g m a p y to p o g r a fic z n e j 1 : 25.000 z 1891 r. O p r. a u to r a .

Z n ik n ę ła c a łk o w ic ie z a b u d o w a m ia s te c z k a u k a z a n a jeszcze n a p la n ie z r. 1842 14, a z n a jd u ją c a sw o je p o tw ie r d z e n ie w d a w n ie js z y c h m a te r ia ła c h k a rto g ra fic z n y c h , j a k n p . M a p a K w a t. W. P . K ró l. K o n g re so w e g o , czy te ż m a p a H . B e n e d ic ti’ego.

C e n tra ln y m p u n k te m u k ła d u p o z o s ta ł do d ziś w z g ó re k z w ie ń c z o n y f a r ą , z a m y k a ją c y w id o k w z d łu ż z b ie g a ją c y c h się tu s ta r y c h g o ściń có w z C eg ło w a i L iw u , S ied lec, i L a to w ic z a . W z g ó re k te n , w k r a c z a ją c y (p o d o b n ie, ja k w s ą s ie d n ie j S ie n n ic y ) w p rz e s trz e ń w y d łu ż o n e g o , n ie w ie lk ie g o p la c u ta rg o w e g o , z u w a g i n a s z c z e g ó ln ą p o z y c ję b y ł n ie w ą tp liw ie m ie js c e m lo k a liz a c ji tr z e c h d r e w n ia n y c h k o ścio łó w p a r a f ia ln y c h , koleijno f u n d o w a n y c h p rz e z ró ż n y c h c z ło n k ó w ro d z in y O b o r s k i c h 1B. Ś w ia d c z ą o ty m m . in. p a r u s e tle tn ie , w s p a n ia łe o k a z y s ta r o d r z e w u o ta c z a ją c e o b ec n y k o śció ł f u n d a c ji D ą b ro w s k ic h , p o c h o d z ą c y ju ż z X IX w . N a w z g ó rk u , p rz y w e jś c iu do k o ścio ła, z a c h o w a ła się s ta tu a J a n a N e p o m u c e n a , w y k u ta w p ia s k o w c u , w z n ie s io n a w X V II I w.

In n e g o p rz y k ła d u d o s ta rc z a u k ła d u rb a n is ty c z n y J e r u z a la . S ta r y g o ścin iec, b ie g n ą c y z z a c h o d u k u w sch o d o w i, z n a jd u j e sw ó j w lo t n a r y n e k o d s t r o n y z a c h o d n ie j w p o b liż u ś ro d k a p ie rz e i, do k tó r e j p ro w a d z o n y je s t p ro s to p a d le . N a osi teg o w lo tu z n a jd u je m y o b e c n ie w z n o sz ą c y się n a r y n k u b u d y n e k g m in n y . R ó w n ie ż m a p a to p o g ra fic z n a z k o ń c a ub. w ie k u u k a z u je t u o b ie k t u ż y te c z n o śc i p u b lic z n e j, « a c z k o lw ie k b a rd z ie j ro z b u d o w a n y . M a m y tu p ra w d o p o d o b n ie do c z y n ie n ia z tr a d y c y jn ą lo k a liz a c ją d a w n e g o o b ie k tu m u n ic y p a ln e g o (ewemt. k a rc z m y ), k tó r y tw o rz y ł z a m k n ię c ie w id o k o w e d la w ja z d u do m ia s ta od s tro n y W a rs z a w y . N a s p e c ja ln ą u w a g ę z a s łu g u je u k s z ta łto w a n ie p r z e s tr z e n n e K o łb ie li n a d Ś w id re m .

F a k t, że m ia ste c z k o to, z ało ż o n e p rz e z K o lib ie ls k ic h w 1532 r. n a m ie js c u w si k o ś c i e l n e j,6, p rz e ż y ło sw ó j n a jle p s z y o k re s w X V I/X V II w ., n a s tę p n ie zaś p o p a d ło w d łu g o trw a łą d e p re s ję i d o p ie ro pod k o n ie c u b . i n a p o c z ą tk u b ieżą ceg o s tu le c ia o sią g n ę ło n ieco w ię k sz ą a k ty w n o ś ć , p o z w a la d o m n ie m y w a ć się g łó w n y c h

14 P la n D ó b r K u fle w — A rc h iw u m G łó w n e A k t D a w n y c h , sy g n , A .G .A .D .247— 2. 15 L a ta 1515, 1542 i ok. 1629.

