Wspomnienia : Śp. Aleksander Kraushar

(1)

Janusz Olchowicz

Wspomnienia : Śp. Aleksander

Kraushar

Palestra 42/9-10(489-490), 96-98

(2)

„P alestra” przed laty

W SPOM NIENIA

*

Sp. A leksander Kraushar

W sty c z n iu u b ie g łe g o ro k u u p ły n ę ło 25 la t o d śm ierci śp. A le k s a n d ra K ra u sh a ra , „ o s ta tn ie g o m e c e n a sa " , p o w s ta ń c a 1863 ro k u , h is to ry k a , p o e ty i p u b lic y sty .

Ó w c z e śn i m ie sz k a ń c y W a rs z a w y p a m ię ta ją z a p e w n e p o s ta ć p o c h y lo n e g o starc a, u b ra n e g o w m u n d u r w e te ra ń s k i, k ro c z ą c e g o p o w o li u lic a m i W a r sz a w y . O c zy sta rc a z a sło n ię te b y ły cie m n y m i o k u la ra m i, a b y ły to o czy , k tó re ty le w ż y c iu w id ziały ...

P ra w n ik , w y c h o w a n e k S zkoły G łó w n ej, p o p rz e rw ie s p o w o d o w a n e j p o w s ta n ie m d o k o ń c z y ł s tu d ió w p ra w n ic z y c h , a b y p o św ię c ić się p ra c y w p a le s t- rz e w a rsz a w sk ie j. Było to jeszcze p rz e d re fo rm ą ru s y fik a c y jn ą u s tro ju s ą d o w n ic tw a w K o n g re só w ce . C z ło n k o w ie p a le s try ty ch c z a só w d zielili s ię n a p a trio tó w , a d w o k a tó w i m e c e n a só w . M ecen asi to ci, k tó rz y m ieli u p o w a ż n ie n ie d o w y s tę p o w a n ia p rz e d IX D e p a rta m e n te m S en atu , n a jw y ż szej in s ta n cji są d o w e j w P olsce K o n g re so w ej. Z c h w ilą w p ro w a d z e n ia re fo rm y są d o w e j A le k s a n d e r K ra u s h a r b y ł je d n y m z n ie lic z n y c h m e c e n a só w , w k a ż d y m ra z ie n a jm ło d s z y m s p o ś ró d nich. Z a n a sz y c h cz asó w , w o k re sie m ię d z y w o je n n y m , b y ł to ju ż o s ta tn i z żyjący ch d a w n y c h m e c e n a só w .

A le k s a n d e r K ra u s h a r b y ł n a o c z n y m ś w ia d k ie m z m ie n n o śc i lo só w , p r a w d z iw y m łą c z n ik ie m m ię d z y sta ry m i a n o w y m i laty . Jak o m ło d y s tu d e n t, w o k re sie p o w s ta n ia 1863 ro k u w s p ó łp ra c o w a ł z a g e n tu ra m i R z ą d u N a r o d o w e g o . O d d a w a ł sw e p ió ro i w ie d z ę p ra w n ic z ą n a u s łu g i w ła d z p o w s ta ń czych. B ył je d n y m z cz y n n ie jsz y c h w s p ó łre d a k to ró w n ieleg a ln e j „ N ie p o d le g łości", p ism a w y d a w a n e g o p rz e z w ła d z e p o w sta ń c z e . Był też w s p ó łtw ó rc ą R e g u la m in u w o jsk p ie c h o ty i K o d e k su k a rn e g o w o js k o w e g o ty c h cz asó w .

O b ju c z o n y n ie le g a ln ą b ib u łą , m ło d y p ra w n ik k ilk a k ro tn ie p rz e m y k a ł się p rz e z g ra n ic ę, ab y w B elgii u m a w ia ć d r u k n ie le g a ln y c h p u b lik acji. P o m o c n y b y ł m u w ty m jeg o p rzy jaciel, z n a n y k się g a rz i w y d a w c a M erzb ac h , n ie d a w n y e m ig ra n t z Polski.

T en s ta rt ży cio w y , o ta rc ie się o n a jb a rd z ie j se k re tn e s p ra w y p o lity c z n e - w s z y s tk o to m ia ło n ie w ą tp liw ie d u ż y w p ły w n a d a ls z y b ie g ży c ia p ó ź n ie j sz e g o m ece n asa.