18 P a r a f ia e ry g o w a n a w 1407 r. p o s ia d a ła k o śc ió ł d r e w n ia n y f u n d a c ji K o li b ie lsk ic h .

(16)

e le m e n tó w z a ło ż e n ia p rz e s trz e n n e g o o sied la (u w id o c z n io n y c h w m a te r ia ła c h k a rto g ra fic z n y c h z X IX w .), ja k o p o c h o d zący ch z o k re s u O d ro d z e n ia ,7.

Z a ło ż e n ie to, p o k a z a n e m . in. b. c z y te ln ie n a m a p ie to p o g ra fic z n e j 1 :25 000 z k o ń c a ub. s tu le c ia i p o tw ie rd z o n e w z a sa d z ie p rz e z m a p ę k w a te r m is tr z o s tw a W. P . K ró l. K o n g reso w eg o , p o z o s ta w ia ją c e d w ó r — p o d o b n ie ja k w M iń s k u M a z o w ie c k im - - poza rz e k ą , o rie n to w a n e je s t n a g łó w n ą d o m in a n tę o sie d la — fa rę . P ie r w o tn a f a r a , fu n d o w a n a p rz e z K o lib ie lsk ic h , z a s tą p io n a z o sta ła około 1660 r. ró w n ie ż d r e w n ia n y m k o ścio łem p a r a f ia ln y m ( f u n d a c ji B a r tło m ie ja G r a - b ia n k i, ó w czesn eg o w ła ś c ic ie la K o ł- bieli). N a je g o m ie js c u n a p o c z ą tk u b ieżąceg o s tu le c ia s t a n ą ł o b e c n y m u ro w a n y k o śció ł o c h a r a k te r z e p s e u d o - g o ty ck im . F a r a s ta n o w iła n ie w ą tp liw ie a k c e n t z a m y k a ją c y w id o k w z d łu ż osi p la c u ry n k o w e g o (p o s ia d a ją c e g o k s z t a łt b. w y d łu ż o n e g o tr a p e z u ró w n o ra m ie n n e g o , z w ę ż a ją c e g o się k u w s p o m n ia n e j d o m in a n c ie p rz e s trz e n n e j) o ra z w zd łu ż osi u lic y m i e j sk ie j o k ie r u n k u p ó łn o c - p o łu d n ie b ie g n ą c e j p o d b. o s try m k ą te m do o si ry n k u .

U lic a ta (p o d o b n ie, j a k i ró w n o le g ła do n ie j po b o czn a) łą c z y ła t r a k t , b ie g n ą c y p rz e z K o łb ie l z K a rc z e w ia d o L iw u , z p la c y k ie m p rz e d f a r ą . W te n sp o s ó b m o żn a b y ło o m in ą ć ry n e k , co m ia ło ró w n ie ż is to tn e z n a c z e n ie fu n k c jo n a ln e z a ró w n o d la d o ja z d u do f a r y , ja k i d la p o w ią z a ń k o m u n ik a c y jn y c h w k i e r u n k u

p d .-w s c h o d n im o d K o łb ie li.

R y n e k tw o rz y ł g e o m e try c z n ie r e g u la r n e ro z s z e rz e n ie n a c ią g u s ta re g o g o śc iń c a , b ie g n ą c e g o w z d łu ż rz. Ś w id ra o d s tro n y G lin ia n k i i W a r s z a w y 18.

P rz e w ę ż o n y m , p o łu d n io w y m w y lo te m r y n e k łącz y ł się z w y żej w y m ie n io n y m p la c y k ie m , tw o rz ą c y m ja k b y d o d a tk o w y je g o a n e k s, b e z p o śre d n io p o p rz e d z a ją c y w e jśc ie do f a r y i o r g a n iz u ją c y r u c h k u p ó łn o c y i p d .-w sc h o d o w i.