Jak o p ra w n ik , a d w o k a t, in te re so w a ł się o m a l w y łą c z n ie s p ra w a m i c y w il n y m i, szc z e g ó ln ie h ip o te c z n y m i. A le b y ł to cz ło w ie k z b y t ż y w o tn y , ab y z a d o w o liło g o z a in te re s o w a n ie ty lk o ściśle fa ch o w e. P o ciąg ała g o h isto ria , z w ła sz c z a h is to ria o sta tn ic h la t R zec zy p o sp o lite j, jak ró w n ie ż d zieje w a lk o n ie p o d le g ło ść .

S zc z e g ó ln y m u m iło w a n ie m o ta c z a ł a u to r p a m ią tk i d a w n e j W a rs z a w y . N ie m o ż n a m ie ć w ła śc iw e g o p ojęcia o d a w n e j W a rsz a w ie , n ie zn a ją c jak że liczn y c h w ty m z a k re s ie jeg o książek , ja k ró w n ie ż p rz y p is ó w i n o ta te k

96

(3)

u m ie sz c z a n y c h p rz e z n ie g o w c z a so p ism a c h . N ie o m a l k a ż d a u lica z n a j d o w a ła sw e o d b icie w jeg o p ism a c h . N ie b y ła p o m in ię ta i a d w o k a tu ra d ru g ie j p o ło w y XIX w ie k u . Z n a la z ła o n a u z n a n ie w k siążc e „ P a le s tra ".

R zecz ciek a w a, że te n - z d a w a ło b y się - s u c h y p ra w n ik , ścisły h is to ry k i k ro n ik a rz , b y ł z a ra z e m i p o etą. S p o d jeg o p ió ra w y c h o d z iły p ra w d z iw e p e re łk i liry k i, o n też b y ł je d n y m z c e ln ie jsz y ch tłu m a c z y H e in e g o n a języ k p o lsk i.

A le n ie w y c z e rp y w a ło to ca łk o w ic ie w ie lo s tro n n y c h z a m iło w a ń K rau - sh a ra . P a liła g o ró w n ie ż p asja sp o łe c z n ik a . O d b ija ło się to w te m a ta c h n ie k tó ry c h jeg o u tw o ró w p o ety ck ich , jak ró w n ie ż w liczn y c h a rty k u ła c h u m ie s z c z a n y c h p o c z ą tk o w o n a ła m a c h ó w c z e sn e g o „ P rz e g lą d u T y g o d n io w e g o ", a n a s tę p n ie „ K u rie ra W a rsz a w sk ie g o ".

G łęb o k ie u c z u c ie p a trio ty c z n e i p o c z u c ie n a k a z u s łu ż b y sp o łeczn ej s p o w o d o w a ły , ż e g d y w la ta c h o s ie m d z ie s ią ty c h w ła d z e n iem ieck ie a re s z to w a ły s ę d z iw e g o p is a rz a J. I. K ra sz e w sk ie g o p o d z a rz u te m w s p ó łp ra c y z w y w ia d e m fra n c u sk im , m e c e n a s K ra u sh a r p o ś p ie s z y ł n a ty c h m ia s t d o B erlina, ab y ta m n a m iejscu n ieść p o m o c u w ię z io n e m u . Jak o p o d d a n y rosyjski, n ie m ó g ł o so b iście p o d ją ć się o b ro n y n ie sz c z ę śliw e g o starc a, je d n a k ż e z a d a ł sob ie w iele t r u d u p rz y o rg a n iz o w a n iu o b ro n y w ie lk ie g o p is a rz a . D z ięk i te ż s ta ra n io m m e c e n a sa K ra u s h a ra z ło ż o n a z o sta ła , g łó w n ie p rz e z jeg o s z w a g ra , k au cja s ą d o w a , k tó ra o tw o rz y ła p r z e d K ra s z e w sk im b ra m y w ięz ie n ia.

W e w s z y s tk ic h p o c z y n a n ia c h m e c e n a sa o d g ry w a ło p ie rw s z o rz ę d n ą rolę u c z u c ie b e z w z g lę d n e g o p a trio ty z m u . Z d z ie c in n y c h m y c h la t p a m ię ta m , jak te n c z ło w ie k tę sk n ił d o Polski, d o jej N ie p o d le g ło śc i. W id z ia łe m go w p o c h o d z ie 3 m aja 1916 ro k u , g d y s z e d ł w p ie rw s z y m rz ę d z ie g a rs tk i ży jących jeszc ze w ó w c z a s w e te ra n ó w p o w s ta n ia . T rz e b a b y ło w id z ie ć n a jego tw a rz y w ie lk ą ra d o ść, że p o ty lu latach d o c z e k a ł o n tej chw ili. A g d y P o lsk a o d z y s k a ła w o ln o ść, g d y ja k o s ta rz e c m ó g ł w ło ż y ć n a sieb ie m u n d u r w e te ra ń - ski i p rz y p ią ć n a p ie rs ia c h K rzy ż „ V irtu ti-M ilita ri" - u n ifo rm u te g o i o d z n a c z e n ia n ie z d ją ł ju ż d o sam ej śm ierci.