S k o śn e n ieco u s ta w ie n ie p ie rz e i r y n k o w y c h z b ie g a ją c y c h się k u p o łu d n io w i w k ie r u n k u f a r y tw o rz y ło d o s k o n a łe w a r u n k i o g lą d a n ia d o m in a n ty .

B u d o w a n a p o c z ą tk u bież. s tu le c ia n o w eg o k o ścio ła, w ięk szeg o od d a w n e j f a r y d re w n ia n e j, sp o w o d o w a ła p e w n ą d e fo r m a c ję u k ła d u u k a z a n e g o n a z d ję c ia c h to p o g ra fic z n y c h z k o ń c a X IX w . W szczeg ó ln o ści n a s tą p iło s k r ę c e n ie g łó w n e j osi f a r y , w y s u n ię c ie je j fr o n to w e j e le w a c ji w s tro n ę r y n k u i z m n ie js z e n ie p o w ie rz c h n i p la c y k u p rz e d f a r ą . R ó w n o c z e ś n ie — a k c e n tu ją c n o w ą fa r ę ja k o d o m in a n tę z a m y k a ją c ą w id o k w z d łu ż osi r y n k u — z a tra c o n o a n a lo g ic z n ą je j ro lę w s to s u n k u do u lic y p ro w a d z ą c e j od t r a k t u k a rc z e w s k ie g o do p la c y k u p rz y fa rz e .

A n a liz a u k ła d u u rb a n is ty c z n e g o S ta n is ła w o w a (założonego w r. 1523) p o z w a la ró w n ie ż u ja w n ić c e c h y o sio w eg o n ie g d y ś ro z w ią z a n ia g łó w n eg o z a ło ż e n ia m ie js k ie go, z jego p o d s ta w o w y m e le m e n te m — p r o s to k ą tn y m ry n k ie m g łó w n y m n a osi d a w 17 W m ia s te c z k u K o lib ie ls c y w z n ie śli p ró c z f a r y szkołę, s z p ita l i k o śc ió łe k św D u c h a (s z p ita ln y ). W d ru g ie j p o ło w ie X V II w. lic z b a lu d n o ś c i m ia s te c z k a s p a d ła

do ca 100 osób, a do p o c z ą tk u X IX w. n ie p rz e k r o c z y ła 250 osób. 18 P a tr z m a p a K w a t. W. P . K ró l. K o n g re so w e g o .

R yc. 223—225. P o ró w n a w c z e z e s ta w ie n ie rz u tó w k o ścio łó w f a r n y c h w C eg ło w ie, S ta n is ła w o w ie i M iń sk u (k o le jn o ść od gó ry ). W g in w e n ta r y z a c ji i r e k o n s tr u k c j i

(17)

n eg o g o śc iń c a w a rs z a w s k ie g o , k tó r e m u p o w s c h o d n ie j s tro n ie p la c u o d p o w ia d a ją d w a s y m e tr y c z n ie p o p ro w a d z o n e c ią g i u lic S e n a to r s k ie j i S ie d le c k ie j. U lic a m i ty m i s p ły w a ł z r y n k u g łó w nego r u c h k u w sc h o d o w i n a g o śc in ie c p o d la s k i ( k ie r u n e k S t a n is ła w ó w — G rę b k ó w — S ied lce). U lice S e n a to r s k a i S ie d le c k a o b e jm o w a ły s o b ą m a ły r y n e k 19, p o ło ż o n y u w s c h o d n ie g o s k r a ju m ia s ta o ra z b lo k z a w a r ty m ię dzy m a ły m ry n k ie m , a r y n k ie m g łó w n y m . K o ń c o w y o d c in e k g o śc iń c a w a rs z a w s k ie g o , b ie g n ą c y n a p r z e s trz e n i d w ó r 20 — r y n e k gł. m ie rz ą c e j o k o ło 600 m e tró w p r a w ie p o lin ii p r o s te j, w c h o d z ił d a w n ie j d o sta te c z n ie b lis k o ś r o d k a z a c h o d n ie j p ie r z e i ry n k o w e j, a b y z n a le ź ć z a m k n ię c ie w id o k o w e b u d y n k a m i m ie js k im i, u s ta w io n y m i n a r y n k u 21.

O b e c n y w lo t te g o g o śc iń c a n a r y n e k g łó w n y — w z w ią z k u z p rz e b u d o w ą w I p oł. b ie ż ą c e g o s tu le c ia s ta re g o t r a k t u n a szosę — z o sta ł n ie c o p rz e s u n ię ty k u p o łu d n io w i (celem b e z p o ś re d n ie g o d o w ią z a n ia do u l. S ie d le c k ie j), co z d e fo rm o w a ło

s t a r e z ało ż en ie.

W s k a z u je n a to ró w n ie ż lo k a ln e z a k łó c e n ie w u k s z ta łto w a n iu p rz y le g ły c h d z ia łe k , k tó r e w ty m m ie js c u u z y s k a ły u k o ś n ą fo rm ę , d o s to s o w a n ą z k o n ie c z n o śc i do n o w e g o p r z e b ie g u d r o g i 22.

J e ż e li o b o k o sio w o ści o p is a n e g o tu g łó w n e g o z a ło ż e n ia m ie js k ie g o S ta n is ła w o w a o ra z s p e c ja ln e g o u s y tu o w a n ia g o ty c k o - re n e s a n s o w e j f a r y z w a ż y się d u ż ą r e g u la r n o ś ć z a ró w n o s a m e g o p la c u ry n k o w e g o , ja k i u k ła d u u lic : S ie d le c k ie j i S e n a to r s k ie j — o k ie r u n k u w s c h ó d —z a c h ó d o ra z C e g la n e j, R a d z y m iń s k ie j i K o śc ie ln e j (z a m k n ię te j a k c e n te m fa r y ) o k i e r u n k u p o łu d n ie —p ó łn o c, to w y d a je się u z a s a d n io n y m w n io s e k , że m a m y t u ró w n ie ż d o c z y n ie n ia z p r z y k ła d e m ś w ia d o m e j k o m p o z y c ji u rb a n is ty c z n e j w z n a c z n y m s to p n iu c h a r a k te r y s ty c z n e j d la ro z w ią z a ń r e n e sa n s o w y c h . P o z o s ta ło ś c ią ś re d n io w ie c z n e j z a sa d y k s z ta łto w a n ia m ia s ta b y ło b y p r o

-19 B y ł to p ra w d o p o d o b n ie tzw . in a c z e j „ ry n e k z ie lo n y ”, o k tó r y m m . in . m ó w i „ O p is a n ie H is to ry c z n e o ra z T o p o g ra fic z n o -s ta ty s ty c z n e M ia s ta S ta n is ła w o w a N a ro d o w e g o ” z r. 1820 z a k t „ K o m m issy i R z ą d o w e y S p ra w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w n y c h ” K r ó le s tw a K o n g re s o w e g o N r. 459. 20 L u s tr a c ja z r. 1564 w sp o m in a , że „ P rz y S ta n is ła w o w ie ie s t D w o r w ie lk i p rz e z N ie b o sz k ę K ro lo w ą S t a r ą S p . z b u d o w a n y ...” . M o w a tu n ie w ą tp liw ie o B o n ie S fo rz a (1494— 1558), k tó r e j w d o w ią „ o p ra w ę ” s ta n o w iły k ró le w s z c z y z n y M azo w sza. S zcze g ó ln ie d o g o d n e p o ło ż e n ie , z a c h o w a n e g o do o s ta tn ic h c zasó w (a w y k a z a n e g o ró w n ie ż n a m a p ie k w a t. W. P . K ró l. K o n g r.), z a ło ż e n ia d w o rs k ie g o w o p a r c iu o t r a k t w a r sz a w sk i, p r z e k r a c z a ją c y w ty m m ie js c u stru g ę , p o z w a la d o m n ie m y w a ć , ż e m a m y tu do c z y n ie n ia ró w n ie ż z d a w n ą lo k a liz a c ją o w ego „ D w o ru w ie lk ie g o ” . 21 Z n a js ta r s z y c h b u d y n k ó w , z a c h o w a n y c h t u jeszcze d o o s ta tn ic h czasó w , p o zo s t a ła m . in . s t a r a m u r o w a n a k a r c z m a z p rz e ło m u X V II I i X I X w . s p a lo n a p rz e z h itle r o w c ó w w 1944 r. 22 S y m e tr ię d a w n e g o z a ło ż e n ia — w lo tu t r a k t u w a rs z a w s k ie g o n a g ł. r y n e k — u k a z u je ró w n ie ż m a p a 1 : 25.000 z r. 1891. Z a b u rz e n ia w u k ła d z ie d z ia łe k sp o w o d o w a n e p ó ź n ie js z y m p rz e s u n ię c ie m teg o w lo tu k u p o łu d n io w i w id o c z n e są m . in. n a z d ję c iu p o m ia ro w y m z r . 1945, d o k o n a n y m p rz e z m ie rn ic z e g o A . K u c h a rc z y k a . P a t r z „ O c h r. Z a b .” , 1955, n r 4.