D o o sta tn ic h la t sw e g o życia, m im o b. sę d z iw e g o w ie k u , n ie z a n ie c h a ł śp. m e c e n a s K ra u s h a r p ra k ty k i z a w o d o w e j. O n , k tó ry m ło d z ie ń c z y m i o c z y m a p a tr z y ł z e z g r o z ą n a ra b u n e k p rz e z c a rsk ic h ż o łd a k ó w p a ła c u Z a m o y s k ic h n a N o w y m S w iecie w W arsza w ie, d o ż y ł jeszc ze chw ili, g d y m ó g ł p o p o ls k u p rz e d s ę d z ia m i P o la k am i w p ro w a d z a ć p o w ó d z tw o w im ie n iu s u k c e s o ró w Z a m o y sk ic h o z w ro t z ra b o w a n e g o im m ien ia. P ro ce s te n b y ł d la n ie g o jak b y k la m rą z a m y k a ją c e g o się życia, ja k b y s y m b o le m z m ie n n o śc i d ziejó w , s p r a w ie d liw o śc i h isto rii.

M ie sz k a n ie m ec e n a sa K ra u s h a ra p rz y ul. C zac k ieg o b y ło p ra w d z iw y m m u z e u m p a m ią te k p o lsk ich , a sz c z e g ó ln ie w a rs z a w s k ic h . C h lu b ą i d u m ą jeg o ż y c ia b y ła w s p a n ia ła b ib lio tek a , z a ró w n o p ra w n ic z a , jak i h is to ry c z n a . D o c ie k liw y s z p e ra c z m ó g ł ta m z n a le ź ć istn e „ b ia łe k ru k i" n aszej p rzeszło ści. C h o ć b y n p . ta k i rz a d k i o k az jak e g z e m p la rz „B iblii", k tó rej a u to re m b y ł Jak u b

(4)

F ran k . I w iele, w ie le in n y c h n ie c o d z ie n n y c h k siążek , rz a d k ic h o k a z ó w , s ta ry c h p is m czy s z p a rg a łó w , s k rz ę tn ie z b ie ra n y c h p rz e z z a s łu ż o n e g o p r a w n ik a i h isto ry k a .

M ecen as K ra u s h a r lu b ił o p o w ia d a ć , i o p o w ia d a ł ciek aw ie. W c iśn ię ty w g łęb o k i fotel, cz ęsto w s p o m in a ł d a w n e czasy. W jeg o u s ta c h ta k ie p o stacie , jak h r. B erg, M u c h a n o w , ks. a rc y b is k u p F eliński, ra b in M ajzels, W ielo p o lsk i, h r. A n d rz ej, K ra szew sk i, z a tra c a ły sw e w y m ia ry h isto ry c z n e , s ta w a ły się d la słu c h a c z a sy lw e tk a m i ż y w y c h lu d z i.

G d y b lisk o o sie m d z ie się c io le tn i w e te ra n ta k g a w ę d z ił, s e k u n d o w a ł m u w ie rn ie s ta ry z e g a r-a n ty k , z e g a r ro b o ty G u g e n m u s a , m ia ro w o w y bijający k u ra n ty . Z a p o m in a ło się w ó w c z a s o tera źn iejszo ści, a ży ło się h isto rią , m in io n y m i la ta m i, k tó re s ta w a ły się n a ch w ilę cz y m ś b a r d z o b lis k im i n ie o m al d o ty k a ln y m . O d c z u w a ło się b e z p o ś re d n i sty k p o k o leń .

A le k s a n d ra K ra u s h a ra ju ż d a w n o n ie m a w ś ró d żyjących . C iężk ie d o z n a n ia p rz e s z ło u k o c h a n e p rz e z n ie g o m ia s to - W a rsz a w a . A je d n a k p a m ię ć o ty m c z ło w ie k u , „ o s ta tn im m e c e n a sie " , p o w in n a b y ć z a p is a n a n a trw a łe w d zieja ch polskiej p a le stry .