R yc. 1226. R z u t p o z io m y f a r y w M iń s k u (ciem no zazn aczo n o m u r y n a js ta r s z e j części b u d y n k u

z X V I/X V II w ., z a k re s k o w a n o m u r y części p r z e b u d o w a n e j w X V I I I w ., p o z o s ta łe m u r y p o c h o d z ą z o k re s u ro z b u d o w y w la ta c h 1908— 1912).

(18)

R ye. 227. W id o k f a r y w M iń s k u od s tr o n y r y n k u . F o t. s p rz e d p rz e b u d o w y w 1908 r.

w a d z e n ie u lic K o śc ie ln e j o ra z C e g la n e j — R a d z y m iń s k ie j, z n a jd u ją c y c h s w e w y lo ty w n a r o ż n ik a c h ry n k u .

R ó w n o c z e ś n ie c ią g i u lic S ie d le c k ie j i S e n a to r s k ie j w r a z z m a ły m r y n k ie m w y s tę p u ją ja k o e le m e n ty w y ż e j s c h a r a k te ry z o w a n e g o , ty p o w e g o d la m ia s te c z e k r e g io n u , s a m o ro d n e g o u k ła d u fu n k c jo n a ln e g o . W k o n k r e t n y m p r z y p a d k u z o s ta ł o n w p le c io n y w r a m y w c z e s n o -re n e s a n s o w e g o z a ło ż e n ia u r b a n is ty c z n e g o te g o f e u d a l n ego o ś r o d k a m ie js k ie g o , n a jw ię k s z e g o w o k re s ie r e n e s a n s u n a p o łu d n io w y m M a z o w szu p ra w o b rz e ż n y m 2S.

R yc. 228. W id o k f a r y w M iń s k u o d s t r o n y p r e z b i te r iu m w g s ta n u sp rz e d 1908 r. R e k o n s tr u k c ja a u to r a .

23 B e z p o ś re d n io po w o jn ie p rz y s tą p io n o w z n is z c z o n y m p rz e z h itle r o w c ó w S ta n is ła w o w ie d o k o m a s a c ji d z ia łe k b u d o w la n y c h , z w ią z a n e j z d o ść n ie f o r tu n n ą „ r ^ ; u - la c j ą ” n ie k tó r y c h e le m e n tó w u k ła d u u rb a n is ty c z n e g o . P r z y te j o k a z ji n ie p o trz e b n ie z o s ta ł z lik w id o w a n y m a ły ry n e k , a u lic e S ie d le c k a i S e n a to r s k a , k tó r e n a n im

(19)

N A J S T A R S Z E Z A B Y T K I A R C H I T E K T U R Y

P o d s ta w o w y b u d u le c — d re w n o — z a s to s o w a n y w z a b u d o w ie p o w s ta ją c y c h w X V i X V I w . m ia s te c z e k M azo w sza p o łu d n io w o - w s c h o d n ie g o n ie p o z w o lił n a o g ó ł n a z a c h o w a n ie r e lik tó w a r c h i te k t u r y z te g o o k re s u . U tr u d n i a to ró w n ie ż ro z s z y fro w a n ie d a w n y c h u k ła d ó w u r b a n is ty c z n o - a r c h ite k to n ic z n y c h , m o ż liw e ra c z e j w n i e lic z n y c h ty lk o p r z y p a d k a c h w y s tę p o w a n ia b u d y n k ó w m u r o w a n y c h lu b te ż w p r z y p a d k a c h tr a d y c y jn e g o z a c h o w y w a n ia s t a r y c h lo k a liz a c ji o b ie k tó w o d b u d o w a n y c h p o z n is z c z e n ia c h (np. fa ry , n ie k tó r e d w o ry , r a t u s z e i k a rc z m y ).

S p o ś ró d w y m ie n io n y c h w w iz y ta c ja c h ( p a trz Ł u k a s z e w ic z a „ O p is h is to ry c z n y k o śc io łó w ”) z p o c z ą tk u X V II w ie k u w : M iń s k u , C eg ło w ie, L iw ie , Ż e lisz e w ie ( J e r u - zalu ), S ie n n ic y , P a ry s o w ie , O sie c k u , M ia s tk o w ie , L a to w ic z u , K u fle w ie , K o łb ie li, K a rc z e w ie , G lin ia n c e i G a rw o lin ie — 20 k o ścio łó w , 3 k a p lic , 12 szk ó ł i 7 s z p ita li (p rz y tu łk ó w ), d o n a sz y c h cz a só w z a c h o w a ły się — i to w m n ie j lu b w ię c e j z m ie n io n y m s t a n ie — z a le d w ie tr z y o b ie k ty m u r o w a n e : f a r y w C eg ło w ie, M iń s k u i S ta n is ła w o w ie (ta o s ta tn ia s p a lo n a w c z a sie d z ia ła ń w o je n n y c h w 1944 r.). Z in n y c h o b ie k tó w n a le ż a ło b y w s k a z a ć p a ła c w M iń s k u M a z o w ie c k im , p r z e b u d o w a n y co p r a w d a i p o w a ż n ie z m ie n io n y , k tó r e g o je d n a k z a ło ż e n ie w ią ż e się jeszcze z o k re s e m p ó ź n e g o re n e s a n s u .

N a js ta r s z y m z w y m ie n io n y c h o b ie k tó w j e s t m u r o w a n a f a r a w C egłow ie, o p i s a n a szczeg ó ło w o p rz e z a u to r a w n r 2/55 k w a r ta l n ik a „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” .

J e d n o n a w o w a ta b u d o w la , u s y tu o w a n a p rz y p ó łn o c n e j s tr o n ie r y n k u ( w a r u n k i o g lą d a n ia w p e łn y m słońcu), o rie n to w a n a , p o b u d o w a n a w p ie rw s z e j p o ło w ie X V I w ., o p ie r w o tn y c h c e c h a c h p ó ź n e g o g o ty k u , o p ię ta z a o k lą g lo n y m i s z k a r p a m i 2J (o b ecn ie w części n a w o w e j i n a r o ż n e w p re z b ite r iu m ) , w z n ie s io n a z c e g ły g r u b e g o f o r m a tu w w ią z a n iu g o ty c k im , u le c m u s ia ła p o w a ż n e m u z n is z c z e n iu i b y ła o d r e s ta u r o w a n a n a p o c z ą tk u X V II s t u l e c i a 25, u z y s k u ją c m . in . e le m e n ty o c h a r a k te r z e re n e s a n s o w y m , ja k n p . p ila s tr o w a n y szczy t w sc h o d n i.

F a r a w S ta n is ła w o w ie p o b u d o w a n a o k o ło p o ło w y X V I w .26, je d n o n a w o w a , m u r o w a n a z c e g ły o g r u b y m fo r m a c ie w w ią z a n iu g o ty c k im , p ie r w o tn ie o r i e n t o w a n a , u s ta w io n a n a z a m k n ię c iu w id o k o w y m u lic y K o śc ie ln e j, b ie g n ą c e j o d ry n k u k u p ó łn o c y (co tw o rz y ło p o d o b n ie ja k w p o p rz e d n im w y p a d k u d o s k o n a łe w a r u n k i o g lą d a n ia b u d y n k u w p e łn y m sło ń cu ), u le g ła z a s a d n ic z e j p rz e b u d o w ie w 1826 r.

łą c z y ły się w e w sp ó ln y n u r t d a w n e g o t r a k t u p o d la s k ie g o , p o w ią z a n o b e z p o ś re d n io w sp o só b m e c h a n ic z n y z szosą M iń sk —Ł o c h ó w . W y lo ty ty c h u lic n a szosę p r z y p a d a ją w z b y t b lis k im są s ie d z tw ie , a b y ta k ie ro z w ią z a n ie m o ż n a b y ło u z n a ć za u s p r a w n ie n ie u k ła d u k o m u n ik a c y jn e g o . P e w n e z m ia n y z o s ta ły ró w n ie ż w p ro w a d z o n e w u k ła d z ie d z ia łe k , p o n a d to n a s tą p iło w y p r o s to w a n ie w sp o só b m e c h a n ic z n y lin ii r e g u la c y jn y c h o ra z p o sz e rz e n ie n ie k tó r y c h u lic. P o w y ż sz e f a k t y d o k o n a n e b ę d ą w y m a g a ły d u ż o p rz e z o rn o śc i i w y s iłk u , a b y w r a m a c h o rg a n iz o w a n ia p rz y s z łe j z a b u d o w y S ta n is ła w o w a n ie z a p rz e p a ś c ić , a le w y e k s p o n o w a ć i ro z w in ą ć w a lo ry z a c h o w a n y c h je s z c z e e le m e n tó w u k ła d u . P o w in n o to d o ty c z y ć w p ie r w s z y m rz ę d z ie k o m p o z y c ji r e j o n u g łó w n e g o ry n k u . 24 W p ó ź n ie js z y c h c z a sa c h u le g ły n ie f o r tu n n e j r e s ta u r a c j i w g ó rn y c h p a r t ia c h , k tó r a w z n a c z n y m s to p n iu z a ta r ła ich c h a r a k t e r . 25 O s to p n iu zn isz c z e n ia b u d y n k ó w w p ie r w s z y c h la ta c h X V II w . (w iz y ta c ja b p a G o ślick ieg o ) o ra z o d o k o n a n e j r e s ta u r a c j i „o d sa m y c h f u n d a m e n tó w ” p rz e d 1629 r- m ó w i J . Ł u k a s z e w i c z w „ O p isie h is to ry c z n y m k o ś c io łó w ”. M ó w i r ó w n ie ż o ty m d o k u m e n t w y s ta w io n y w 1628 r. p rz e z k a p it u łę w a rs z a w s k ą — w ła ś c i c ie la C e g ło w a — p r e c y z u ją c y u p r a w n ie n i a i o b o w ią z k i m ie sz c z a n : „N ad to , a b y to M iey sce is to tę M ia ste c z k a o z d o b n ą m ieć m o g ło K o śció ł ta k ż e w ty m M ie y sc u P a r a f ia l n y ju ż u p a d ły n ie p o s p o lity m n a k ła d e m o d n o w iliśm y y n a y p rz y z w o ic ie y p r z y o z d o b iliś m y ...”

• 2e Ś w ia d c z ą o ty m z a ró w n o in f o r m a c je z n a jd u ją c e się w k s ię d z e w iz y t k o śc io ła p a r a f ia ln e g o w S ta n is ła w o w ie z r. 1827 i l a t n a s tę p n y c h , j a k i z n a le z io n a w 1955 r. ce g ła z d a tą 1549.